Lögberg - 28.08.1941, Síða 4

4
LÖGrBERG, FIMTUDAGINN 28. ÁGÚST, 1941
------------lögtjerg----------------------
GeflB út hvern fimtudag af
THJS COIiUMBIA PRESS, líl.MHUl)
•US Sargent Ave., Winnipeg, Manitoba
Utanáskrift ritstjðrans:
EDITOR LOGBERG, 695 Sargent A'-e.,
Winnipeg. Man.
Editor: EINAR P. JÓNSSON
Verð $3.00 um árið — Borgist fyrirfram
The “Lögberg’’ is printea -nd pubJshed by
Th* Columbia Press, Limited, 695 Sargent Avenue,
Winnipeg, Manitoba
PHONE 86 327
Þrœlahald í Norðurálfu
Fyrir nokkru kom út bækling'ur, sem
nefnist “Europe under Hitler in Prospect
and Practice, “ og vakið hefir óhjákvræmilega
mikið umtal; er þar grandgæfilega lýst með
óhrekjandi rökum því hörmulega ástandi,
sem nú ríkir víðsvegar um Norðurálfu, eða
í þeim löndum, sem Hitierisminn hefir brot-
ið imdir sig; um það verður ekki vilst, að
raunverulegt þrælahald hafi rutt sér til rúms
í mörgum hinna hemumdu landa, og það á
sv:o háu stigi, að lokað sé fyrir hverja ein-
ustu mannfrelsisskímu; samkvæmt þeim upp-
lýsingum, sem áminstur bækling-ur hefir til
brunns að bera, hefir freklega tveim miljón-
um manna verið þröngvað til þess, að fara
l'rá beimilum sínum í ýmsum hemumdum
löndum, flytja til Þýzkalands og þræla þar
í verksmiðjum myrkranna á milli við hin
ömurlegustu vinnuskilyrði, og bágborin sult-
arkjör; þetta er fyrir utan allan hinn mikla
sæg stríðsfanga af ýmsum þjóðernum, er
verða að sætta sig við hvað, sem að hendi
og munni ber. Fullyrt er, að þrjúhundruð
og fjörutíu þúsundir Pólverja sé nú á Þýzka-
landi lamdir áfram til vinnu sem gersamlega
réttlausir menn, og gildir hlutfallslega hið
sama um þá þjóðflokka aðra, er Hitler hefir
náð' tangarhaldi á.
Þær þjóðir, sem Hitler hefir þegar lagt
undir sig, verða að greiða í sjóð Þriðja
ríkisins sem svarar 1,000 miljónum sterlings-
punda á ári, auk þess sem þær verða að láta
af hendi við hvaða verði sem er, ógrynnin
öll af kjöti og öðrum fæðutegundum; það
eru Nazistar, sem venj-ulegast segja sjálfir
fyrir um verðið; lögmálið um framboð og
eftirspurn hefir verið strykað út úr við-
skiftalífi Þriðja ríkisins.
Alþjóð manna er fyrir löngu kunnugt
um hinar svívirðilegu ofsóknir gegn Gyð-
ingum á Þýzkalandi og í hinum hernumdu
löndum Nazismans; það er e'kki einasta að
þeim sé misboðið í aðbúð á allan hugsan-
legan hátt, heldur eru þeir og sviftir eignum
sínum, er svo býður við að horfa í þágu
skipulagsins nýja, sem Hitler boðar Norður-
álfuþjóðum, og í rauninni veröldinni í heild;
þetta svonefnda, nýja skipulag, er í fram-
kvæmdinni okkert annað en grímuklætt
þrælahald, sem tuttugustu öldina hafði aldrei
dreymt um að leitt yrði inn í mannheima á
ný.
