Lögberg - 18.06.1942, Blaðsíða 2

2
LÖGBERG. FIMTUDAGINN 18. JÚNÍ. 1942
Skipabyggingar
Islendmga og
Grœnlendinga
í fornöld
Eftir dr. Jón Dúnaon.
Dr. Jón Dúason, hinn mikli
Grænlandsfræðaiþulur, hefir rit-
að tvær miklar bækur, skemti-
liegar og fróðlegar, um landnám
íslendinga á Grænlandi og
ströndum Ameríku, og um sigl-
ingar þeirra i sambandi við það.
Tvö hefti fyrri bókarinnar komu
út s.l. aust, tvö eru nýkomin út
og tvö hin þar næstu eru í
prentun.
Jón segir skémtilega frá merki-
íegum atburðum, sem við fs-
lendingar höfum hingað til verið
leyndir að mestu. Er ekki vafi
á, þótt við ekki fáum Græntand
sem nýlendu aftur, að hækur
hans hafa stórmikla þýðingu fyr-
ir þjóðina og verða lesnar með
athygli af miklum fjölda lands-
manna.
Nú, þegar báta- og skipahygg-
ingar okkar dafna og fullkomn-
ast meira en nokkru sinni, er
fróðlegt að rifja upp, hvernig
skipabyggingum til þessara
miklu Grænlands- og Ameríku-
siglinga var háttað. Þvi hefi eg
beðið dr. Jón Dúason að segja
frá þessu í Timaritinu og kemur
margt merkilegt fram í frásögn
hans.
Á tólftu öld bundu Grænlend-
ingar skip sin saman með hval-
börðum, vegna skorts á járni.
Sögin kom fyrst til íslands
með ensku verzluninni í byrjun
15. aldar, en einni eða tveim
öldum sdðar til Noregs.
Búalög, rituð um 1460, mæla
fyrir um skipabyggingar o. fl.
Eftir þeim átti kaup smiða að
vera 6 álnir á dag eða 36 álnir á
viku eða 18 kg. smjörs. en það
er eftir vierðlagi þeirrar vöru á
íslandi um síðustu áramót 207
íslenzkar krónur.
Á fimtándu öld var járn tii
skipabygginga (efni ísaumo. fl.)
helmingi dýrara en smjör.
Farkostir steinaldarmanna á
Norðurlöndum munu hafa verið
nökkvar úr trjábolum. Slíkir
trjánökkvar voru algengir á
norður- og vesturströndum
Þýzkalands enn á 1. og 2. öld e.
Kr. Vart hafa þeif þá verið alveg
úr notkun á Norðurlöndum.
Mjög langir trénökkvar hafa
fundist.
Annar eldgamall farkostur er
húðkeipurinn. Um Saxa, norð-
an Saxelfur, er þess getið, að
þeir hafi snemma stundað sjó-
hernað og gert sér báta úr víði,
en með eikarkjöl og klætt þá
utan með skinnum. Líklega er
hér að ræða uin húðkeipa, en að
öðrum kosti um “skýli” utan á
súð. írar gerðu húðkeipa. Hér
á landi hafa og verið gerðir húð-
keipar, því 1666 druknaði mað-
ur á skinnhát á Hvítá. Þorgils
Orrabeinsfóstri er sagður hafa
gert húðkeip á austurströnd
Grænlands nálægt 1000. Björn
Jónsson á Skarðsá segir frá húð-
keipum meðal fslendinga í Norð-
ursetu á Grænlandi í sambandi
við gerð “seltjörunnar.” “Kven-
bátur” Eskimóa er þessi íslenzki
húðkeipur. Árarnar, áraumbún-
aðurinn, hömlubönd, bakfallsræð-
ur og stýrisumbúnaðurinn (ár á
stjórnborða) er sérkennilega ís-
lenzkt Bátnum er róið fram í,
en búlkinn miðskips og aftar,
svo sem var á skipum í fornöld.
Rásegl Jiessa báts <er og íslenzkt.
