Lögberg - 02.02.1933, Blaðsíða 2

Lögberg - 02.02.1933, Blaðsíða 2
tíls. 2. LÖGBERG, FIMTUDAGINN 2. FEBRÚAR 1933. Jólavenjur í Reykjavík fyrir 50 árum. KAUPIÐ AVALT I. Áður en eg byrja á að lýsa jólavenjum hér fyrir 50 árum, verð eg ögn að minnast á veðr- áttu um <þær mundir, og enn- fremur drepa á hag almennings, eins og hann var hér þá, svo að hinir nú uppvaxandi Reykviking- ar fái séð, að ömmur, afar, mæð- ur og feður þeirra urðu þá al- ment að búa við þrengri lífskjör en nú eiga sér stað, þó að kjör sumra séu sízt enn þá góð. Um þessar mundir var hagur þorra manna hér svo bágborinn,1 að vart mátti hann lakari vera, enda flýðu þá margir landið. — “Fóru í álfu fagra og nýja, sem friður beið og auðsæld nóg.” Olg víst var það, að margir þeirra manna, sem þá ílýðu til Ameríku. komust þar ólíkt betur af en þeir höfðu gert hér. Árin 1879—1890 voru hér á landi, að heita máttu án undan- tekninga, óslitin harðinda ár;' þó mun veturinn 1880—1881 hafa verið frostamestur, og ísa- flög á landi og hafís við strend- ur landsins það mikill, að slíku mundu elztu menn þá ekki eft- ir. — Þá voru kjör kotunganna hér bágborin, engu síður en fá- tæklinganna í sveitunum. Á þessum árum var það engin nýlunda, að hér væri atvinnu- leysi að vetrinum, þvf það mátti teljast hér föst venja, að frá haustvertíðar lokum til vetrarver- tíðar komu væri aldrei um úti- störf að ræða, nema þe-gar aðal- göturnar hér urðu ófærar vegna snjóþyngsía, eða þá, að svo mikill krapi settist í lækinn, sem þá rann hér opinn úr Tjörninni, gegnum miðjan bæinn, að hann stíflaðist. í þess konar vinnu komust hér fáeinir menn dag og dag, en þá var kaupgjald lágt: 16 til 18 aurar um klukkustund, en þessa vinnu fengu oft færri en vildu. Á þessu má sjá, að réttlr og sléttir dafelaunamenn gátu þá ekki hampað þungum pyngjum | fyrir jólin, enda fóru jólainnkaup þeirra eftir því. En þó var það svo, að flestir búandi menn hér streittust við að gera sér og sín- um daga mun um jólin; gættu þess, að sem fæstir heimilismenn; þeirra færu í “jólaköttinn” — þá voru fullorðnir og börn ánægð með lítið. II. Til jóla-undirbúnings verð eg að telja, að um þessar mundir var það venja helztu bátafor- manna hér og í grendinni, að fara nokkuru fyrir jól suður í Garð og Leiru til að sækja í soðið, eins o!g það þá var kallað; þá þótti ekki ómaksins vert að reyna fyrir fisk á miðunum hér. — Miðin hér talin fiskilaus. Oft voru þessar suðurferðir slarksamar, og oft fiskaðist lít- ið, en út í þessar ferðir 'lögðu ekki aðrir en valdir formenn á góðum jskipum, með mrvals lið. Ekki voru þtessar ferðir farnar í ábataskyni, heldur var það gert meira af gömlum vana og af því, að það þótti óviðkunnanlegt, að bragða ekki nýja soðningu um jólaleytið, enda höfðu mörg heimilin þörf fyrir það. Það var því oft mannmargt í “vörunum”, þegar skipin komu að sunnan, því margir vildu ná sér í soðið. Það var altítt að for- mennirnir fengu ekki tíma til að súpa kaffisopann, sem þeim var færður, áður en þeir fóru að ‘skifta”, svo var eftirsóknin eftir fiskinum mikil; um leið vil e!g geta þess, að bæði formenn og hásetar gáfu oft meira af þessum fiski en þeir seldu, og það sem þeir sefldu, var selt við svo vægu verði, að fisksalarnir, sem hér eru nú, mundu ekki trúa mér, þó eg segði þeim verðið. Aðal^ undirbúningur jólanna kom þá niður á húsmæðrunum, eins og