1 þeim hluta Frakklands, sem Frakkar
sjálfir að nafninu til ráða yfir, verðhr alt
að dansa eftir Hitlers nótum; frönskum
verksmiðjueigendum er þröngvað til þess að
hafa Hitlers ‘ ‘ sérfræðinga’ ’ í þjónustu sinni,
og vefði mótþróa vart af hálfu eigenda eða
íramkvæmdarstjóra, er Vichy-stjórninni
þegar skipað fyrir um að skerast í leikinn
og jafna sakirnar; og þegar annað eins og
þetta viðgengst í landi, sem á pappírnum að
rcinsta kosti nýtur sjálfstjórnar, verður auð-
velt að renna grun í hvemig ástatt sé í þeim
löndum þar sem Nazistar eru gersamlega
einir um hituna.
Samkvæmt hinu “nýja skipulagi”
Hitlers, á Bretland að verða sama sem
mannlaust beitiland, eða “græn evja.”
Fram að þessu hefir Hitler ekki full-
komlega skápað fyrir um örlög Vesturheims,
jió hann vafalaust gera það líka, er honum
hægist um vik, því hann á sem sfendur í tals-
verðu annríki við' Bússann; hann treystir
enn á fimtu fylkinguna í hinum vestrænu
löndum, þó tekin sé hún nú auðsjáanlega að
þynnast, og ryð fallið á járnkrossinn. —
Skammsýnir voru þeir menn, hverju
nafni sem nefndust, er sneru baki við Þjóð-
bandalaginu, tóku Hitler trúanlegan, og full-
visisuðu almenning um frið á vorum tímum.
Þjóðraekni og jDjóðrœkt
Eftir prófessor Richard Bech.
I.
Á nýafstaðinni fyrirlestraferð minni
víðsvegar um bygðir Islendinga í landi hér,
sem farin var óbeinlínis og jafnvel að segja
má beinlínis, í þarfir þjóðræknismála vorra
og félagsmála, kom Þjóðræknisfélagið að
vonum oft til tals í umræðum mínum við
menn og konur á ýmsu stöðum. Get eg eigi
sannara sagt, en að fólki hafi yfirleitt legið
mjög gott orð til félagsins, og fæ eg ekki
betur séð, en að skilningur almennings á
starfi þess og gildi fari vaxandi og góðhugur
í þess garð að sama skapi. Er það ritað
með fullri vitund um það, að félagið nær
ekki, þrátt fyrfr vaxandi vinsældir, til eins
margra Islendinga og æskilegt væri. •
En í ljósi þess aukna skilnings, sem eg
varð, á ferðum mínum, var við hjá almenn-
ingi á starfi og stefnu Þjóðraknisfélagsins,
kom mér það æði kynlega fyrir sjónir að sjá
það gefið í skyn opinberlega, að það væri,
ef til vill, einhverjum sérstökum takmörkum
sett, hverjir maútu gerast félagar í Þjóð-
raÉknisfélaginu. Þeim missbilningi skal einu
sinni fyrir alt vísað á bug, því að dyr fé-
lagsins hafa frá fyrstu tíð staðið opnar
hverjum þeim, án tillits til stöðu, stéttar eða
hæfileika, sem stuðla vill að starfi þess með
því að gerast þar félagi. Svo er það enn.
Félagið vill ná til sem allra flestra Islend-
inga, og þessvegna hefir langtímum saman
staðið auglýsing frá því í íslenzku vikublöð-
i:num og birtist hún enn vikulega í öðru
jþeirra. Sannleikurinn er sá, að þeir, sem
hafa haft og hafa með höndum stjórn félags-
ins, harma það' stórum, að fjöldi íslendinga,
sem ættu að vera félgsmenn og leggja góðu
máli lið, standa enn utan vébanda þess.
Framangreind skýring er hér gerð til þess,
að þeir, sem í fjarlægð búa og ekki eru mál-
um félagsiris kunnugir, láti eigi kasta ryki i
augu sér í <þessu sambandd.
Hinsvegar leikur núverandi stjórnar-
nefnd mjög hugur á að færa út kvíar félags-
ins, og nýtur hún í því efni liðsemdar góðra
manna og kvenna víða um bygðir vorar.
Þannig hefir séra Albert E. Kristjánsson, í
Blaine, Washington, góðfúslega tekið við
umboði frá félagsstjórninná til þess að vinna
að útbreiðslumálum þess í nágrenni sínu og
annarsstaðar á þeim slóðum á Vesturströnd-
inni. Geta menn því snúið sér til hans með
fyrirspurnir, en hann er málum félagsins og
stefnu gagnkunnugur, þar sem hann er fyr-
verandi forseti þess.