— Kajak Grænlendinga er heldur
ekki húðkeipur Skrælingja, held-
ur að miklu leyti íslenzk upp-
finning. í
Súðbvrt skip munu menn
hafa foyrjað að gera hér á Norð-
urlöndum á eiröld. Þau voru
þá og á eldri járnöld bundin
saman með seymi, þar er komið
af orðið saumur, saumfar og að
seyma skip. Fyrirmynd þessara
skipa munu vera fiarkostir á
austanverðu Miðjarðarhafi, og
kunnátta þessi og tækni mun
hafa borist hina eystri lieið, eftir
fljótum Rússlands, til Norður-
landa, en verið þar mjög endur-
bætt. Menn gerðu þessi skip
ýmist breið og Jmngskreið með
miklu burðarmagni til flutninga,
eða mjó og hraðskreið langskip.
Trauðla mun nokkurt skipslag
ifyr eða síðar hafa náð meiri
fullkomnun en langskipið, meðal
norrænna manna. Hefir skips-
lag J>etta haldist á bátum í norð-
an- og vestanverðum Noregi.
Tacitus segir í Germaníu, að
þjóðfélög Svía séu ekki aðeins
öflug að mönnum og vopnum,
heldur og að skipaflotum. Segir
hann, að skip þessi hafi stafn í
háðum endum, svo að róa megi
þeim aftur á bak sem áfram, og
að árarnar séu lausar, þ. e. i
hömluböndum. Skip eða bátar
af þessari gerð frá 3. öld e. Kr.,
hafa fundist við Nydam í Norð-
ur-Slésvík. Þessi skip höfðu
ekki segl. Á 6. öld getur Proko-
pios um skip Jóta og segir, að
þeim hafi verið róið. Norræn
skip höfðu þá enn'ekki segl.
En er víkingaöldin héifst, var
langskippnum bæði siglt með rá-
segli og róið. Ráseglið blaut
mjög að auka meðalganghraða
langskipsins, svo að þær vega-
lengdir, sem gerlegt var að sækja
á því að heiman.
Þessa farkosti höfðu fonfeður
vorir út hingað. Fyrir þann
tíma höfðu beztu siglingaþjóðir
Norðurálfu aðeins siglt með
ströndum fram, en á langskip-
unum hófu íslendingar hafsigl-
ingar um opin heimshöf.
Um smíði slíkra skipa segja
Búálög I, 10, rituð um 1460, en
eg vík þeirra orðum og stafsetn-
ingu til nútámamáls og leiðrétti
ritvillur: Eitt hundrað (120 áln-
ir á landsvísu) er’allur viður til
sexærings að gömlu lagi, en
þrem mörkum (144 álnum á
landsvásu) til áttærings, en 4
mörkum (4x48 áln.) til tólf-
ærings.
Fimm aurum (5x6 álnum)
er stórhxindrað (120) saums af
róföstum saum (þ. e. nöglum
nveð róm) a<f áttærings-saum, en
2 stórhundruð s<aums 10 aurum
( = 10x6 álnir á landsvísu).
Fjögur stór-hundruð (4x120)
af róföstum sauin: Það er nóg
í áttæring 6 byrðan ineð gödd-
um og' öllu saman, en hálft
finiita stórhundrað (4= 120—1—60)
í 7 foyrðan með göddum og öllu
saman. — Kjalsíðurnar eru ekki
með ií borðatölunni.
Búalög III, 37 segja: Fimin
aurum (30 áln. á landsv.) er
stór-hundrað (120) skipasaums
með róm, og skal vera sleginn
úr 15 merkur ásmundum, rær
og saumur, fjörutíu naglar úr
hverjum fjórum (ásmundum),
en rær úr þremur. — Af þessu
má ráða í þyngd og gildlleik
saumsins.
Hundrað járns, þ. e. 120 ás-
mundar, er hver mörk (hálft
pund) var hundrað á landsvísu.
Eftir vigt var ásmund-járn á fs-
landi þannig helmingi dýrara en
smjör, en smjörpundið var alin.