nú, þó nú sé sá undir- búningur með alt öðrum hætti, þar sem nú þurfa margar þeirra ekki annað en hringja í símann, LUMBER hjft THE EMPIRE SASH & DOOR CO LTD HENBY AVE. EAST. - - WINNIPEO, MAN. Yard Offlce: ftth FToor, Bank of Hamllton Chambers. og þá koma sendisveinarnir með alt heim á heimilin, jafnvel steikt- ar gæsir. Á efnaheimilum fyrir 50 árum var jóla-undirbúningur all-um- sangsmikill, og eins og eg hefi áður sagt, kom hann mest niður á húsmæðrunum. Snemma á jólaföstu byrjuðu þær á að sauma, prjóna og helda stórar og smáar jólagjafir handa heimilisfólkinu, sem víða var þá margt, því enginn mátti fara í “jólaköttinn”, en oft höfðu hús- mæðurnar góða aðstoð í vel vinnandi vinnukonum sem þá voru oft 2—3 á stórum heimilum. Á stærri eimilum var byrjað á jólabakstri oig kertasteypingu í kringum viku fyrir jól enda tók það langan tíma, því mikið þurfti af kaffibrauði fram yfir nýár, í heimilismenn og gesti og svo var það alsiða þá að beturmegandi konur stungu í bökunarofninn eða undir pottinn “jólakökusnúð”, sem þær á aðfangadagskveld réttu að einverjum fátæklingnum, ásamt saltkjötsbitum, floti eða tólgar- stykki og vanalegast munu þær einnig hafa látið þessu fylgja nokkur kerti, því þau þóttu ómíss- andi fyrir börnin, enda glöddu þau einnig fullorna, því í þá daga voru híbýli fátæklinga lélega upp- lýst. Seinni hluta jólavikunnar komu bændur úr nærliggjandi sveitum með rjóma, nýtt smjör og hangi- kjöt til að selja hér, enn fremur komu þeir með hinar svo kölluðu “jólarollur”, sem þeir seldu til efnamanna hér.- Þessum rollum var slátrað daginn fyrir Þorláks- messu, þá var hér ekki um annað nýtt kjöt að ræða, þar til Jóhannes Nordal kom til sögunnar 1894 með frysta kjötið. Því ætla eg að trúa ykkur fyrir, að það var betra fyrir þá, sem “jóIaroEurnar” fengu, að eiga til !góðan eldivið, og fyrir þá, sem kjötið borðuðu, að hafa sterkar tennur, ef alt átti vel að fara. Jæja, þá þykist eg hafa sagt frá því helzta, sem á herðum hús- mæðranna lá við undirbúning jól- anna, og verð eg því hér á eftir að segja nokkuð frá skyldum hús- bændanna um jólin, því þeir urðu einnig-að hafa jólaundirbúning, hver eftir sinni getu. Það helzta, sem þeir drógu að sér var spil, vindlar og flestir fengu sér öl og á flöskuna, því þá var hér flítið um bindindi, enda þóttu þá jólaboð dauf, værl ekki hægt að !gefa “tár” í kaffið og glas af púnsi, þegar á vökuna leið. Þó má enginn skilja orð mín svo, að þessi vínföng væru misnotuð, því það var sjaldgæft þá að sjá drukkinn mann inni í húsi eða úti á götum; — það þótti þá ósvinna að sjást drukkinn um jólin. Aftur á móti var minna tekið til þess þótt drukkinn maður sæist á gaml- árskveld og á þrettándanum. III. Eins og nú byrjaði jólafagnað- urinn með kveldsöng.á aðfanga- kveld kl. 6, var þá kirkjan hér ætíð troðfull af áheyrendum. Oft kom það þá fyrir, að Iguðfræðiskandí- datar prédikuðu, og einnig bar það við, að óvígður mikill radd- maður, við þau tækifæri, tónaði í kórdyrum, og þótti það nokkur tílbreytni, og tónaði þó séra Hallgrímur Sveinsson, sem þá var hér prestur (síðar biskup) á- gætlega, en nýungagirnin var þá, sem nú, ofarlega í fólkinu. Á flestum heimilum hér mun húslestur hafa verið lesinn á að- fanlgadagskveld, og það jafnvel á þeim heimilum, sem ekki högðu það fyrir sið, að hafa daglega húslestra um hönd. Á fáum heimilum var