II.
Öllum, sem hugsa alvarlega um varð-
veislu íslenzkra menningarerfða í landi hér,
hlýtur að vera það ljóst, hversu miklu varð-
ar afstaða hinnar yngri kynslóðar vorrar til
þeirra mála. Var því eðlilegt, að viðhorf
hennar við þeim málum kæmi til athugunar
í umræðum mínum við ýmsa um þjóðræknis-
málin. Er það vafalaust einhuga ósk þeirra,
sem þau mál bera fyrir brjósti, að kappkosta
af fremsta megni, að kenna böraum vorum
og unglingum íslenzkt 'mál, og hafa það um
hönd á samkomum, hvar sem því verður við
komið. Er það rétt stefna og holl. En það
er bæði viska og hagsýni að horfast í augu'
við staðreyndir,, enda þótt þær kunni ekki að
vera manni að skapi. Vil eg um þá hliðina
á þessum málum leyfa mér að taka upp kafla
úr ræðu um “Varðveislu íslenzkra erfða,”
er eg flutti fyrir nokkrum árum síðan; en
J>au ummæli eru ennþó sannari nú, en þau
voru þegar umrædd ræða var samin og flutt:
“Á hinn bóginn er þess ekki að dyljast-,
hvort sem oss líkar betur eða ver, að fjölda
margir eru þeir í hópi yngri kynslóðar vorr-
ar, sem eigi hafa lært mál feðra sinna, og
þvi miður vex sá hópur hröðum skrefum.
Illa felli eg mig við þá tilhugsun, að þessi
hópur niðja vorra komist alls ekki undir
göfgandi, menningarleg áhrif íslenzkra erfða.
Ættum vér því undir öllum kringumstæðum
að glæða, eftir föngum, áhuga þeirra á bók-
mentum vorum, sögu og menningu, með því
að fræða þá um þessi efni á því máli, sem
þeir skilja — enskunni. Skal það að vísu
játað, að hvað bókmentirnar snertir, fer
löngum eitthvað að forgörðum, þegar þær
eru fluttar af einu máli á annað. Hitt er þó
jafnsatt, að til eru á ensku máli margar góð-
ar, og ekki all-fáar ágætar þýðingar úr ís-
lenzkum bókmentum, og hreint ekki fátt a/f-
bragðsrita um íslenzk fræði.
Enginn má þó skilja orð mín svo, að eg
eé að verja þá grunnsæju fræðistefnu, sem
segír, að menn eigi aðeins að læra eitt tungn-
mál. Slík skammsýni hefnir sín; hún fæðir
af sér andlega fá,tækt. Það, sem fyrir mér
vakir, felst í spakmælinu forna: “Betri er
liálfur skaði en allur.” Mér finst vér ekki
mega við því, að heilir hópar hinnar yngri
kynslóðar vorrar snúi bakiun við m<‘nning-
arlegum erfðum vorum, vegna þess, að vér
neitum þeim um fræðslu í þeim efnum á þeirri
tungu, sem þeir skilja. Að minsta kosti
uni eg því stórilla, að sjá þann hóp ungra
Vestur-lslendinga sviftan allri hlutdeild í
glæsilegum menningararfi þeirra, og þar með
stórum snauðari að sjálfsþekk-
ingu, lífsspeki og andlegri auð-
legð.”
Einn af vorum áhugasömustu
og langsýnustu þjóðræknismönn-
um tók eindregið í sama streng
í samtali við mig og kom frain
með þá hugmynd, að íslenzk
bókasöfn (lestrarfélög) hérna
megin hafsins ættu að hafa deild
af bókum á ensku um íslenzk
efni, yngra fólkinu til afnota.
Eg held, að hugmynd þessi sé
bæði mjög tímabær og athyglis-
verð, og beini henni til þeirra,
sem að lestrarfélögunum standa,
til athugunar. Kunnugt er mér
einnig um, að sum þeirra, t. d.
