Lögberg - 11.07.1935, Blaðsíða 2

LÖGBERG, FIMTUDAGINJS11. JÚLÍ, 1935-
Rósa í Hvammi
Eftir Friðrik Gnðmundsson.
Franili.
líærinn stóÖ á háum rennsléttum
blómríkum og fögrum bakkanum að
Árhvammi þeim, sem heimiliÖ dróg
nafn af, á hina siÖu bæjarins, og
væna túnstæÖi frá húsaþorpinu lá
lyngi og grasi gróin f jallshlíðin, sem
mynclaði dalinn annarsvegar, frá
f jallshlíðinni þvert í gegnum túnið
og skamt fyrir framan bæjartröð-
ina, rann lækur ofan í hvamminn
áleiðis að ánni, hann hafði á þús-
undum áranna í leysingum og rign-
ingum myndað lægð í harða grúncK
ina, og með einstakri nærgætni
nærði og vökvaði á báðar síður ár-
lega ofan að grjótbotninum, sem
hann féll um; hann hafði og grafið
sig niður á milli steinanna sumstað-
ar til aS geta framleitt ofurlitið
hljóð, eins og bliðan hlátur, þegar
hann í bezta veðri naut aldaiðju
sinnar og flýtti hrósandi ferð sinni
út að móðunni, til þess á nýjan leik
fyrir afl sólarljóssins, að lyftast
upp til skýjanna, falla ofan á fjalls-
hlíðina taka með sér dauða duftið
og óhreinkuna og leggja það til á-
burðar ásamt næringarefnum skýj-
anna, að rótum blómanna á báðar
síður við bæjarlækinn á Hvammi.
Almenningur sagði að það væri iðj-
an hennar Rósu að sitja við bæjar-
lækinn í öllum góðum veðrum, og
gaula einhverja óskiljanlega vellu,
ganga svo með læknum ofan i
hvamminn, og ávalt að sama stein-
inum framundan hæzta klettinum á
aðra síðu hvamminum, sitja þar
klukkutimana út og einblína á klett-
ana með háreist höfuð, kafrjóð og
brosandi. Þvílíkur aumingi. Ann-
ars var hún nú falleg, ef menn
vissu ekkert um hana. Mönnum
þótti sent hin úrkynjaða trygð for-
feðranna ríkti þó enn í hug og
hjarta Jórunnar gömlu, að hún
skyldi geta elskað hana Rósu, þenn-
an sálarlausa aumingja. En svo var
það ekkert að marka. Hún hafði
fylgst með þessari ætt, fyrst hjá
foreldrum Sigurðar, og að þeim
liðnum hjá núverandi Hvamms-
hjónum, gegnum þeirra hjúskapar-
tíð, og hefði þar að auki meir en
nokkur önnur manneskja umgengni
um hjónaherbergið, þar sem Rósa
héldi alt af til þegar hún væri inni,
og hefði því jafnt móðurinni orðið
til að annast um þennan vesaling,
frá blautu barnsbeini. En merki-
legast af öllu var þó það, að það var
eins og hún þessi gamla greindar-
kona væri stundum montin af Rósu,
og héldi að hún mundi njóta blíðra
ellidaga í faðmi hennar. Það kom
jafnvel fyrir þegar sérstaklega vel
lá á gömlu konunni, að sumir orgel-
tónarnir, sem heyrðust frá hjóna
herberginu, mundu nú vera fram-
leiddir af Rósu þó menn tryðu því
ekki. Það mátti líka heyra það á
henni, að blöðunum í bókunum á
borðinu undir glugganum væri nú
oftast snúið við af Rósu.
Já, þvílíkar ofsjónir og vitleysa. En
svona væri nú ástin blind á báðum
augum. En skrítið var það hvað
Rósa hafði gaman af að vera í
hreinum fötum, það var eins og
hún hefði yndi af því að óhreinka
aldrei fötin sín, og væri jafn prúð-
búin á kvöldin og morgnana, en hún
gerði nú auðvitað ekkert.
