Heimskringla - 24.10.1945, Blaðsíða 4

4. SIÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 24. OKTÓBER 1945
||címakrin0la
(StofnuO ÍSSS)
Kemur út ó hverjum miðvikudegi.
Eigendur: THE VIKING PRESS LTD.
853 og 855 Sargent Avenue, Winnipeg — Talsími 24 185
Verð blaðsins er $3.00 árgangurinn, borgist fyriríram.
Allar borganir sendist: THE VIKING PRESS LTD.
öll viðskiftabréf blaðinu aðlútandi sendist:
The Viking Press Limited, 853 Sargent Ave., Winnipeg
Ritstjóri STEFAN EINARSSON
Utanáskrift til ritstjórans:
EDITOR HEIMSKRINGLA, 853 Sargent Ave., Winnipeg
Advertising Manager: P. S. PÁLSSON
"Heimskringla" is published by and printed by
TIIE VIKING PRESS LIMITED
853-855 Sargent Avenue, Winnipeg, Man. — Telephone 24 185
það ákaflega æskilegt ef þeir vera að koma heim er eg hitti
sem ættu eitthvað af slíku vildu ykkur hér. Og kona mín er jafn
gefa það á Landsbókasafnið, og hrifin af fegurð Winnipeg og
forða því frá glötun. Eg segi
vilja gefa það, því handrit
hafa verið taldar gersemar, sem
menn gáfu þeim, er þeir vissu að
kunnu að meta góða gripi, en
möttu ekki til fjár. Þar fyrir vil
eg þó ekki segja að Landsbóka-
ástúð ykkar landanna og eg,
enda vissi eg að svo mundi verða.
LEIÐTOGAR OG VALDIÐ
Póstar um Canada
Stærð landsins
Það sem flestir undrast, er til
Canada flytja, eru vegalengdirn-
ar eftir til landsins er komið. ís-
lendingar hafa flestir reynt hví-
lík óraleið er austan af strönd til
Winnipeg. Samt er leiðin vest-
WINNIPEG, 24. OKTÓBER 1945
Vetrardagurinn fyrsti n. k. laugardag
Það hafa margir lofað undanfarna góðveðursdaga. Það er
víst og satt, að blessun var að þeim, eftir alt hrakveðrið í septem-
bermánuði. En sumarið er enn ekki liðið. Vetur byrjar ekki fyr
en næstkomandi laugardag (27. okt.), eftir okkar gamla, góða ís-
lenzka tímatali. Af veðrinu að dæma síðast liðna nærri tvo mán-
uði, hefir margur ætlað vetur byrjaðann og litið á góðveðursdag-
ana síðustu, sem Indíána sumar, eða sem happ og hendingu. En
svona er það ný. Vetur 'hefir ekki enn barið að dyrum.
Frá sumri hverju eiga menn oftast einhvers góðs að minnast.
Af lestri í 20 ára gamalli bók
eftir heimsfrægan rithöfund,
safnið mundi ekki.vilja greiða! sem sýnir hvað mannkynið hafi|ur á strönd þá ekki nema hálfn-
verð fyrir einstök merkis hand- haft við að búa í liðinni tíð, og
íslenzk j með athugun á því sem enn er að
rit. En yfirleitt eru
handrit ekki seld. Halldór próf.1 gerast, sem afleiðing þess fyrra,
Hermannsson hefir sagt mér að eru hér birtir í lauslegri þýðing
er prófessor Fiske var boðin kafiar úr tveimur páfabréfum,
handrit til kaups í hið merkilega j Gg umsagnir legáta ihans í seinni
safn sitt, neitaði hann að kaupa j tíð gagnvart sumum málum, sem
þau, því hann sagði að handrit J enn eru a dagskrá þjóðanna, og
ættu að geymast á Islandi, en j sem sýnir hvers frelsis er að
hinsvegar sagðist hann gjarna | vænta úr þeirri átt, fyrir fólkið,
vilja kaupa bækur sem íslend- j 0 fj
ingar ættu fleiri en eitt eintak
af. Því er ekki neinn markaður
til fyirir handrit.
nema á söfnum eða þar sem að-
gangur er að þeim fyrir fræði-
menn, því aðrir lesa þau varla.
