Heimskringla - 23.05.1945, Síða 4

4. SlÐA
HEIMSERINGLA
l^cimskringla
(StofnuB ÍUS)
Kemur út á hverjum miðvikudegi.
Eigendur: THE VIKING PRESS LTD.
853 og 855 Sargent Avenue, Winnipeg — Talsími 24 185
Verð blaðsins er $3.00 árgangurinn, borgist fyrirfram.
Allar borganir sendist: THE VIKING PRESS LTD.
öll viðskiftabréf blaðinu aðlútandi sendist:
Manager J. B. SKAPTASON, 853 Sargent Ave., Winnipeg
Ritstjóri STEFAN EINARSSON
Utanáskrift til ritstjórans:
EDITOR HEIMSKRINGLA, 853 Sargent Ave., Winnipeg
Advertising Manager: P. S. PÁLSSON
"Heimskringla" is published by and printed by
THE VIKING PRESS LIMITED
853-855 Sargent Avenue, Winnipeg, Man. — Telephone 24 185
WINNIPEG, 23. MAI 1945
Já — Það verður dýrðlegur dagur
Trú á fósturlandið hefir yfirleitt ekki brostið hjá Islendingum.
Séu þeir eigi að síður til, sem fundist hefir hálfgerður krabba
gangur á ýmsu hér undanfarið, geta þeir gleymt því og reitt sig á,
að það verður gaman að lifa í allri dýrðinni sem þingmannaefnin
segja okkur frá að hér Verði leidd í land eftir 11. júní. Við ættum
þrautalaust að geta beðið þess dýrðlega dags.
1 kosningum þessum sæka fleiri um völd en nokkur dæmi eru
hér áður til. En jafnvel það er ekki aðalatriði, þó það óneitanlega
beri þess vott, hvað margir vilji vera hjálplegir þjóð sinni, heldur
hitt, hvað miklu þeir geta, hver um sig, lofað: Atvinnu fyrir alla,
háu verði búnaðarafurða, vösum fullum f jár, svo allir geti drukkið
hér af lindum mentunar og menningar sem vaxa eiga upp eins
og gras í góðu vori og lifað reglulegu Paradísarlífi; sjúka á ar5
lækna af öllum kvillum, þeim að kostnaðarlausu, hvernig sem það
á að skiljast, nema ef vera kynni höfuðverkur út af húsaleysinu í
Winnipeg. Og miljónamæringarnir eiga að verða þjónar fátækl-
inganna. Þetta og ekkert minna segja þeir okkur. Manni verður
á að spyrja, hvað prestarnir, sem öldum saman hafa verið að
streitast við, að skapa himnaríki á jörðu, eigi að gera, eftir næstu
kosningar. Það er ekki annað sjáanlegt, en þeirra bíði atvinnu-
leysi.
Og hvað eiga svo þegnarnir að leggja í sölurnar fyrir þetta
alt saman? Það er ekki sórvægilegt. Alt sem það kostar, er að
kríta hallan kross eða tölustaf við nafn einhvers þingmannsefnis-
ins. Það gerir lítið til hvert þeirra það er. Þau lofa öll þessu
sama, nema Bracken, enda er hann vondur maður. Hann finnur
að því,‘ að bændur fái ekki hlutfallslega það fyrir vöruna, er þeir
leggi til heildar-búsins, sem aðrir; þeir flytji mest í það bú, en sé
það og hafi ávalt verið, verst launað. Og svo 'er hann í sjálfum
stríðsmálunum að ybbast við því, að um herskyldu séu tvenn lög
í landi, en það er of heitt mál til að vera hér rætt og þarf raunar
ekki, svo ljóst, sem öllum hlýtur það að vera. Þeir sem með ein-
um lögum eru, munu þó ekki vera svo fáir. En hvað gildir
þetta á móti öllu gullinu og grænu skógunum, sem hinir flokk-
arnir lofa.