Frá tröðinni framan við bæinn
lág þægileg sniðgata ofan í hvamm
inn, og var þá leiðin yfir að hvln
um í ángi meðfram háum og sam-
feldum klettavegg æðilöngum spöl,
sem endaði á Maríuklettinum við
ána. Klettabelti þetta gaf hvamm-
inum einkennilega mikinn og fagr-
an svip, og mátti löngum heyra það,
að vinnuhjúin á Hvammi hlökkuðu
til að komast á engið sem var gras-
gefið slétt og mikið, því hvammur-
inn var stór og áin flæddi árlega yfir
mikinn hluta af honum í leysingum
á vorin. Hvammurinn hafði því
heillandi áhrif á alla, þó enginn væri
þar jafntíður gestur og Rósa, því
það mætti löngum sjá hana uppdúð-
aða neðan við klettana stundarkorn
á góðum og björtum vetrardögum,
þegar snjór lá yfir alt, og klettarnir
stóðu eins og svartar þiljur á hvít-
um dúk. Hjónin í Hvammi gengu
ofan sniðgötuna og leiddust áleiðjs
meðfram klettabeltinu og fáein fet
frá því. Það var eins og ekkert
samanhangandi umtalsefni gæti átt
sér stað á milli hjónanna, eins og
hvert um sig vildi hlífa hinu við
sinu hugarstriði. Á þeirra fáu orð.
um mátti þó merkja það, að hann
var seztur að við afhent og ákveðið
sorgarefni, en hún var ennþá óviss
i því hvað framundan biði þeirra, en
vildi ekki leggja það á hann að
rengja sannfæringu hans eða skygn-
ast frekar eftir undirstöðu þeirrar
fullvissu, sem hann virtist búa yfir.
En þá segir Sigurður: “Þegar við
komum þarna að stuðlabergssúl-
unni, sem stendur fram úr berg-
veggnum, þá sjáum við klöppina
sem Rósa sagði að hatturinn og
treyjan lægi á. Ertu nú við því bú-
in að sjá þetta? Viltu ekki sitja
hérna 1itla stund, á meðan eg gæti
að hvað fyrir augun ber?’’
Ólöf: “Ef þú vantreystir mér að
standa við hliðina á þér, hvað sem
fyrir augun ber, þá vil eg sitja hér
eftir þér til hugarhægðar.”
Sigurður: “Þú ert ennþá ekki
sannfærð um það, Ólöf mín, að hér
hafi harm að höndum borið, og til-
finningar þínar þekki eg, þegar al-
varan hrynur á þær. Hinsvegar er
eg ekkert frá því að það komi jafn-
ara við þig, að sjá fyrst vegsum-
tnerkin og skulum við því halda á-
fram.”
Hjónin hélclu áfram að bergsúl-
unni og sáu þá bæði jafnt að hatt-
urinn lá á klöppinni. Ólöf náföln-
aði og stundi við eins og hún hefði
fengið sáran sting i gegnum brjóst-
ið, settust þau þá niður til að átta
sig á viðburðunum, en í sömu svip-
an sáu þau að Rósa hafði komið á
eftir þeim og var þegar komin til
þeirra.