Búalög III, 41 segja: Að srníða
úr VI ásmundum er eyrir, og
fái sá járn og kol og aðstöðu, er
á. — Dagskaup smiða var þá 6
álnir á dag. Smíðaður skipa-
saumur var þannig svo miklu
meira en ihelmingi dýrari en
ásmundjárn og meira en 4 sinn-
uni dýrari en smjör, sem smíða-
kolunum og smiðjuleigunni nain.
Ásmundjárn var foezta járn, er
gekk stáli næst að verði og gæð-
uin. Það var flutt inn frá Nor-
egi, hvort sem eitthvað af þvi
kann að hafa verið framleitt hér.
Búalög XIII (skrifuð 1641)
bls. 181, nefna verð á nokkrum
innviðum svona skipa:
20 keipar 20 áilnum
20 draghálsar 20 álnum.
30 hnélistar af birki 20 álnum.
Búalög III, 32 segja það með-
aldagsverk, “að gjöra umfar um
áttæring á dag.”
Er Búalög I, 7, II, a, 22, segja:
Þrem mörkhm er áttæringur
meö öllum reiða til tíundarvirð-
ingar, er Jietta hersýnilega aðeins
lítið brot af verði nýsiníðaðs átt-
ærings.
Verð aíllra íslenzkra hluta var
í fornöld og langt fram eftir
öildum lögákveðið. Setti alinúg-
inn sér sjálfum lög um þetta á
þingum. Er skip komu frá út-
löndum, máttu kaupmenn ekki
hvrja að verzla fyr en goðar, og
síðar sýslumenn, höfðu lagt verð
á varning þeirra og svo á varn-
ing landsmanna við þá. Eru
nokkrar slíkar “kaupsetningar”
til. Vinnulaunin voru og lög-
ákveðin á landi hér langt fram
eftir öldum. Voru vinnulaunin
6 álnir á dag 1‘yrir þann, er leysti
af hendi ákvæðisdagsverk, en
2 álnir gengu frá fyrir fæði, þ. e.
fyrir fæði, 'húsnæði og þjónustu.
Maður, s<em vann Jiannig 6 daga
í viku, gat því lagt upp 24 álnir
eða 3 átta punda fjórðunga af
smjöri eða 1 á loðna og leinbda
i fardögum og hálfan fjórðung
af smjöri umfram. ólærðir
menn gátu aðeins tekið svona
kaup um heyskapartimann og
haust og vor, ef þá hauðst á-
kvæðavinna. Að vetrinum munu
þeir oftast hafa verið matlauna-
m<enn eða því sem næst. En
smiðir gátu tekið 6 álna kaup
hvern virkan dag árið um. Get-
ur svo hver sem vil bollalagt
eða reiknað út, hvað }>eir hafi
getað haft í árskaup! Er sögur
vorar segja um einhvern mann,
að hann hafi verið smiður góður,
eru Jiað stór orð. Kunnátta í
smiíðuni var mikil og vel virt
ment, og smiðurinn var hátekju-
maður. Það eru til sagnir um
menn, er söfnuðu sér auðæfum
með smíðum. Menn gátu og
auðgast á kaupferðum. Hver há-
setanna á kaupskipi var sjálf-
stæður kaupmaður og galt leigu
eftir skipið. Skáild gátu stund-
um féngið kvæði sín vel borguð.
Lögfróðir menn fengu stunduin
góðar glefsur fyrir að taka að
sér málflutning á þingum. En
kunátta í smíðum var vissulega
hvorki hið lakasta til fjáröflunar
né þroskunar andans.
Um margar aldir lögðust vald-
hafar og löggjöf fslands á móti
því, að hér risu upp borgir iðn-
aðarmanna, kaupinanna og far-
manna. Þessar stéttir hafa verið
Jyftistangir allra þjóða, er þeirra
hafa notið. Og sú skammsýni,
að fyrirbyggja þróun þessara
stétta í borgum á fslandi, er
allra stærsti og elzti hyrningar-
steinninn undir ógæfusögu ís-
lands um aldirnar. Enginn get-
ur skilið sögu fslands, án þess
að gera sér þetta Ijóst.