Heimskringla er þess enn vör, að enginn flokkanna þorir aö
koma fram með þá fullkomnustu lýðræðis- og frelsislöggjöf, sem
hún getur komið auga á, og ein allra blaða í þessu landi heldur
fram: að veita alþjóð meiri og beinni þátttöku í lagasmíði lands-
ins, en nú er gert. Nei, enginn flokkurinn þorir að leggja alþýð-
unni löggjafarvaldið í hendur. Alt sem flokkarnir fara fram á, er
að þjóðin veiti þeim ótakmarkað vald. Það er hvorki um meira né
minna beðið, en það, að veita sér einræðisvald, eins og þingræðið
er nú orðið, sem fyrir kattarnef átti að koma öllu einræði, en eflst
hefir óútreiknanlega í þessu landi með stríðsrekstrinum undi:
flokksstjórn, eins og vita má.
Liberal flokkurinn býður í þessum kosningum, sem áður og
aðrir flokkar, mikið af steinum fyrir brauð. Eitt, sem hann
virðist óttast við þessar kosningar, er, að hann verði ekki nógu
sterkur til að fara einn með völd. Þetta er ekki ósennilegt, að á
daginn komi. En hver er valdur að sundrung landsins og óein-
ingu annar 'en libefal-flokkurinn? Hann hefir svo að segja frá
byrjun þess, að Canada sambandið var myndað af Sir John Mac-
Donald, ávalt reynt að sporna við einingu canadiskrar þjóðar.
Það var auðvelt að finna jarðveginn. Sigruð þjóð man lengi sínar
ófarir. Og þegar hún nær töglum og högldum á einum stjórnmála-
flokki landsins til þess, að verða þrándur í götu éiningar, er ekki
við neinu hér betra að búast, en raun er á. Liberal flokkurinn
h'efir hér flotið á þessari óeiningu til þessa og gerir meðan hann
er við líði. Og að meðölum hefir þá ekki heldur ávalt verið spurt.
En með þetta fyrir augum, þetta stórslys þjóðarinnar, að hafa ekki
getað myndað hér djúptæka einingu enn, situr sízt á liberölum að
barma sér út af, því þeir eru pottur og panna að henni, öllum
öðrum fremur.
Kjósendur skulu hér ekki þreyttir á endurtekningu á því, sem
flokkarnir halda fram í þessum kosningum. Hitt er sjáanlegt og
Vissara, sem nær auga er, að hér horfir til einna hinna verstu tíma
fyrir verkalýð og alþýðu manna. 1 þessum bæ skifta atvinnulausir
nú þegar þúsundum og nokkur hundruð af þeim eru komnir á
atvinnuleysisstyrk, sém þeir geta flotið á í fjóra til sex mánuði.
°g það er víst mieð þessu geisimikla öryggi, sem núverandi stórn
heldur að hún hafi gert hreint fyrir sínum dyrum.
HVE GÖMUL ER
VETRARBRAUTIN ?
(Time Magazine, 23. apríl 1945).
Stjörnufræðingar hafa lengi
talið vetrarbrautin-a meðal hinna
eldri samkyns stjörnukerfa; Sir
James Jeans alyktaði af lögun
hennar, að vetrarbrautin (er
innibindur jörðina) væri að öll-
um líkindum komin á sitt efra
alduTstig. En í þessari viku gaf
einn hinna frábærustu heimild-
armanna í öllu því sem að vetr-
anbrautum lýtur,l) Harlow
Shapley, kennari við Harvard
Það virðist nú fengin full
vissa fyrir því, að utan takmarka
vorrar eigin vetrarbrautar (sem
talin er að vera um tvö hundruð
þúsund ljósár á breidd, en tutt-
ugu þúsund ljósár á þykt) er ó-
grynni slíkra stjörnukerfa, er
líkjast, að því leyti sem síðustu
sönnurnargögn ná, vetrarbraut
vorri, bæði að stærð og lögun.
Hafa því slík stjörnukerfi verið
nefnd “vetrarbrautir”.—Þýð.
háskólann, til kynna, að Sir
James hafi séð alt í öfugri rás
viðburðanna. Samkvæmt frum-
reglu Shapleys, er vetrarbrautin
á fyrsta þróunarstigi sínu, en
ekki því síðasta.
Stjörnufræðingar haía tekið
eftir því, að vetrarbrautirnai
virðast að skipast í fjóra aðal-
flokka, er lögun þeirra myndar.