Hinsvegar er hætt við að þeir
Þau eru að jafnaði skemtilegri árstíð en veturinn. Eins mun það . sem eru ókunnugir han ritum
vera frá sumrinu, sem nú er að kveðja, þó það gleymist flestum, j Þeim> þegar þau eru uin
sem veðrið. Eitt er að minsta kosti sérstakt fagnaðarefni öllum! °§ ohrein, en slik an n ge a
frá sumrinu, þó Svásuður hafi að sumu leyti verið mislyndur. Það , verið stormer í eg, en a era
er friðurinn í heiminum eftir stríðið, sem háð hefir verið um fleiri | þess mer 1 a menn
ár og með ógnum, sem ekkert hefir jafnast á við í allri hrakfalla ^esi® Þau-
sögu mannkynsins. Hann má að vísu enn skoðast sem vopnaður
friður, en sem von er þó meiri um en áður, að varanlegur geti
orðið, þó ekki sé vegna annars en þess, er reysla þessa stríðs
bendir á um afleiðingar stríða í framtíðinni, en þeim má heita
óumflýanleg tortíming mannkynsins.
Fyrir vetri mun ekki algengt að hér sé borinn mikill kvíð-
bogi. Það mun víða annars staðar ekki heldur gert. Maðurinn
hefir sigrað í stríðinu við válynd veður; hann hefir sigrað í
flestu, nema stríðinu við sjálfan sig. Hann á það enn eftir. Og
eftir síðasta stríðið, af því tæi, er heimurinn nú jafnvel svo útleik-
inn, að spursmál er, hvort að veturinn verði ekki mörgum þungur
í skauti, og valdi jafnvel hungurdauða í Evrópu, þar sem stríðið
var grimmast háð. En það er hvorki guði eða náttúrunni að
kenna. Mennirnir einh eiga skuld á því.
En vonumst hins bezta. Jósep hafði af minna að taka í
Egyptalandi forðum, en kornframleiðslu bæði þessa lands og alls
heimsins, er hann barg sveltandi landslýð frá hallæri. Það er að
líkindum ein hin bezta sjö-ára áætlun, sem nokkru sinni hefir
verið gerð. En má ekki treysta því, að Truman, Stalin og Attlee
allir til samans geti gert svo góða eins-árs áætlun? Það létti mikið
áhyggjum manna út af yfirvofandi hungursneyð í
komandi vetri.
Hér er nú bæði talað um atvinnuleysi og húsaleysi. Að við
því verði séð og þau mein læknuð með ráðum og dáð, er mikil
von um, eða það er að minsta kosti í skyn gefið. Að kvíða komandi
vetri, yrði og þá minni ástæða til.
VIÐTAL
j mestu af því ágæta bókasafni,
------ sem dr. Rögnvaldur hafði komið
Eins og áður var getið í Heims- sér upp, því það mundi fylla upp
kringlu, dvöldu þau dr. Helgi í mikið af skörðunum. Eg færðist
Briem aðalræðismaður í New heldur undan því, vegna þess að
Um valdsvið ríkja — og vald
kaþólskrar kirkju — gefur páfi
Þetta er hárrétt aðstaða, því g ^es. 1864, þennan úrskurð —
yfirleitt notast handrit ekki parjur.
“Ríkið hefir ekki réttinn til að
leyfa hverjum manni frelsi til
að iðka eða ákveða hvaða trú
hann dæmi að vera rétta.”
“Það — ríkið — hefir ekki
rétt til að setja lög, svo að kirkju-
vald eigi að fá leyfi frá verald-
legu valdi til að iðka sitt starf.”
1 framhaldi af þessu er svo
sýndur lagaréttur páfa og hans
kirkjuvalds svona:
“Hún — kirkjan — hefir rétt
til að krefjast, að ríkið ekki leyfi
hverjum einum frelsi til að segja
eða ákveða um trú sína.”
“Hún — kirkjan — hefir rétt
til að iðka sitt vald, án leyfis eða
samþykkis af ríkinu.”
“Hún — kirkjan — íhefir hinn
fasta valdarétt til að ákveða
samband kirkju og ríkis.”