Lestrarfélagið að Mountain, N.
Dak., hefir keypt eitthvað af
slíkum bókum, og tel eg líklegt,
að þær hafi að einhverjum not-
um komið.
Þjóðræknisfélagið hefir einnig
vilja liðsinna fólki hvað þetta
snertir. Með það fyrir augum
samdi eg, að tilhlutun þáverandi
stjórnar félagsins, skrá yfir valin
rit á ensku um íslenzk efni, og
er hana að finna í Tímariti fé-
lagsins (XVII. ár, 1935). Vona
eg, að framannefnd skrá geti
orðið einhverjum til leiðbeining-
ar og gagns, en síðan hún var
samin hafa auðvitað ýmsar nýj-
ar bækur komið út um þessi
efni.
III.
Þá varð mörgum, sem eg átti
,tal við á ferðum mínum, tið-
rætt um Sögu íslendinga í
Vesturheimi. Skiftust dómar
manna um hana mjög í tvö
horn, líkt og fram hefir komið
í umsögnum um hana á prenti;
sumir fundu henni margt til
foráttu, einkum var þeim harð-
indasagan þyrnir i augum; öðr-
um þótti höfundi að flestu leyti
hafa vel tekist söguritunin.
Mönnum lék einnig hugur á að
vita, hvað landar vorir heima á
íslandi hefðu um söguna að
segja; vitnaði eg til þess, sem
frá þeim hefir komið um hana i
rituðu máli, er sýnir, að hún
muni þar einnig sæta ærið mis-
jöfnum dómum, og kæmi það
heim við álit manna í bréfum,
sem vestur hingað hefðu boris<t.
En þegar eg var nýkominn úr
ferð minni, barst mér í hendur
Eimreiðin (2. hefti þessa árs)
með mjög eftirtektarverðum rit-
dómi um Sögu ísl. í Vesturheimi
eftir Björn Sigfússon, en hann
er talinn í hópi hinna gáfuðustu
yngri fræðimanna (norrænu-
fræðinga) heima. Hann ritar
líka um söguna eins og fræði-
manni sæmir; hikar ekki við að
gagmrýna þau atriði, sem hann
er ósammála höfundi um, og
frásagnaraðferð hans, en gerir
það prúðmannlega, þó með fullri
festu sé. Honum farast t. d.
þannig orð um hinn margum-
rædda harðindahálk ritsins:
“Harðæri á íslandi eru rakin
trá landnámi til 1887, er útflutn-
ingur fólks náði hámarki, og um
þau fjalla rækilegustu þættir
þessa bindis. Móti vilja sínum
sýnst mér höfundur sanna, að
þau hafi fremur verið stærsta
aukaástæðan en úrslitarökin að
brottflutningnum. . . . Það, sem
höfundur tekur fram um harð-
ærin, má iheita rétt, nálega alt,
en áherzlan á þvi of einhliða
(þ. e. einhliða heimildir) og aft-
ur þörfum minni áherzla á vík-
ingsleigri framaþrá og æfintýra-
draumum ungla fólksins eða fyr-
irætlunum pilta eins og Stefáns
Guðmundssonar, þegar hann
kvaddi Bárðardal og lagði á Von-
arskarð sitt:
“Fimm ár skal eg ytra una,
flyt svo heim það vonin vann.”
En ritdómi sínum lýkur höf-
undur með þessum málsgreinum,
og dregur þar saman niðurstöður
sínar um bókina:
“Það eru fullar ástæður til hér
austan hafs að þakka þessa á-
gætu bók Þ. Þ. Þ. og bíða fram-
haldsins með eftirvæntingu. Þótt
mér þyki rétt að drepa á atrið-
in, sem eg lít frá öðrum bæjar-
dyrum en hann, finst mér mikið
til um, hversu hann boðar skoð-
anir sínar af hispurslausri ein-
lægni Vestmannsims og persónu-
legum sannfæringarkrafti. —
Rök ihans eru einnig mörg og
þung og safnað af fræðimanns-
elju. Oft styttir hann sér að
vísu rannsóknarleiðina meir en
sagnfræðingar mega, en þar með
sleppur hann við að bjóða les-
endum dau’ðan fróðleik. Hin
huglæga (subjectiva) sagnarit-
unaraðferð, sem höfundi er töm
og eðlileg skáldi, nýtur sín e. t.
v. enn betur við lýsing land-
námsbaráttunnar i næstu bind-
um.