Rósa var rétt 24 ára gömul, hún
var fremur smá vexti en fallega
vaxin og fríð i andliti, með mikið,
dökt hár, nærri svart, augabrýrnar
dökkar háar og svipmiklar, ennið
drættir að þeim líktust því helzt að
hátt og augun dökkblá og djúp,
hana svimaði, frá augabrúnuin
hækkaði nefið jafnt og beint, og
svaraði vel andlitinu, að munnvikj-
unum hennar lágu ofurlitlar línur
frá öllum síðum eins og hún hefði
alla jafnast látið sér ant um að kipra
hann saman. Hún mundi ekki hafa
verið kölluð brosmild, en samúð og
einlægni lágu í svipnum. Þarna
stóð hún teinfétt og óvanalega há-
leit hjá foreldrum sínum, snéri sér
að berginu og sagði: “Þið eruð
stödd hér rétt fram af kirkjudyr-
unum mínum og til þess ætlaðist eg,
þegar eg hraðaði ferð minni á eftir
yklAir. Eg vilÓi að þið sæjuð alt
sem blasir við augum mínum hérna
framundan. Allir klettar eru
augum mínum horfnir, frammi fyrir
mér er eins og mjög þægilega upp-
lýst stórhýsi, ljós, sem ber nokkuð
annan litblæ en sólskinið, en er þó
ekki mikið sterkara. Hvergi undir
klettabeltinu opnast mér útsjón
þessi annarsstaðar frá, en við súlu
þessa. Eg finn að þessi útsjóna-
hæfileiki kemur eins og þýður og
svalandi vorblær í stærri og smærri
bylgjum yfir áhöld anda míns, inn
í hugarfylgsni min, eins og innri landi. Ekki bar á neinni sárri sorg-
þörfin og eftirlanganir hjarta míns
útheimta, til skilnings og þekkingar
á því, sem fyrir augun ber. Stund-
um er þetta mikla stórhýsi með
bogadregna ljóshvolfinu eins og eitt
óaðgreint dýrðar- og sæluheimkynni,
þar sem þúsundir manna sjá frá
augliti til auglitis, og hugsunarveg-
irnir sjást i hærri og lægri boga-
dregnum linum frá einum til annars
með þúsund mismunandi litum á
Ijóshvolfinu, sem koma og hverfa
eftir afli hugans og viljans. 1 fyrst-
unni lítur þessi sýn út eins og áður
óséður og óútmálanlegur friðarbogi,
en fyrir áhrif bylgju blævarins á
skilnings. og viljakraft minn, þá fer
eg smám saman að geta aðgreint
hugsunalínurnar frá einum til ann-
ars hvað langt sem er á milli þeirra,
sem orsaka þær. Mér finst að þessi
sýning muni vera allshenjar þroska-
próf, af engum sögð, en öllum sjá-
anleg, svo réttlætið beri sjálfu sér
vitni í hjörtum hlutaðeigenda.
Stundum er eins og falli niður f jöldi
af skilrúmstjöldum í þessari dýrð-
arhöll, og eru þá híbýlin orðin ó-
teljandi. Þá er mér alt það lægra
hulið, en Ijóshvolfið og hugsunar-
linurnar er ofar öllum tjöldum.
Þegar alt er óaðskilið, þá sé eg hugs.
unarhátt, framkvæmdalöngun og á-
hrif mannanna frá einum til annars,
á útgeislun af höfðum þeirra, og sé
frelsið í því að enginn takmarkast
af öðrum en sinu eigin þreki, eftir-
löngun og vilja. Þannig þekki eg
einstöku menn, sem nýlega eru
horfnir af okkar tilverustigi, að þeir
ætla sér of mikið, og hverfa frá
fyrirætlunum sínum, af þvi að inn-
byrðisþrekið og framkvæmdalöng-
unin er á enda, áður en takmark-
inu er náð. Eg sá áhrifin manna á
milli af því að útgeislun eins skýr-
ist fyrir augnaráð þrá og eftirlöng-
un annars. Eg sé að engin kenn-
ing getur verið sannari en sú, að
það sem af holdinu er fætt, það er
hold, og það sem af andanum er
fætt, það er andi. Eg sé að eitthvað
af híbýlum himnaríkis er líka á
jörðunni okkar, aðeins á öðru og
sælla tilverustigi. Eg sé að andi
mannsins afklæddur holdinu, er þó
lpigi háður ástriðum þess. Eg virð-
ist æfinlega vera velkomin hér, en
aldrei er við mig talað nema með
hugsunar áhrifiim, augnaráði og
svipbreytingum. Eg hefi sagt ykk.