lengi vakað á aðfangadagskveldið, og mjög lítið var um spilamensku það kveld Þá var jólagjöfum út- býtt og skemtu fullorðnir og börn sér við, að skoða gjafirnar. Þar sem jólatré vorúT-var þá eins og nú, dansað og sungið í’ krin'gum þau. Alment þektust þá hér ekki út- lend jólatré, nema hjá dönskum kaupmannafjölskyldum, eða hátt settum embættismönum. Þau jóla- tré, sem þá voru hér notuð, voru smíðuð hér úr tré, vafin, annað- hvort með mislitum pappír, eini eða sortulyngi. Þessi tré voru oft haglega gerð og litu vel út alsett kertaljósum. Ekki voru þó þessi jólatré almenn hér, aðeins hjá þeim fjölskyldum, sem bezt máttu sín efnalega. Eins og eg þegar hefi tekið fram, var skamma stund vakað á aðfangadagskveld, og að- al gleðskapurinn hófst ekki fyr en á jólakveldið; þá byrjuðu heimboðin og þá nótt og annars- dagsnótt var víða hér vakað “framúr'”. Hjá æðri sem lægri var mikið spilað um jólin. Hjá almenningi var púkk uppáhalds spilið, því að því spíli komust margir, og þvi fylgdi ætíð glaumur og gleði, hjá ungum sem gömlum, en háva$A- samt spil var púkkið og ekki laust við, að unga fólkið hefði stundum rangt við í því, en eldra fólkið jafnaðai vanalega allar deilur, sem upp komu. Hjá meiri háttar embættis- mönnum, og dönskum eða dansk- sinnuðum kaupmönnum, mun púkk ekki hafa þótt “fínt”, og spiluðu þeir því alla jafnan lombre, um peninga. Vhist var einnig uppáhaWs spil, og var mikið spilað af æðri sem lægri. Þá var og gosi mikið spilaður, þó helzt af ungum mönum og þá oft um peninga. Þar sem margt ungt fólk var saman komið, var oft er leið á nóttina, og menn orðnir leiðir á spilamenskunni, slegið upp í ým- iskonar jólaleiki; var <þá óspart “fallið í brunninn”, "taldar stjörnur”, og urðu þær oft marg- ar, sem karlmennirnir sáu, væru þeir svo hepnir, að snotrar stúlk- ur væru með þeim að skoða og telja stjörnurnar. Þar sem húsrúm 'leyfði, var oft dansað, og geri eg ráð fyrir að sú skemtun hafi bezt þótt. Milli jóla og nýárs og alt fram yfir þrettánda, var að miklu leyti óslitinn jóla-gleðskapur, að því leyti, að á þeim tíma héldu heimboðin áfram og allar sömu jólaskemtanir iðkaðar af miklu fjöri. Á þrettándadagskvöld var oft ha'Idinn álfadans og blysför, ann- að hvort af skólapiltum eða þá af ungum mönnum, sem tóku sig saman um það. Báðar þessar skemtanir hleyptu fjöri í fólkið hér, og við þau tækifæri var ekki laust við, að þá sæjust fleiri og færri við skál í kring um brenn- una. Upp úr nýári og kringum þrett- ánda hófust dansleikir. — Verzl- unarmenn héldu þá hina svo köll- uðu jóladansleiki. Þangað kom- ust færri meyjar en vildu, því á þau þótti þeim slægur að komast. Enn fremur héldu þá "Broddarn- ir” dansleik, en þangað komst ekki hversdagsmaðurinn, frekar en úlfaldinn í gegnum nálarauga. Þá dansleiki sóttu lærðir menn og nokkrir danskir kaupsýslumenn, að ógleymdum skólapiltum, ef þeir voru til húsa hjá “brodda- fjölskyldunum”. — Þetta var tíð- arandinn þá og fáum datt í hug að taka til þess, því þá var stétta- skifting þannig hér. Eg tel upp á, að fleiri venjur mætti tíl tína, en eg geri ráð fyr- ir, að lesendum þyki þetta orð- ið full-Iangt og læt því skrafið um þær niður falla. —Vísir. Dan. Daníelsson. Merkisrit um íslensk fræði Eftir prófessor dr. Ricard Beck. Það má með tíðindum teljast, að árið 1923 kom út á ensku tvær merkar bækur um íslenzk fornrit