Um farkosti er nokkuð í 1.
hefti, bls. 30 frh. og bls. 34—37.
Langskijiið höfðu íslendingar
með sér til Grænlands og stranda
Ameríku, og var það aðalfar-
kostur hvltra manna þar um
margar aldir. Standa hróf Jiess-
ara skipa víðsvegar á ströndum
Ameríku og Grænlands.
Skipaviðir voru í fornöld
tegldir. Beinir og vel valdir trjá-
'bollir voru klofnir í sundur með
meitlum og fleygum, og úr hvor-
um helming svo tegldir (með
öxum) einn planki í súðina.
Sögin kom til fslands með ensku
verzluninni i byrjun 15. aldar,
til Noregs ekki fyr en einni eða
tveiin öldum siðar, en ekki til
Grænlands fyr en eftir að hætl
var að gera þar tréskip.
Á 15. öld lögðusj hafsiglingar
fslendinga niður, vegna þess, að
hin einasta verzlun, sem lög
leyfðu þeim að sækja til annara
landa, til Björgvinjar, var ekki
samkeppnisfær við ensku verzl-
unina.
Alt fram til þess tima munu
hafskip afa verið smíðuð á fs-
Jandi á öllum öldum, en öll
munu þau hafa verið i ininna
lagi, vegna viðarskorts. Á stöku
stað á íslandi voru skógar svo
vel vaxnir, að höggvinn var þar
viður í hafskip. En hirkistofn-
arnir hafa trauðla verið klofnir,
svo að úr þeim hefir varla feng-
ist meira en einn planki. öll
fiskiskip og flutningaskútur voru
smiðuð hér á landi.
Eggret ólafsson segir á 18.
öld, að inenn hafi þá freistast
tii að gera skip þessi af of
grönnum viðum vegna J>ess, að
erfitt var að setja stór og Jiung
skip upp og fram (Reise gennem
Island I, 343). Burðarmagn
þeirra var lítið (Balle: Oecono-
miske Tanker om Island, bls. 14
—17). Ef sæmilega aflaðist, var
aflinn fluttur að landi á seil.
Vregmr járnleysis urðu Græn-
lendingar að binda þessi skip
sín saman með seymi. Það var
úr hvalbörðum. Við ártalið
1189 segja ísl. annálar: Ásmund-
or kastanrazi kom af Grænlandi
úr Krosseyjum og þeir XIII sam-
an á skipi þvd, er seymt var tré-
saumi einum nær, það var og
bundið seymi. Hann kom á
Breiðafjörð á fslandi. Hann hafði
og verið í Finnsbúðum. Það, að
skip þetta fórst á leið héðan til
Noregs, er líklega ástæðan til
þess, að þessarar skipskoinu er
getið. Þrem árum siðar getur
Hoyers annáll um aðra skips-
komu á Breiðafjörð: “ . . . skij>
kom í Breiðafjörð seymt tré-
saumi einum nær. Það var bund-
ið seymi, og höfðu verið í Kross-
ey og Finnsbúðum i 7 vetur og
voru um veturinn með Gelli Þor-
steinssyni, önduðust þar og voru
grafnir fyrir austan kirkju. Þá
tóku þeir afturgöngur miklar.”
Draugagangurinn á víst sinn þátt
í, að þetta var ritað. Að skipið,
sem kom af Marklandi í Straum-
fjörð á Snæfellsnesi 1347, var
seymbundið, er gefið óbeint í
skyn m<eð því að segja, að það var
akkerislaust. Á árunum 1623—
25 reit Björn Jónsson á Skarðsá
(d. 1655> Grænlandsannál. Segir
hann þar svo frá reköldum þeim
úr grænlenzkum skipum, er sí-
felt voru að reka við fsdand fram
í hyrjun 18. aldar og lýst var í
Lögréttu, Jiar sem Björn átti
sæti: “Það er að vísu flestra
skynsamra manna meining, að
enn muni nokkuðaf inensku fólki
í Grænlandi vera, þótt Skrælingj-
ar hafi þar mátt yfirgang veita
eður annes og útkjálka inn taka.