í fyrsta flokki eru þær hnattlög-
uðu; í öðrum, þær sporbaugs-
mynduðu (eggmynduðu); en í
þeim þriðja eru þær þéttskrúfu-
mynduðu (svipað úrfjöður), og
þær lausskrúfumynduðu (líkar
óróahjóli eða hemilshjóli í úri) í
þeim fjórða. Vetrarbraut vor
er í óróahjólslögun. Sir James
leiddi þannig rök að skoðun
sinni: Hnattmynduð vetrarbraut
á snúningsferð sinni í geimnum,
líkt og lin smérkúla á hröðum
snúningi, hlýtur að þenjast út á
jöðrum, en miðja íhennar að
flytjast og líkjast meir og meir
skrúfu, og breytast þannig frá
hnattmýnd í skrúfulögun. Þess
vegna, kvað hann, hlýtur hnatt-
lögunin að vera fyrsta stigið í
framþróun vetrarbrautarinnar
en skrúfulögunin það síðasta.
En prófessor Shapley hefir
tekið eftir því, að í skrúfumynd-
uðum vetrarbrautum eru marg
ar stjörnuþyrpingar og stjörnu-
þokur — er gefur æsku til
kynna, en ekki elli. Hann tekur
það og fram, að stjörnuþyrping
sé ekki varanleg. Sem hún
snýst, eru stjörnur hennar, er
snúast með mismunandi hraða
um kjarna þyrpingarinnar, rifn-
ar hver frá annari af öflum, er
smá tvístra þyrpingunni og
dreifa stjörnunum jafnt um alla
vetrarbrautina.
Shapley tekur það einnig
fram, að í skrúfumynduðum
vetrarbrautum (einkum vetrar
braut vorri) eru margar óstöðug-
ar og tiltölulega skammlífar
stjörnur frábærlega stórar, ann-
að merki þess, að þær hafi enn
ekki náð fullþroskunarstigi. Af
því að hnattmynduðu vetrar-
brautirnar hafa hins vegar jafna
og staðfasta lögun og fáar
stjörnuþyrpingar og alls enga
hinna risavöxnu stjarna, er það
ályktun hans, að þróun vetrar-
brautarinnar sé frá skrúfumynd-
unarstiginu til hnattmyndunar-
stigsins, en ekki hið gagnstæða
Þannig andæfði Dr. Shapley
gagnyrðilega skoðun Sir Jame?
í fyrirlestri, er hann flutti í
Franklin Institute í Philadel-
phia, er þessa viku dæmdi hon-
um sinn fræga Franklin heiðurs-
pening fyrir rannsóknir hans á
öllu því er að vetrarbrautínni
lýtur. Árni S. Mýrdal þýddi
Um leið og eg lýk þessari þýð-'
ingu, dettur mér í hug, að marga,
sem hana lesa, muni fýsa að
vita, hvort stjörnufræðingar viti
nokkuð ákveðið um eftirfylgj-
andi náskyld efni: Stærð hiiis
sýnilega alheims, fjarlægð eins
stjörnukerfis frá öðru og hve
mörg þau kunna að vera.
Ef vér aðhyllumst þá skoðun,
að fyrir utan takmörk vetrar-
brautarinnar sé mergð samkynja
stjörnukerfa, er ofur eðlilegt að
athyglin beinist að því, hve langt
að rúmvíddin hafi verið könn-
uð. Aðal könnunartæki eru:
sjónaukinn, lósmyndavélin og
litsjáin; en mikið er komið undir
gæðum þeirra og stærð, hvað
árangur snertir. Því betur sem
sjónaukinn dregur, því víðari
verður hinn sýnilegi alheimur.
Þvermál hans er, sem stendur,
fjögur hundruð miljón ljósár.