önnur í Vesturheimi, en hin á Englandi. Sýnir það, hve vakandi er áhuginn á vorum fornu fræðum meðaí erlendra lærdóms- manna. Annarar þessara bóka, “The Old Norse Sagas, by Halvdan Koht”, hefi eg stuttlega minst á öðrum stað. Hin, “Edda and Saga’ by Bertha S. Phillpotts” (Lon- don, Thornton Butterworth, Ltd., 1931), verðskuldar, að henni sé gaumur gefinn af öllum, sem unna íslenzkum fræðum; hún er óvenju- lega eftirtektarvert rit, mikill fengur, eigi aðeins enskumælandi almenningi, sem hún er ■ einkum ætluð, heldur jafnve*! sjálfum fræðimönnunum á þessu sviði. — Hér ér víðtækt efni tekið föstum tökum; Tiér haldast í hendur mikil þekking, skarpskygni og snild í efnismeðferð. Engum þarf heldur að koma það á óvart, þó frú Philpotts yrð.i til þess, að semja afbragðsrit um fornbókmentir vorar. Hún tók snemma ástfóstri við íslenzk fræði, nam þau undir leiðsögn Eiríks meistara Magnússonar, og hélt trygð við þau æfilangt. Hin fyrri rit hennar, “Kindred and Clan” (1913),, “The Elder Edda and Ancient Skandinavian Drama” (1920), báru þess glöggan vott, að hún var þaulkunnug íélenzk- um fornbókmentum, og að hún átti djúphygli og andríki í nægi- lega ríkum mæli til þess að grafa til gullsins i fornritum vorum og túlka þau ððrum til yndis og nyt semdar. Ekki mun það samt of mælt, að hin fágæta þekking frú Phillpotts á íslenzkum fræðum og hinir miklu rithöfundar hæfi- leikar hennar koma hvað skýrast í lljós í Edda and Saga, sem því miður varð síðasta bók fræði- konu þessarar og íslandsvinar, en hún andaðist í byrjun þessa árs (1932)i. Mun svo mega að orði kveða, að hér sé safnað í eitt fegurstu ávöxtunum af ís- lenzkum fræðiiðkunum hennar, eg er uppskeran bæði glæsileg og ríkuleg. Eins og nafn rits hennar bend- ir til, fer frú Phillpotts eldi um alla landareign bókmenta vorra hinna fornu. Mætti ætla, að sum- staðar væri æði mikið stiklað á steinum, en næsta lítil brögð eru að því. Frúin á þann sjaldgæfa hæfileika, að segja mikið í fáum orðum. Inngangskafli hennar er falgurt vitni þess. Þar er á nokkrum blaðsíðum þjappað sam- an mjög miklum fróðleik um uppruna, einkenni og efni ís- lnezkra fornrita, eddukvæðanna og sagnanna. Meðal annars er þar lýst svo glögglega, að engum fær dulist, skyldleika nefndra greina bókmenta vorra, sem heil höf sýnast skilja, þegar fljótt er á litið. Skal þá aðalefni ritsins rakið í nokkrum dráttum. Fimmkapítul- ar (II.—VI., bls. 19—147) fjalla um Eddukvæðin. Einkar greini- lega og harla ítarlega er skýrt frá ýmsum höfuðatriðum þeim við- víkjandi: Merkingu orðsins “Edda”, heimkynni kvæðanna, aldri þeirra, stíl og Ijóðformi. — Bragarháttum og hrynjanda hinna fornu kvæða er sérstaklega vel lýst, með gnægð ágætra dæma. Er það til mikils skilningsauka hinum enskumælandi lesendum, að höfundur ber saman fornís- lenzkan kveðskap og enskan með nákvæmni og glöggskygni. Frú Phillpotts skiftir Eddu- kvæðunum í tvo aðalflokka. Lýsir hún fyrst þeim, er ræða um mann- heima (The World of Men), og síðan hinurn, sem gerast í veröld guðanna (The World of Gods). Þessi flokkun er hvort tveggja í senn eðlileg og hagkvæm. Hún gerir lesandanum létt fyrir að sjá kvæðin sem í yfirsýn, og skilja samræmi þeirra og þróun. En kvæðin eru hér túlkuð af lær- dómi, djúphygli og með hressandi fjöri. Frásögnin en nákvæm, en laus við alla þreytndi smámuna- semi. Frú Phillpotts missir