Menn þykjast sjálfir þess og
frekar fullvísir, sem af þeim
skipum finnum, sem seltjara ein
er höfð fyrir mak, súðir sterk-
ar, meira en þverrar handar það,
sem gengur á misvíxl, járn-
naumur sterkur með þykkum
róm, nvítur og góður greniviður
í borðum og nær þriggja fingra
þykk, mestöll borðin utan brædd
í seltjörunni, enginn skortur á
efnum að merkja. Eða hvar mun
seltjara höfð, utan á Grænlandi?
Hér rekur og alloift þau skips-
brot (sem nú á Skaga á Reykja-
strönd anno 1625), sem enginn
járnsaumur er í, heldur reyrt
með tágum margfaldlega og
snillilega, svo út fyllir nafar-
farið og fleygar undir til foerzlu.
eins og segir af skipi því, er Ás-
mundur kastanrazi hafði af
Grænlandi til fslands, er hundið
var sími eða seymi. Það var
anno 1189.” Hviti og góði greni-
viðurinn og sterkur járnsaumur
með þykkum róm, hlýtur að vera
árangur af verzlun og ferðum
Grænlendinga til Marklands eftir
1500. Frá gerð seltjörunnar í
Norðusetu segir Björn svo frá á
öðrum stað: “Var brædd selfita
borin í húðkeijia og upp fest við
vind í úthjöílum þar til þykkn-
aði, síðan tilbúin sem vera átti.”
Fvrir nokkrum árum fann Rous-
sel fornleifafræðingur í rústum
baðhúss á bæ 1 Vestribygð fjöl
úr súð af grænlenzku skipi með
nafarförum, og sat hvalbarða-
seymið í götunum, eins og Björn
lýsir því. f þýðingu sinni af
Grænlandsannál segir Þórður
biskup frá grænilenzkri ár, er
rak á fslandi: “Fyrir nokkrum
árum síðan (þ. e. nokkrum árum
fyrir 1669) rak uj>p fyrir austan
á fslandi ein ár af bát, er þannig
var letrað á með rúnafoókstöfum:
“oft var ek dasadur ek dro þik.”
Mundi mega kalla þetta síðustu
rituð kveðjuorð fslendinga á
Grænlandi, er borist hafi hing-
að til lands.
— (Tímarit Iðnaðarmanna).
Stæráta skip
sem hingað til hefir verið
smíðað hér á landi.
Á síðari árum hefir skipa-
smíðinni fleygt mjög fram hjá
okkur fslendingum sem öðrum.
Árið 1939 lauk Gunnar Jónsson
skipasmm. í Vestmannaeyjum
við að byggja mótorskipið Helga,
130 br. tn. fyrir Helga Benediktss.
útgm. Það ár bygði einnig Skipa-
smíðastöð Marselíusar Bern-
harðssonar á fsafirði v.s. Rich-
ard, 100 br. tonn, fyrir h.f.
Björgvin á fsafirði. Á Jæssu ári
hefir Gunnar Jónsson skipa-
smíðameistari á Akureyri verið
að byggja 150—160 br. tonna
skip fyrir Kaupfélag Eyfirðinga
á Akureyri, og er það stærsta
skip, sem enh hefir verið smíðað
hér á landi. Gunnar lýsir þessu
skipi þannig:
I-engd þess <er 33 metrar,
breiddin 6.6 m. og dýptin 3.65
m. Það er alt úr eik, nema þil-
far og siglur eru úr “origon”-
furu, en hvalbakur og yfirbygg-
ing úr stáli.
Á foátaþilfari er straumlínu-
löguð yfirbygging. Fremst stjórn-
arpallur, þá klefi fyrir kortaborð,
talstöð, dýptarmæli og ýms sigl-
ingatæki, aftar lítill svefnklefi og
aftast er hólf fyrir útblásturspíp-
ur ifrá vélum, reykrör og loft-
ventla, má þurka þar sjóklæði
og hlífðarföt.