ur svona mikið í viðurvist vina
minna, þó þið sjáið þá ekki, til þess
að dreifa sorgarskýjunum, og leiða
ykkur að svölunarlindunum. Nú
ætla eg að ganga með ylckur yfir að
hylnum og leggja hönd að því að ná
líkinu úr ánni, eg sá að pabbi Iagði
silunganetið á öxlina, og þótti vænt
um það. Þá leiddust þau öll yfir á
klöppina og likið blasti við augum
þeirra í silfurtærum hylnum. Lík-
lega i fyrsta sinn á æfinni, en þó
eins og vön að segja fyrir verk-
um. Sagði nú Rósa föður sínum
að leysa sundur netið, en hún sjálf
sótti stöngina, sem þar lá til hlið-
ar, og alténd var notuð til að ýta
með henni netinu út í ána eins langt
og þurfa þótti þegar dregið var fyr-
ir silung. Faðir hennar tók við
stönginni og rétti henni annað togið,
stjakaði hann þá netinu út í ána
fram fyrir líkið og þau drógu það að
arstunu, enginn grátur braust út,
ekkert æðruorð talað, en allar hreyf-
ingar voru hljóðar og kyrlátar og
báru vitni um þuriga alvöru. Á
meðan líkið lá á grúfu og rann
nokkuð af vatni upp úr því, þá tók
Rósa upp hjá sér hárgreiðu og
greiddi hár bróður síns. Á það
horfði móðir hennar, og felti þá
nokkuj tár hljóðlega og eins og í
farvegi ástareinkennanna á andlit-
inu. Þá snéru þau likinu við og
hjálpuðust að við það að leggja það
til, veita því nábjargirnar og bundu
að síðustu klút fyrir andlitið. Þeg-
ar nú þessu öllu var Iokið, þá sýndi
Sigurður þeim mæðgum hvar þeir
stæðu vanalega á klapparstalli við
ána, þegar þeir stjökuðu netinu út
fyrir silung, áður en þeir byrjuðu
fyrirdrráttinn og gengju frá klöpp-
unum yfir á eyrina, til að hafa góða
landtöku með silunginn: við klapp-
arstallinn var hyldýpi. Nú sagðist
hann segja mönnum svo frá að þeir
hann og Eirikur hefðu vaknað
snemma til að draga fyrir í ánni til
reynslu, því vera mætíi að silungur
væri kominn í svo góðri tið; að
Eiríki hefði skrikað fótur, hann
slegist við klöppina og fallið rotað-
ur út í ána, þar sem hann gat ekki
náð til hans í tíma. Enginn mundi
rengja sig um þetta, en þá væri
komið i veg fyrir að almenningur
segði að Eiríkur hefði vísvitandi
stytt sér stundir. Auðséð var á
Ólöfu, að henni líkaði þessi ráða-
gerð vel, hinsvegar varð ekkert um
það séð hvort Rósu líkaði betur eða
^ver. Öll gengu þau nú heim á leið,
en þegar þau komu að bergsúlunni,
sagðist Rósa verða þar eftir um
stund, hjónin héldu áfram. Þegar
þau komu upp á bæjartröðina sáu
þau að vinnuhjú þeirra voru byrj-
uð á túnvinnu sem nokkra næstliðna
daga, þeim hafði þvi tafist talsvert
á. Fyrst gengu hjónin inn í búr til
Jórunnar, húsfreyja settist á búr-
kistuna, og studdi hönd undir kinn,
en það var ólikt hennar daglega og
fjörlega viðmóti og hreyfingum.
Sigurður sagði Jórunni sorgarat-
burðinn; henni brá að vísu, en sagðj
þó að sig hefði órað fyrir því að
einhver ósköp kænui fyrir. En
En hvað þú hefir vaknað snemma,
Sigurður minn, að eg skyldi ekki
verða vör við þegar þú vaktir Ei-
rík.” Sigurði brá snöggvast, en
hann áttaði sig fljótt og sagði:
“Hann gat ekki sofið og var kominn
ofan á undan mér”; en þá mundi
hann eftir rúminu og gekk strax inn
í baðstofu og rótaði til í því svo það
skyldi ekki bera vitni á móti sér.
Hefði einhver verið nærstaddur, þá
mátti heyra hann tauta við sjálfan
sig: “Þannig er lygin ætíð hálasti
bletturinn.”
Sigurður var hreppstjóri í sveit-
inni, og forvígismaður allra vanda-
mála, honum var því kunnugra um
það en flestum öðrum, hverjum
vandkvæðum það var bundið að fá
að jarða þau lík í kirkjugarði, ér
eins stóð á með og hér lá fyrir, og
óbærileg tilhugsun var það hdnum
að vita af leiði Eiríks síns utangarðs.