aldrei sjónar á skóginum fyrir trjánum. Ekki svæfir hún heldur lesendur sína með þurrum upptalningum; hún blæs slíku lífi í frásögn sína, að lesandinn er fyrri en hann varir orðinn þátttakandi í hinum örlagaríku atburðum, sem gerast fyrir hugskotssjónum hans. Eyk- ur það stórum á gildi og áhrifa- magn frásagnarinnar, ^ð höfund- ur lætur skáldin sjá'f tala máli sínu, eigi að eins í einstökum vls- um, heldur jafnvel i heilum kvæðaköflum. Gæti það auðvitað talað Bjarnargreiði, ef kaátað væri höndum til ljóðaþýðinganna. Því fer fjarri. Þýðingar frú Phillpotts eru að jafnaði frábær- lega vel gerðar, nákvæmar og ''öngum andríkar að sama skapi. Sem dæmi tilfæri eg þýðingar af þrem erindum úr Hávamálum (nr. ’O, 37 og 77, útgáfa dr. Finns Jónssonar af Sæmundar-Eddu, Reykjavík, 1905): “No burden better a wayfarer bears than mother-wit; in unknown parts it is better than help, a shield to the shelterless. Better a homestead, though hovel it be; a man is his master at home; bleeding the heart of him who must beg his meat for every meal. Kine die, kinsfolk die, oneself dies the same; one thin!g I know which dies not ever, renown of all noble dead.” En frú Phillpotts ’ætur sér ekki nægja að færa lesendum sínum lifandi' lýsingar á efni Eddukvæðanna og listgildi þeirra. Hún skýrir engu miður frá lífs- skoðun þeirri, sem speglast í mörgum kvæðunum; ólgar þar eigi sjaldan sem stríður undir- straumur. Erfitt mun að lýsa kjarna lífsspeki forfeðra vorra betur en gert er í þessum orðum (b?s. 137): “They realized that de- feat well met magnifies a man more than any success” (Þeim skildist að ósigur er maður verður drenfeilega við, göfgar hann meir en nokkur sigurvinningur). Skiln- ingur frú Phillpotts og aðdáun hennar á lífsskoðunum norrænna manna lýsa sér einnig ágætlega í eftirfarandi ummælum hennar (bls. 146—147): “And it was a magnificient conception to make human beings co-operate with the gods, not in victory and success, but in fore-ordained defeat, in re- sisting the forces of destruction at the end of the World”. (Og það var stórfengileg hugsun, að gera mann'Iegar verur samherja guð- anna, ekki í sigurvinnig og gæfu- gengi, heldur í fyrir fram ákveðn- um ósigri, í bayáttu gegn eyðing- aröflum við endi veraldar)i Þó frú Phillpotts riti í styttra máli um fornsögur vorar heldur en um Eddukvæðin (bls. 148—244), gerir ún sögunum engu að síður ágæt skil. Hún hefir viðfanlgs- efnið á valdi sínu, og greinir svo skarplega milíi hismis og kjarna, að engrar ónytjumælgi kennir 1 frásögn hennar. Prýðilega lýsir hún t. d. þjóðfélags-jarðvegi þeim, sem íslendin'gasögur spruttu upp úr (The social background). Ekki eru rýrari kaflarnir um uppruna sagnanna (The making of the Saga) og um efnismeðferð þeirra og skaplýsingar (Plots and Char- acters). óvíða koma hin víðtæka þekking og skarpa dómgreind höf- undar betur fram heldur en þar. Bók þessi á því auðsjáanlega mikið fræði!gi*Idi. Þar við bætist, að hún er prýðisvel rituð á fögru máli og lipru, og víða bregður þar | fyrir leiftrum snjallra tilþrifa.i Hvað efnismeðferð snertir og mál- færi nær rit þetta því fyllilega aðal-tilgangi sínum: að vera við alþýðu hæfi. Engu að síður er það Veiklaður og úr lagi geogin ? Fyrir æðimörgum árum hepnaðist frægum lyfjafræðingi að setja saman meðal, sem hefir reynst með afbrgiðum vel i því að styrkja veikluð liffæri,. þar sem önnur heilsulyf hafa ekki dugað. Petta meðal er nfl selt I öllum lyfja- búðum fyrir svo lágt verð, að mánaðar- forði kostar aðeins einn dollar. Ef þú ert ekki ánægður eftir að hafa reynt það í tuttugu dagá, getur þú aftur fengið þinn dollar. Bara farðu I lyfja- búðina og beiddu um flösku af reglu- legn NUGA-TONE.