(Ljóshraðinn er um 186,000 míl-
ur á sekúndunni). Til þess að
festa í huga, hve mikla afar-
stærð þetta táknar, má geta þess,
að með þessum hraða berst ljósið
saxtán biljón sjötíu miljón og
fjögur hundruð þúsund (16,700,
400,000) mílur á einum degi, en
fimm triljón átta hundruð sextíu
og fimm bilón sex hundruð níu-
tíu og sex miljón (5,865,696,000,-
000) mílur á einu ári. Og þegar
vér margföldum þessa mílnatölu
með tvö hundruð miljón, sem
táknar helming þvermálsins,
verður útkoman ein sextilljón
eitt hundrað sjötíu og þrjú kvin-
tilljón eitt hundrað þrjátíu og
níu kvaðrilljón og tvö hundruð
triljón (1,173,139,200,000,000,-
000,000) mílur). Verður því
geisli þessa þvermáls tvö hundr-
uð miljónir ljósára, og er það
dráttarmagn öflugasta sjónauka
heimsins, hundrað þumlunga
spegilkíkir Mt. Wilson stjörnu-
turnsins. En einungis auga ljós-
myndavélarinnar, með aðstoð
sjónaukans, sér svona langt. —
Þegar tvö hundruð þumlunga
spegilkíkirinn, sem er nú í smíð-
um, verður fullgerður, víkkar
heimur stjörnufræðingsins að
miklum mun. •
í eiginlegum skilningi mynda
allar stjörnur innan dráttarsviðs
öflugustu sjónauka yfirstand-
andi tíðar heildarfoerfi, er vér Is-
lendingar nefnum “vetrarbraut”
Það innibindur meðal annars
daufu stjörnuþokurnar og hinar
svonefndu plánetulegu stjörnu-
þokur, hnatt mynduðu þyrping-
ar og ef til vill hin svonefndu
magellan^ku ský. Þvermál þessa
kerfis er um tvö hundruð þús-
und ljósár. Fyrir utan það eru
áþekkaí- Vetrarbrautir, og er
fjarlægðin milli hverrar ein mil-
jón tvö hundruð og fimtíu þús-
und ljósár, og dreifast með sama
millibili út frá vetrarbraut vorri
í allar áttir svo langt sem sjón-
aukinn og ljósmyndavélaraugað
til samans eygja, sem er að fjar-
lægð, nu sem stendur, um tvö
hundruð miljón ljósár. En hve
mikið lengra að hinn líkamlegi
alheimur nær, veit auðvitað eng-
inn. En ljóssjáin sýnir, að hann
er stöðugt að víkka í allar áttir.
Haldi víkkun þessi áfram með
sama hraða, tvöfaldast stærð
hans á eitt þúsund og þrjri
hundruð miljón (1,300,000,000)
árum.
Margir hinna frægustu
stjörnufræðinga hugsa sér sköp-
unarsögu hins líkamlega al-
heims eitthvað á þessa leið: Al-
heimurinn var samsettur af afar-
smágerðu efni mjög jafnt dreifðu
um allan geiminn. Hvort efni
þetta skipaðist í frumagnir og
sameindir, eða var einungis sam-
sett af undirfrumagna efni, gerir
minst til.
Á vissum tíma komst hreyfing
á þenna óskapnað og rauf hann
allan sundur í einingar, er voru
að fyrirferð samjafnanlegar við
núverandi vetrarbrautakerfin.
Ymsir álíta, að sundrung þessi
hafi orsakast af 'einskonar
sprengingu, en aðrir hyggja, að
miklu reglubundnari framrás
hafi verið hér að verki.
Tala vetrarbrautanna. — Þótt
stjörnufræðingar hafi til þessa
ekki gert víðtæka né sérstaka
tilraun með að leysa úr þessu
vandamál, sökum þess, að enn
liggja miklu brýnni rannsókna-
efni fyrir höndum. Þó hefir
Hubble áunnið nokkuð í þessa
átt. Áætlanir hans eru bygðar
á hundruðum ljósmynda í safni
Mr. Wilson stjörnuturnsins. —
Hann tók einungis til athugun-
ar myndir af þeim hlutum him-
inhvolfsins, sem álitið er að séu
lausir við efni, er drekkur í sig
birtu eða lós stjarnanna. Hubble
reyndist, að unt var að fá Ijós-
mynd af sjö hundruð og firhtíu
vetrarbrautum að meðaltali á
hverri fergráðu, með hundrað
þumlunga spekilkíki, á einni
klukkustund. Þegar þessi tala
er margfölduð með fergráða-
fjölda himinsins, verður útkom-
an um þrjátíu miljónir vetrar-
brauta. Honum reyndist einnig,
að því lengur sem verið var að
taka myndina, því fleiri stjörnu-
kerfi komu í Ijós á myndinni.