Hann var því ráðinn i því hvað sem
fólk fleipraði á milli sín, að láta
jarða son sinn algengri venju sam-
kvæmt. Hann var heldur ekki
hræddur um að menn bæru sér and-
stæðar sögur eftir Jórunni. Alt i
einu kiptist hann við þar sem hann
stóð á gólfinu, og tautaði við sjálf-
an sig: “Það er kannske ekki auð-
velt að ná út yfir takmörk lyginnar,
þegar hún skýtur rótum, nú er ein-
mitt treyjan og hatturinn þurt upp
á klöpppinni, eg gleymdi því; en þá
grýlu get eg ennþá skorið niður.”
Skömmu seinna mætti hann Rósu
sinni út á hlaðinu; hún hvíslaði að
honum að hún hefði bleytt hattinn
og treyjuna og lagt það ofan á lík-
ið. Þegjandi þakklætið og aðdá-
unin skein á svip hans.
Sigurður annaðist hetjulega og
rausnarlega á allan hátt um útför
sonar síns, eins og honum var á öll-
um sviðum lagið.
Skáldið N. F. G.
Grundtvig
150 ára minning.
Eftir prófcssor dr. phil.
Richard Bcck.
Framh.
Liðu nú nokkur ár, áður en meiri-
háttar skáldrit kæmi frá hendi
Grundtvigs, og fór það mjög að
vonum. Að vísu lagði hann ekki
skáldskapinn á hilluna, en hann
sökti sér niður í fræði-iðkanir og
gerðist jafnhliða ótrauður merkis-
beri trúarskoðana sinna i ræðu og
riti. Var það einmitt á þessum ár-
um (1825), að han'n átti í hinni
rörnrnu og víðkunnu trúmálasennu
við Henrik Clausen háskólakennara,
forkólf skynsemistrúarmanna, sem
var bæði varð örlagarík fyrir
Grundtvig sjálfan og ávaxtarík
fyrir danskt þjóðlíf og trúarlíf. En
hann var að því leyti ólíkur mörg-
um samtíðarskáldum sínum, að
hann var athafnamaður, vigreifur
og vopnfimur bardagamaður engu
síður en snjall bragsmiður. “Hon-
um svipaði miklu fVemur til forn-
skáldanna/ sem gengu fram á vig-
völlinn og greiddu biturleg högg um
leið og þeir kváðu óð sinn; voru
hvorutveggja í einu bæði skáld og
hetjur.” (Jón Jónasson).
Það var ekki fyr en 1829, að út
kom næsta skáldverk Grundtvigs,
og að ýmsu leyti hið einkennileg-
asta rit hans, Kronike-Rim til lev-
ende Skolebrug; en þar er í ljóðym
rakin saga Danmerkur um aldar^ðir
og að nokkru sjálf veraldarsagan,
stiklað á tindum stærstu viðburð-
anna og brugðið upp myndum af
þeim mönnum sögunnar, sem mest-
um straumhvörfum hafa valdið.
Kvæðasafn þetta er ort sem kenslu-
bók, til að létta sagnfræðinám, frem-
ur en skáldrit; en þó eiga mörg þess-
ara ljóða verulegt skáldskapargildi
eigi síður en fræðigildi; kvæðið um
Knút mikla byrjar á þessum fögru
og marglofuðu ljóðlinum:
“Hvor smilende Kyster
ved Sundene smaa
som Broder og Söster
hinanden forstaa;
hvor Hav-Fruer danse
með Skovmærke-Kranse
paa Bölgernes Top;
hvor Ager-Höns klukke
NUGA-TONE ENDURNÝJAR
HEILSUNA
NUGA-TONE styrkir hin einstöku
líffæri, eykur matarlyst, skerpir melt-
inguna og annað þar að lútandi. Veitir
vöðvunum nýtt starfsþrek og stuðlar að
almennri vellfðan. Hefir oft hjálpað.
er annað brást. Nokkurra daga notkun
veitir bata. NUGA-TONE fæst hjá lyf-
sölum. Gætið þess að kaupa aðeins ekta
NUGA-TONE.
Við hægðaleysi notið UGA-SOL —
bezta lyfið, 50c.
for Sö-Haners Vugge,
der voxde eg opI”
• Hér er ekki ófimlega gripið í
gigjustrengina, og hér talar skáldið
beint út úr eigin hjarta; en því að-
eins eiga ljóðræn kvæði sér langa
lifsvon, að þau hafi vaxið upp úr
slikum jarðvegi.