Sjaldan er rætt um, hvaða
uppbót Vestur-íslendingar, en
ekki Heima-íslendingar, hafi
þurft Oig fengið fyrir skilnaðinn
við meiri hluta þjóðar sinnar.
Síðustu sögukaflar þessa bindis:
“Frá fyrstu árum vestan hafs”
og íslenzkir Ameríkumenn,”
benda víða í átt til þess fullnað-
arsvars, sem framhaldið mun
gefa. Einkennilegt er, hvað
þessi spurning verður áleitin í
sambandi við heimskreppuna,
sem hófst vestra 1929. Orð
Þ. Þ. Þ. um kreppuárin eru á-
takanleg, en svörin raunsæ og
þrungin bjartsýni um þjóðar-
eðli, sem dugir manni bezt, er
mest á reynir. Skilnaðurinn við
ættland og meiri hluta þjóðar
hefir gert margan Vestmanninn
að sannari Islendingi en hann
hefði getað orðið heima og eflt
að sama skapi beztu hæfileika
hans. Sú frjó'semd orku og anda
varð frændum vestra uppbótin
fyrir missinn.”
Þetta er drengilega mælt í garð
vor Vestmanna, og mætti vel
verða oss íhugunarefni. Maður
freistast sem sé til að spyrja,
hvort ýmsir í vorum hópi hafi
ekki farið á mis við þessa upp-
bót, sem Björn Sigfússon talar
hér um, og er það harmsefni.
-------V--------
Hljóðar átundir
Eg nefni þessa stuttu ritgerð
“Hljóðar stundir.” Skal þá fyrst
gerð grein fyrir, hvaða merk-
ingu eg legg í hugitakið hljóð
stund. Eg á við með þvi ekki
einvörðungu þöglar stundir, þar
sem hljóðleiki hins ytra um-
hverfis er fyrir hendi, heldur á
eg við með því þær stundir í lífi
einstaklingsins, er hinn innri
hljóðleiki íhugans fær sem bezt
að njóta sín ótruflaður af ytra
umhverfi, eða öllu fremur þar
sem hið ytra umhverfi lyftir
undir hinn innri hljóðleika sál-
arinnar, svo að hún skynji sinn
guðlega uppruna og kenni sig í
samræmi við æðri máttarvöld.
Getur þetta gerst hvar sem er,
þar sem hugur eistaklingsins
verður hrifinn mætti'þagnarinn-
ar.
Hljóðleiki eða þögn eru kunn
hugtök úr reynslu allra manna.
Með nokkurum sanni má segja
um menningu okkar íslendinga
fram undir næstliðnu aldamót
eða frain yfir aldamótin 1900,
að menning vor hafi borið yfir
sér blæ þagnar, tilbreytingarleys-
is og kyrstöðu. Land vort ligg-
ur langt frá öðrum þjóðum. Hér
hófst því og starfaði þjóðmenn-
ing, sem bar á sér sérstakan blæ
þeirra athafnalifsskilyrða, sem
fyrir hendi voru og móta þjóð-
areðlið. Hér óx upp bænda-
menning, kyrlát, starfsöm, en
tilbreytingarlítil. Frá landnáms-
tið og fram yfir miðja 19. öld
voru svipaðir atvinnuhættir; yfir
lífi þjóðarinnar, í heild sinni,
var þögli og kyrð. Á sumrin
rauf þögnina hó smalans, þytur
ljásins, söngur sláttumannsins;
við sjóinn áraglamur og stutL
orðar skipanir veðurbarinna for-
manna. Á veturna var það rokk-
urinn, vefstóllinn og á kvöldin
lestur sögumannsins, eða rímna-
þulsins, sem las og kvað, en all-
ir hlustuðu, hver við iðju sína.