“Hún — kirkjan — hefir rétt
til að krefjast þess að kaþólsk
trú sé hin eina trú ríkisins og
í bréfum eru oft mjög merki-
legar heimildir um menningar-
sögu okkar; væri það mjög æski-
legt að slík bréf að heiman
rynnu til Landsbókasafnsins til
að vera viss um að þau glatist
ekki. Má vel setja reglur um það
að ekki megi opna pakkann fyr
en eftir nokkra áratugi, ef í þeim
væri eitthvað er snerti núlifandi
menn illa.
Auðvitað er ekki tilætlunin að
hlaupa í kapp við minjanefnd
Þjóðræknisfélagsins, sem mér
skilst hafi unnið gott starf til að til útilokunar öðrum trúarbrögð-
York, frú hans og ung dóttir
eg taldi annan mann heppilegri,
Sylvia hér í Winnipeg rúman sem þekti Landsbókasafnið
vikutíma af hvíldardögum sín- miklu betur en eg og hvað það
um frá störfum. Kvað hann vantaði. Það varð þó úr að eg
aðalerindið að hitta aftur kunn- skrapp hingað, en samningar
ingja sína frá dvöl hans hér á urðu ekki miklir, því strax og eg
þjóðræknisþinginu s. 1. vetur og bar upp erindið sagði Mrs. Pét-
hvíla sig. Var okkur hér nyrðra j ursson, að það hafi altaf verið
mesta ánægja, sem fyr, að komu ætlun þeirra hjóna að gefa
hans og frú Briem, sem aðeins Landsbókasafninu öll handrit
fáir höfðu hér áður haft ánægju sín og gamlar bækur, sem safnið
af að kynnast. Þökkum við þeim vildi eignast. Er þetta stórmerki-
komuna. Oft gafst okkur tæki- legt safn og hinn mesti fengur
færi að finna Mr. Briem að máli því þar eru t. d. bæði Lögberg
og eiga samræður við hann umjog Heimskringla frá byrjun, en
eitt og annað. Kom þá upp ár, safnið vantar eldri árganga af
kafinu, að eitt af e>rindum hans! hvorutveggja, en auk þess eru
hingað í þetta sinn, hafði verið þar yfir 70 handrit frá Islandi,
í sambandi við ráðstöfun á bóka-! sum með þeirri snildarskrift að
safni dr. Rögnvalds heitins Pét- þau má telja mikið listaverk.
urssonar og er það sem hér fer Nokkur eru einnig í gömlu ís-
á eftir það sem Mr. Briem hafði lenzku bandi með kopar spensl-
um það að segja: j um og hornum, er kostað hafa
I mikla vinnu og sýna hve eigend-
Það stendur svo á ferðalagi um þessara handrita hefir þótt
mínu, að þegar eg var hér á j vænt um þau, og viljað gera
Þjóðræknisþinginu í vetur, mint- þau veglega úr garði.
ist Mrs. Hólmfríður Pétursson á Veit eg að þeir sem síðar nota
það að þau dr. Rögnvaldur hefðu þessar bækur muni hugsa með
sitt hvað af handritum og bókum hlýjum hug til þeirra er gáfu
sem þau hefðu ætíð hugsað sér þær til Landsbókasafnsnis og
að Island nyti góðs af. j hefi því látið útbúa miða sem
Eg skrifaði Finni Sigmunds- segir hvaðan þær eru koftmar, og
syni, landsbókaverði, sem er góð-
ur vinur minn um þetta og varð
hann mjög glaður því safnið
vantar mikið af bókum sem út
hafa verið gefnar hér vestra.
Bað hann mig að fara sem bráð-
verður límdur í hverja bók.
En í þessu sambandi langaði
mig til að minnast á annað. Hér
vestra mun vera allmikið til af
ýmsum handritum og bréfum,
því altaf eru íslendingar geymn-
ast hingað til Winnipeg til að ir á slíkar minjar. Það væri mik-
reyna að festa kaup á sem allra ill skaði ef slíkt tapaðist, og væri
bjarga ýmsum minjum frá glöt-
un. Aðalatriðið er að minjar
tapist ekki.
Mér virðist þó sem verka-
skifting gæti átt sér stað þannig
að Þjóðræknisfélagið geymdi það
Evrópu á sem snertir líf manna hér, en t. d.
bréf frá íslandi og handrit það-
an rynnu til Landsbókasafnsins.