Safn eldri kvæði Grundtvigs,
Norrœn smákvœði (Nordiske Smaa.
dikte) voru prentuð i Kristianiu
1838, og er þar margt minningar-
Ijóða, ættjarðar- og hvatningar-
kvæða, meðal þeirra “Bjarkamál in
dönsku’’ (Bjarkemaalets Danske
Efterklang) hreimmikil og kröftug,
en tvö fyrstu erindin eru þannig i
ágætisþýðingu séra Matthíasar:
“Rennur dagur, röðull fagur
reifar gulli bjarka fald,
haninn galar Herjans salar
hverfa blys und nætur tjald.
Vaki, vaki hermenn harðir,
hlaupið upp og spennið gjarðir,
árdagsstund ber arð í fnund.
Hornin gjalla, hvellan kalla
herðimenn af veikum blund;
steinar gnesta, stólpar bresta,
stökkur gim um fagran lund.
Vek eg ei að munar-málum,
meyjar vör og drykkjuskálum ;
nú skal hefja Hildarleik.”
Vel túlkar Grundtvig i þessu
kvæði norrænan hreystihug, og var
það ekki að undra um skáld, sem
drukkið hafði jafn djúpt af hrein-
ustu lindum norrænnar lífspeki,
fornkvæðunum og fornsögunum ís-
lenzku. Hér má og nefna hið fagra
kvæði Grundvigs “Móðurmálið,”
sem einnig er viðkunnugt meðal ís-
lendinga i snjallri þýðingu séra
Matthíasar. 1 þessum lofsöng um
mæðra- og feðratunguna, og fáir
hafa fegurri kveðnir verið, fléttast
sarnan í hljómræna heild ást skálds-
ins á þjóðlegum fræðum og trú
hans á mátt hins lifanda orðs. Móð-
urmálið, “sem geymir fortíð og
fósturland með fegurðardraufnnum
háa,” er “máttarorð í munni lifandi
þjóða.” Þessi trú skáldsins á vakn_
ingar- og þroskunarafl hins lifandi
orðs, kemur sterklega fram í lýð-
fræðsluhugsjónum hans, þar sem á-
herzla er lögð á munnlega fræðslu.
Þarf þó enginn að ætla, að Grundt-
vig, sem alla daga var vakinn og
sofinn í bóklegri iðju', hafi eigi
kunnað að meta menningargildi hins
ritaða orðs. Söngurinn mikli, sem
tíðkast í lýðháskólunum, á einnig
rót sína að rekja til bjargfastrar
trúar skáldsins á þroskamagn hins
lifanda orðs, og hefir sama mark-
mið fyrir augum sem hin munnlega
fræðsla; eru söngvar þessir annað-
hvort beint frá Grundtvig komnir
eða ortir í anda hans, fjörugir og
hvetjandi, því að þeim er ætlað að
auka mönnum sanna lífsgleði og
vekja þá til starfs.
Skáldskapur Grundtvigs, almenns
efnis, er því næsta mikill að vöxt-
um, og harla vítt landnám fer hann
eldi í kvæðum sínúm. Þau hafa
verið flokkuð sem hér greinir: per-
sónuleg kvæði, sem sprottin eru
beint upp af lifsreynsíu skáldsins,
söguleg kvæði, í frásegjandi, drama-
tísku og lýrisku formi, söngvar og
hvatningarkvæði. Er þar því um
allmikla fjölbreytni að ræða. Auk
fræði- og bókmentalegs gildis, er
skáldskapur Grundtvigs merkilegur
fyrir það, að í honum má, glöggvar
heldur en í ljóðum margra annara,
lesa þroskasögu skáldsins og hug-
sjóna hans.
Þó hefir höfuðverk Grundtvigs
á skóldskaparsviðinu enn eigi rætt
verið, en það er hið mikla sálma-
safn hans, Sangvcrk til dcn danskc
Kirke, sem út kom i tveim bindum
árin 1837 og 1841, að ógleymdum
öðrum sálmasöfnum hans. Flestir
eru sálmar þessir ortir á síðari ár-
um skáldsins, eftir að hann hafði