Honum reiknaðist svo til, að ef
ekfoert væri í geimnum, er drægi
úr skærleik stjörnuljóssins, og
hundrað þumlunga spegilkíkir
væri notaður til að taka myndir
af gjörvöllu himinhvolfinu, og
hver myndplata látin vera undir
áhrifum stjörnuljóssins í mjög
WINNIPEG, 23. MAl 1945
i
langan tíma, mundi mega ljós- fram á leiksviði en sviði Braga.
mynda um sjötíu og fimm mil- Það hefir samt ekki getað farið
jón aðgreinanlegar vetrarbraut- fram hjá glöggum lesendum ís-
ir- 1 lenzku blaðanna að þegar and-
Hversu mikið muni bætast við inn kemur yfir hann kann hann
þessa áætlun, þegar tvö hundruð | vel með hann að fara. Ragnar
þumlunga kíkirinn er kominn á hefir lofast til að yrkja fyrir
sinn stað fullgerður, getum vér okkur minni Canada.
gert oss í hugarlund. En jafnvel | Nefndin tók upp þá nýung í
þá, m'egum vér ekki búast við, fyrra að minnast hermannanna
að komist verði út tyrirjiljti-' með kröftugu og efnisríku kvæði
ortu af G. O. Einarsson. 1 ár hefir
verið breytt til þannig að minni
hermannanna verður flutt í ó-
bundnu máli af mælskri og
mentaðri stúlku Banny Sigurd-
son.
Hér höfum við þá í stuttu máli
frætt ykkur um ræðu- og kvæða-
menn.
varpann.
A. S. M.
17. JÚNÍ Á HNAUSUM
ber upp á þann 16. í þetta sinn
Þegar einhver hátíðisdagur er
í nánd fer forvitni að vakna hjá
fólki um það hvað verði til
skemtunar.
Það fer bráðum að verða bolla-
En skemtiskránni er ekki hér
lagt hvað muni verða til skemt- með lokið> Því á milli ræðanna
unar á Hnausum þann 16. júní. j °§ endranær skemtir margm>enn-
ur blandaður kór (um 60 manns)
undir stjórn Jóhannesar Páls-
sonar.
Það hefir auðvitað kvisast út.
frá Árborg hvað um er að vera
en um) fjarliggjandi héruð
naumast svo að rétt sé með farið.
Nefndin hefir því litið á það
sem eitt af sínum hlutverkum að
láta það á þrykk út ganga hverju
hún hefir til l'eiðar komið og
hvað hún áformar að fari fram
til skemtunar.
Er þá að sjálfsögðu að geta,
fyrst um það hver verður kon-
ungur dagsins en það er auðvitað
sá maðuirinn sem Islands minnið
flytur.
1 fyrra gerði nefndin tilraun
að fá Vilhjálm Stefánsson til að
koma á Iðavöll, en ástæður hans
leyfðu það ekki. Var því horfið
frá því í ár en drepið á þetta hér
svo séð v'erði að nefndin gerir
sitt ítrasta til að fá það bezta.
I ár aftur á móti var þess farið
á leit við Dr. Stefán Einarsson
frá Baltimore að flytja minni Is-
lands og hefir hann góðfúslega
lofast til að gera það. Það er ó-
þarfi að fara mörgum orðum um
Dr. S. E. Allir Islendingar, sem
íslenzku lesa þekkja hann af rit-
verkum hans, annars mætti vísa
til Tímarits Þjóðræknisfélagsins
fyrir síðastliðið ár, þar er ágæt
skilgreining á mientaferli hans og
starfi.
Ennþá ríkir sá andi hjá Islend-
ingum vestan hafs að hylla bund-
ið mál, að minsta kosti á yfir-
borðinu, svo sjálfsagt þykir á
hátíðum og tyindögum að yrkja
ljóð meðan þess er nokkur kost-
ur, meðan við eigum nokkur
skáld sem því nafni geta nefnst.
Ný-lslendingar eru svo hepnir
að þurfa ekki að róa neina óra-
vegu til að komast á þau mið,
þegar okkur vanahagar um gott
kvæði skreppum við bara á bíl
ofan að Víðivöllum við Riverton,
heilsum upp á Guttorm og tjá-
um honum vandræði okkar.
Viðtökurnar eru alla jafnan
hinar hlýjustu hjá þeim hjónum
hvað gestrisni snertir en undan-
færslur nokkrar um ljóðið og er
það skiljanlegt þegar á alt er
litið, en hér er 'ekki tilhlýðilegt
að ræða það frekar. Guttormur
ætlar að sjá okkur fyrir kvæði i
þetta sinn.