Heima vantar einnig nokkuð
af bókum og blöðum sem prent-
uð hafa verið hér vestra. Þar
bætir safn dr. Rögnvaldar úr,
en helzt vildi landsbókavörður
hafa fleira en eitt eintak af
hverju, að minsta kosti eitt ein-
tak til notkunar og annað til
geymslu. Er eg mintist á það
við Mrs. Brandson’, að safnið
vantaði mikið af slíku kvaðst
hún eiga ágætt eintak af blaðinu
Vínland, sem er eina íslenzka
blaðið sem gefið hefir verið út
í Bandaríkjunum, árin 1902—
1907 og gaf það til Landsbóka-
safnsins.
Annað dæmi um hug landa
hér get eg nefnt. Dr. Austmann
sagði mér að J. Magnús Bjarna
son hafi ánafnað Landsbókasafn
inu öll handrit sín. Veit eg að
þau þykja því verðmeiri sem
lengra líður og við lærum betur
að meta þann indæla mann.
Okkur heima þætti ákaflega
vænt um ef við mættum eiga
ykkur Vestur-lslendinga að með
bæði handrit, bréf og bækur,
sem hér hafa verið prentaðar.
Væri vel gert ef menn vildu at-
huga hvort ekki væri eitthvað af
slíku geymt í gamalli kistu. Sér-
staklega vil eg skorá á prestana,
sem alla tíð hafa verið manna
drjúgastir að varðveita gömul
menningarverðmæti og helzt
kynnu að vita hvar slíks er að
leita. Mætti senda alt slíkt hvort
heldur til ræðismannsins okkar í
Winnipeg, til mín í New York
eða senda það beint til Lands-
bókasafnsins. En fyrir alla muni
sjáið um að ekkert glatist af
slíku.
Að endingu vil eg biðja um að
skila kveðju til vina hér, sem eg
hefi ekki haft tíma til að hitta.
Mér þótti ákaflega gaman að
koma hingað aftur og fanst eg
um.
“Hún — kirkjan — 'hefir rétt
til að afstýra því, að ríkið veiti
fólki leyfi til að iðka eigin trúar
athafnir. Fólki sem hefir skift
um trú.”
“Hún — kirkjan — hefir vald
til að krefjast, að ríkið veiti ekkv
fólki frelsi til að lýsa sínum
skoðunum.”
Páfrabréf 1885 — partur
“Allir kaþólskir verða sjálfir
að skoða það skyldu sína, að hafa
vakandi auga á öllum daglegum
hreyfingum á stjórnar-athöfnum
hverrar þjóðar, sem þeir búa
hjá. Þeir verða að smeygja sér
inn í stjórnar athafnir allar eins
og mögulegt er, og framkvæmd-
ir þess opinbera. Þeir verða
stöðuglega að reyna á sig með
ítrustu árvekni og orku, að af-
stýra, að frelsi sé notað fram yfir
það sem guðslög segja fyrir.”
“Allir kaþólskir eiga að beita
öllum sínum krafti til að láta
stjórnarskrá hvers ríkis og lög-
gjöf þess vera sniðna eftir stefnu
hinnar sönnu kirkju.”
1912 er k'aþólskt blað og bisk-
up að tilkynna komu kardinála
til Bandaríkjanna og leiðbeina
fólki hvaða lotning að beri að
sýna honum.
“Herflota aðmírál ber að sýna
honum undirgefni, og einnig út-
lent konungafólk, verður að gera
það, því hans hátign ber langt
af ráðgjöfum í Washington og
forseta þingsins og vara-forseta
og útlendra sendiherra. En jafn
forsetanum sjálfum.
Konunglegu fólki sem kemur
til Bandaríkjanna, ber að sýna
kardínála páfa lotningu á undan
forseta Bandaríkjanna.”
1914 yfirlýsing og ávarp til
páfans á presta og biskupa móti
í Texas:
“Á okkar árlega móti, flat-
fallandi að fótum yðar heilagleik
af fullvissu um skyldu okkar til
að íhlýða þinni heilögu fign og
biðjandi um þína páfalegu bless-
uð, því öll er hún 3,500 mílur
Og frá suðri til norWhrs er hún
lítið minni, ef út á nyrstu tá væri
haldið, en sem ekki hefir verið
gert af íslendingum öðrum en
Vilhjálmi Stefánssyni; enda er
þá komið all nærri Norðurpóln-
um.