—Vertu viss um að nafnið sé á miðanum. Nuga-Tone bygt á hinum beztu heimildum, fornum og nýjum, o!g niðurstöður höfundar þess vegna tíðum áreið- anlegar og alt af athyglisverðar; frú Phillpotts varpar bjartara, og stundum nýju ljósi á viðfangsefni sín. Hitt gegnir engri furðu, að ýmsar skoðanir hennar eiga ekki óskift fylfei fræðimanna. Ýmsum mun líklega finnast hún draga of mörg fornkvæði vor í dilk Norð- manna, þar sem hún segir um Eddukvæðin: “Most were probably composed in Norway”. Skiftar munu og skoðanir verða um kenn- ingar höfundar um sjónleiki á Norðurlöndum til forna, en frú Phillpotts álítur allmörg Eddu- kvæðin menjar slíkra leika. En hér er ekki vettvangur til að ræða deilu-atriðin, og því gagnslaust að fara að telja þau upp. “Edda end Saga” er einnig aðlað- andi rit fyrir þá sök, að þar er alstaðar auðfundin ást höfundar- ins á fræðum vorum hinum fornu og rík aðdáun á þjóðlegri menn- ingu íselnzkri. Þá eykur það á nytsemd ritsins, að góð skrá fylgir vfir flestar hinar merkustu bækur á ensku um íslenzkar fornbókment- ir, sögu íslands og tungu. Skrá þessi hefði samt að skaðlausu mátt vera nokkru fyllri. Oss íslendingum má vera það fagnaðarefni og þakkar, hversu vel hefir tekist til um rit þetta. og það því fremur sem ætla má, að það komist í marlgra hendur. Það er sem sé hundrað og fimtugasta bindið í hinu víðlesna og mikils- metna alþýðu-ritsafni enska: The Home University Library; en að því standa þrír viðfrægir vísinda- menn og rithöfundar brezkir og birtast þar aðeins hin völdustu rit. En þó þau séu valin að efni og hin snotrustu að frágangi, eru safnrit þessi ódýr, og þess ve'gna á flestra færi að eignast þau. Fornritum vorum er sýndur mikill sómi með því að vera skip- að hér á bekk með öðrum úr- valsritum. En samt er það mest ánægjuefnið í þessu sambandi, að fáir munu svo lesa Edda and Saga, að þeir fyllist eigi löngun til að kynnast nánar ritunum sjálfum, sem hér er lýst með svo fágætri alúð og snild. Frú Phill- notts hefir með bók sinni numið löndum sínum nýtt land, en hún hefir jafnframt fært út landnám íslenzkra fornbókmenta. Hún hefir reist sér traustari minnis- varða en vér fengjum gert. v En vel megum vér rétta henni hönd til þakka yfir ómælishafið. — Lesb. Ekki trúi eg því, að þú viljir fá hann Svein í félag við þig; hann er þó búinn að vera þrjú ár í tugthúsi.” “Hvað? En sá lygari! Hann sagði mér tvö ár!” — Þetta kalla eg að fara lag- lega fyrir horn, eða hitt þó held- ur! Sáuð þér ekki spjaldið hér sem á er letrað: “Hættulegt horn”? — Jú, þess vegna reyndi eg að komast fyrir það hið allra fyrsta. Faðir (segir við son sinn á 21. árs afmæli hans): Nú ertu full- orðinn og þess vegna verður þú að fara að hjálpa mér. Sonur: Auðvitað, pabbi. Hvað á eg að gera? Faðir: Þú verður að borga tvær seinustu afborganirnar af barna- vagninum þínum.

x

Lögberg

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lögberg
https://timarit.is/publication/132

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.