1 fyrra fór nefndin þess á leit
við Lindal dómara að flytja
minni Canada, en hann gat ekki
Það mun e. t. v. verða talið af
sumum dálítið sórvizkublandið
og skágengt við konur Nýja ís-
lands, að sækja drotningu dags-
ins út fyrir landamærin, en auð-
vitað er það ekki fyrir þá sök að
hér sé ekki úr nógu að velja, og
1 finst mér að það slái ekki nokkr-
um skugga á hina mörgu og á-
gætu kvenkosti, sem við eigum
hér heima fyrir, þó við í þetta
sinn réttum hendina suður yfir
línuna og beilsum þar upp á
gamlan kunningja, Regínu Ei-
ríksson í Minneapolis. Þetta er
alls ekki út í bláinn gert. Regína
er fædd og uppalin í Nýja ls-
landi og hefir alla jafnan haldið
trygð og vináttu við æskustöðv-
ar sínar og hefir sýnt það með ár-
legum heimsóknum hingað norð-
ur, en heima fyrir hafa þau Ei-
ríksson’s hjónin sýnt það að þau
eru Islendingar af bezta tagi, því
hús þeirra hjóna er heimahús
margra þeirra mentamanna er
að heiman koma og setjast til
menta í borginni, og þá að sjálf-
sögðu einnig fyrir þá Islendinga
er leggja leiðir sínar héðan að
norðan og suður í Minneapolis.
Þetta uppátæki nefndarinnar
mætti gjarnan skoða sem “good
neighbor policy.”
Um Miss Canada er enn ekki
full ráðið.
Dansinn verður eins og að
undanförnu í samkomuhúsinu á
Hnausum og byrjar stundvíslega
kl. 8 e. h.
Þetta prógram verður auglýst
nánar í íslenzku blöðunum.
Virðingarfylst,
I umboði nefndarinnar,
Valdi Jóhannesson
frá Víðir
Frá Islendingum í Grand Forks
Á 47. árssamkomu Fortnightly
Club í Grand Forks, N. D., sem
haldin var þ. 7 maí s. 1. var dr.
Guðmundur G. Thorgrimsen,
sonur séra hans B. Thorgrimsen,
kosinn forseti klúbbsins fyrir
yfirstandandi ár. Er hór um að
ræða eitt hið elzta og kunnasta
menningarfélag borgarinnar. —-
Samanstendur það af kennurum
við ríkisháskólann og forystu-
mönnum borgarinnar á ýmsum
sviðum, en á fundum félagsins,
orðið við þeirri beiðni sökum j sem haldnir eru á hálfsmánaðar
i fresti, frá því á haustmánuðum
anna.
Það er orðið líkt um það að fá | og fram til vors árlega, eru flutt-
góða ræðumenn og leggja drög ir fyrirlestrar um ýms efni með
fyrir meiriháttar vélar að það' umræðum á eftir.
þarf helzt að gera það löngu fyr-j A umræddri árssamkomu
irfram. Mr. Lindal foefir líklega klúbbsins flutti fráfarandi for-
litið á það sem einskonar “pri-, seti hans, dr. Richard Beck, ítar-
ority order , er þessi pöntun var (]egt ierindi um Island og framlag
endurvakin í vor og hann léti nú þess til heimsmenningarinnar
eitthvað sitja á hakanum til þess j (“Iceland and Its Cultural Con-
að £>eta fullnægt þessari þrá-, tributions”), sem athygli vakti,
kelkni okkar. Mr. Lindal ætlar Qg var útdráttur úr því birtur í
að flytja fyrir okkur minni Can- “Grand Forks Herald”. Ræddi
ada og fer vel á því þar eð hann hann um lýðveldisstofnunina og
stendur framarlega í félagsmál-
um’“Young Icelanders” og þar
að auki framarl'ega í áliti og
framvindu okkar canadiska þjóð-
félags.
Ragnar Stefánsson er betur
þektur sem leikari en skáld, fyrir
þá sök að hann hefir oftar komið ana.
tildrög hennar, rakti stjórnar-
farslega sögu Islands í megin-
dráttum, lýsti framförum síðari
ára og lagði sérstaklega áherzlu
á hlutdeild Islands í heimsbók-
mentunum og skerf þess til laga-
garðar og lýðræðislegra stofn-