Af þessum vegalengdum að
dæma, mætti ætla, að hér væri
ekki um eitt þjóðland að ræða,
heldur heila heimsálfu. En í-
búatalan, sem aðeins er 12 milj.,
segir þó ekki til þess. Evrópa öll
er 3,776,700 fermílur að stærð,
sem er svipað og flatarmál Can-
ada (sem er 3,695,189 feTmíIur),
en þar eru yfir 500 miljón íbúar.
Rússland og Kína eru einu þjóð
löndin, sem stærri eru en Can-
ada.
Hinn bygði hluti Canada má
heita fjögur 'héruð. Fyrst eru
þrjú austur fylkin: Nýja Skot-
land, Nýja-Brúnsvík og Prins
Edward eyja. Þá taka við St.
Lawrence- og vatnahéruðin, er
ná yfir suðurhluta Quebec- og
Ontario-fylkja. Þriðja héraðið
eru sléttufylkin: Manitoba, Sask-
atchewan, og Alberta og hið
fjórða British Columbia. Héruð
þessi aðskilja fjöll og óbygðir.
Norður af þessum bygðu héruð-
um, er mikið landflæmi, eða
65% af öllu flatarmáli Canada,
sem enn er í auðn og verður að
líkindum lengi, sem aðrar
jarðmyndandr frá Laurentiska
tímanum eða frum-tíð jarðfræð-
issögunnar. 1 þeim hluta þess,
sem kunnur er, en það er mest
kring um Hudsons-flóann, fer
klaki ekki úr jörðu alt sumarið,
svo þar er ekki um jarðrækt að
ræða. En þar eru víða málmar í
jörðu og í noðrurhéruðum Mani-
toba, Ontario og Quebec-fylkja,
hefir mikið málmnám verið rek-
ið og með góðum árangri. Þar
eru og vötn og ár og sumar þeirra
vel lagaðar til vinkjunar og raf-
orku reksturs. Er bygð vegna
þessa ávalf að færast norður, þó
gisin sé enn og verði ef til vill
lengi — að minsta kosti meðan
ekki þrengist um í hinium bygðu
hlutum landsins.
Af því sem nú hefir verið sagt,
sézt að Landið er ekki aðeins mik-
ið að flatarmáli, heldur hitt einn-
ig að myndun fylkja þess er ekki
í samræmi við náttúru skilyrðin
og að þau eru óþarflega mörg eða
9 alls, í stað f jögra eins og eðli-
legt væri.
Stríð
Það er eftirtektavert hvað
stríð hafa verið veigamikill þátt-
ur í sögu Canada. Það er ekki
nauðsynlegt að minna hér á á-
stæðurnar fyrir síðasta stríði og
hve hraustlega Canada-menn
börðust tijjverndar lýðræði bæði
hér og annars staðar í heimin-
um. Það er heldur ekki þörf að
minnast hér fyrsta alheims
stríðsins. í því var barist til
verndar sömu hugsjónunum og í
nýloknu stríði, fyrir lýðræði.
Eftir fyrra alheimsstríðið varð
Canada þátttakandi í þjóða-
bandalaginu, sem mikil áhrif
hafði á afstöðu þess í alþjóðamál-
um. Síðasta stríð skipaði því á
bekk með fremstu þjóðum
heimsins og þátttöku með þeim,
er forusfu hafa, í að leggja
grundvöll að réttlátu og frjálsu
skipulagi á ný í heiminum.
En sé lengra 'litið aftur í tím-
an, dylst það ekki, að grundvöll-
ur að þjóðlífi Canada, var lagður
með stríði, sjö ára stríðinu í Ev-
rópu, sem hófst 1756, en lauk
1763. Canada var að svo miklu
leyti sem það mátti þjóð'ríki
kalla, háð herafla þeirra er land-
ið bygðu, en eftir friðarsamning-
inn í París, sem undirskrifaður
var í febrúar 1763, sleptu Frakk-
ar öllu filkalli til stjórnar og
Bretum voru veitt umráð lands-
ins. Var þá þegar mynduð
stjórn hér, sem í hverju öðru
landi. Tilkynndng var igefin um
þetta það ár, 1763, og að stjórnin
væri í höndum landstjóra og
þingráðs. Landstjórinn hafði
vald til að kalla saman þingráð
sitt, en vegna ýmsra erfiðleika
á þeim tímum, varð aldrei af að
það yrði gert. Fyrstu stjórn-
endur landsins áttu úr vöndu að
ráða meðan þeir vissu ekíki hvað
Bretland ætlaði sér að gera með
þetta nýja land.