Hér var menning, sem bar í sér
festu og rósemi, starfs og ihug-
unar og athugunar. Hér var
það máttur þagnarinnar, sem
Hvað er nýtt
fyrir Hauátið?
Petta er spurning augnabliks-
ins, og hvar gæti fullkoranara
og ánægjulegra svar fengist,
en á hinum gæðahlöðnu bíað-
síðum I
EATON’S
NÝJU
(1941-42)
Haust ogVetrar
VERÐSKRA
Tízkusnið . . . hinar hald-
beztu nauðsynjar, föt og skór
fyrir skðlanot, vetrarföt fyrir
alla . . . hlutir, sem gera
heimilið vistlegra og nota-
legra yfir veturinn . . . öllu
nákvæmlega, lýst, ásajnt sönn-
um myndum til þess að gera
Pástpantana verzlun verulega
unun.
pér ættuð að hafa feng-
ið einstak nú pegar. Ef
ekki skuluð þér skrifa oss til
WINNIPEG og verður þá
sent eitt eintak samstundis.
'T. EATON
WINNIPEQ
EATONS
setti mót sitt á hugsun og starf.
Einltenni þessarar menningar
var , samhliða starfinu, lotning
ifyrir öllu guðdómlegu, og á-
kveðinn þjóðarvilji að sækja
helgar tíðir og hafa orð Guðs
um ihönd í heimahúsum. Hér
var því menning, sem hafði að
kjörorði hin gömlu orð: Ora
et labora. — Bið þú og vinn þú.
Þegar vér, sem erum um
fimtugt, horfum um öxl og ber-
um saman þá menningiu og þá
lifnaðarhætti, sem vér ólumst
upp við, og þá sem nú eru, þá
er breytingin alveg undursamleg,
Hljóðleikinn er að hverfa og til-
breytingarleysið —en í þess stað
er kominn hraðinn og hávaðinn.
En það er ekki úr vegi, að minst
sé á gildi þagnarinnar til þrosk-
unar einstaklingseðlinu og til
myndunar fastri skapgerð, nú á
þessum svifmiklu og glaum-
gjörnu tímum.
Það er gamalt orðtak, að svo
sé margt sinnið sem skinnið, og
það, sem einkum þykir skemti-
legt. Þykir öðrum leiðinlegt. —
Sumir eru fæddir hávaðamenn,
aðrir kunna bezt við kyrðina,
einveruna og 'hinn mjúka frið.
En sú menning er bezt, sem
getur fullnægt sem bezt hverj-
um einstaklingi og skapar hon-
um þá aðstöðu, sem bezt hæfi
eðli hans til hverskonar frama
og dáðríks starfs. Forfeður vor-
ir voru í vissum skilningi þagn-
arinnar menn. Þeir voru dulir
í skapi og létu lítt uppi tilfinn-
ingar sínar, nema þegar vínið
hýrgiaði svipinn og leysti tungu-
takið. — En þessir menn, bæði
karlar og konur, áttu margir
fasta skapgerð og rósama íhug-
un ú lífinu og sinn sérstaka
skilnng á viðfangsenfum þess og
úrlausnum vandamála. Bænda-
menningin skapaði traust og
iðjusemi, guðræknin gamla
gerði sitt til að fegra 'hugsunina
og fága siðina. Kirkjan var
eldra fólkinu mörgu hverju and-
leg móðir, alma mater. Til
hennar var gott að leita í hregg-
viðrum lífsins, og í nafni Krists
gott að lifa, starfa og deyja. —
Hvaða gildi hefir þögnin í lífi
einstaklingsins, hinn innri hljóð-
leiki, kyrðin og hvíldin til ró-
legrar athugunar, friðaðar stund-
ir, þar sem hið lága færist fjær,
en færist aftur nær hið helga og
háa?
Eg vil draga fram örfá dæmi
frá íortíð og nútíð, sem leysa
úr þessari spurningu og sýna
gildi þagnar og hljóðleika í lífi
einstaklinga og heilla þjóða.