Eiiginleg lýðræðisstjórn tók
hér ekki til starfa fyr en nokkr-
um árum síðar. En friðarsamn-
ingurinn í París, er eigi að síður
mikilsverður þáttur í sögu Can-
ada. Með honum má segja, að
lögð væri undirstaðan að þjóð-
ríki því, er 'hér á sér nú stað.
un.
Á vissu tímabili var oft opin-
berlega rætt um vankanta á
stjórn í Chicago og að lögbrot og
ýms óregla ætti sér þar stað og
rætt um bætur á því. Og átti
kaþólskum biskupi að hafa fall-
ið þessi orð af munni sem svar
við endurbótum á slíku svona:
“Mér mundi líka að sjá þann
stjórnmálamann, sem vildi reyna
að stjórna Chicago á móti kirkj-
unni. Hans stjórn mundi verða
stutt.”
1917 talar þýzkur biskup á
stórmóti í St. Louis svona:
“Eitt af því versta og illa, er
hin vaxandi útbreiðsla í Evrópu
og verður eftir stríðið á jafnað-
arstefnunni. Og okkar kaþólska
kirkja verður altaf að vera við-
búin að berjast á móti henni.
Við verðum að vera tilbúnir að
afstýra útbreiðslu jafnaðar
stefnunnar og vinna á móti
henni.”----------
“Eins og eg skil er hér félags-
skapur af auðugu fólki í St.
Louis tilbúið að fara í þá bar-
áttu.”---------
“Þið hafið æfða leiðtoga sem
kunna þá tækni sem Iþarf til
þess verks. Og þeir eru fast-
ákveðnir í að sýna það, að þessi
auður var og er í nánu sambandi
við kirkjuna.. Svo þess vegna
getur þetta ekki brugðist.”
Það ætti að vera einhvers
virði að lesa og íhuga það sem
svona leiðarstjörnur mannkyns-
4ns láta frá sér fara og íhuga svo
hvað mikið að þetta muni betra
mannlífið í heild sinni. Og
jafnvel að við, sem hér í Canada
búum gætum dálítið tileinkað
okkur hvers við njótum af þeirri
leiðsögn, því að eftir því sem
blaði í Toronto segist frá 1943,
þá hefir Ottawa stjórnin á
launalista sínum 164 kaþólska
presta fram yfir það, sem pro-
testanta presta fjöldinn sé við
herinn, eftir hlutfallstölu her-
manna, eftir trúarbrögðum. Og
blaðið kallar þetta sem uppbót,
sem kaþólska kirkjan fái ihér í
Canada frá féhirslu þjóðarinn-
ar á kostnað fólksins. Og svo
fái þeir í Quebec að hafa 6 fleiri
helgidaga um árið en aðrir í
Cariada hafa, nú á þessum stríðs-
árum.
Einnig bendir sama blað On-
tario búum á að það sé talsverð
greiðasemi er þaólska kirkjan
verði fyrir frá liberala hendi,
því að á 10 árum undir þeirra
stjórn, hafi skólastyrkur ka-
þólskra vaxið um 174%, en til
hinna almennu skóla um 7%%.
Og til frekari sönnunar á þeim
greiða frá liberölum bendir blað-
ið á það, að áður en sú stjórn fór
frá völdum, hafi verið vikið af
þeim kaþólsku yfir 47 þús. í
aukastyrk fyrir skólahérað ná-
lægt Ottawa.
Svo eftir þessu ættum við,
sem búum í Canada, að hafa tölu-
verðan bjarma af þessum kirkju-
legu og pólitísku leiðarstjömum
þegar ihvorutveggja sameinast.
En af páfabréfunum, sem út-
dráttur af er gefin áður, getur