Undir bátaþilfari er: Fremst
ífoúð skipstjóra, svo hreinlætis-
klefi með W.C. og steypibaði, þá
vélarúm með járnristum, aftar
éldhús, en aftast er borðsalur
fyrir 10 manns.
Undir þilfari er aftast káeta
fyrir 4 inenn og tveir klefar,
stýrimanns og vélstjóra. í fram-
stafni er íbúð fyrir 10 menn.
Aðal-aflvél skipsins á að verða
um 400 hestafla, þungbygð ensk
Dieselvél, sem fer 375 snúninga
á mínútu, en skrúfan 125 sn.
í vélarúminu verður einnig 100
ha. hjálparvél. Á hún að fram-
ileiða raifmagn fyrir trollvindu
o. fl. og knýja kælivél. Þá verð-
ur þar lítil vél, sein framleiðir
rafmagn til Ijósa og knýr lioft- og
vatnsdælur.
Lestarrúmið verður úthúið
fyrir ísfiskflutninga og alt vel
einangrað m<eð korkmulningi.
Skijunu er ætlað að stunda
þorskveiðar með botnvörpu,
sildvæiðar með herpinót og aö
flytja fisk til útlanda, bæði
kældan og hraðfrystan.
Gunnar er einn af snjöllustu
skipasmíðameisturum þjóðarinn-
ar og nam iðnina hjá Magnúsi
Guðmundssyni i Reykjavik.
Hann hefir haft eftirlit nieð
byggingu skipa erlendis fyrir
landsmenn sína, en byrjaði
skipabyggingar á Akureyri 1924.
Síðar stofnaði Gunnar dráttar-
braut á Siglufirði. Hann bygði
ásamt Herluf Ryel varðskipið
“Óðinn.” Síðar bygði hann
nokkra ágæta háta fvrir Eyfirð-
inga og siðastliðið ár mun hann
hafa bygt fyrir K. E. A. 3 stærri
vélbáta og 4 minni.
— (Tlímarit Iðnaðarmanna).
Týnda
de mantanáman
við Orange ána
Eftir H. A. Bnjden.
(Frá “Nemo” á Gimli)
(Framhald)
Klukkan var orðin 3. Sólin
hélt leiðar sinnar á austurleið
uin koparrautt himinhvolfið, svo
við urðum að hraða ferðinni.
“Farið inn á undan Klaas!”
sagði <eg og hikaði ekki. Klaas
hvarf svo inn í fjallið og eg
fylgdi fast á eftir. Vrið héldum
svo áfram í 5 mínútur, rákuin
okkur á, námum staðar augna-
blik, skriðum stundum á fjór-
um fótum, í botninum var ýmist
'fínn sandur, stórgerð möl eða
stórgrýti, en samt skilaði okkur
allvel áfram — en alt í einu koin
J>að fyrir á Jiessari inyrku leið
— því nú var þreifandi myrkur
— að gangurinn lækkaði enn
meir, svo við urðum að skríða
endilangir. Og það get eg full-
vissað yður um, að það var geig-
vænlegt ferðalag þarna undir
hjartarótum fjallsins, og eigin
reynslan virtist þúsundfalda ó-
huginn, og áhrifin höfðu einnig
náð til Klaas með óbilandi hug-
rekkinu, þvi var hann farinn að
tala i hálfkæfðu hræðslu-hviskri.
Oft er það þegar eg minnist sið-
an Jæssa ferðalags okkar í göng-
unum, að eg svitna, aðeins við
umhugsunina. Að lokum, sem
mér fundust margir klukkutím-
ar sem við vorum þarna í svart-
nætti Egyptalands, mætti okkur
þó loftstraumur, göngin víkkuðu
og hækkuðu og að 5 mínútum
liðnum vorum við þomnir út í
blessað sólarljósið. Litli Klaas
var sæmilega bakaður i leður
buxunum og flannelsskyrtunni,
en hvað mér sjálfum viðvék, þá
rann svitinn bókstaflega ofan
eftir mér, því hver þráður á mér
var sem eg hefði komið af sundi.
Við fleygðum okkur niður á log-
heita klettana og köstuðum mæð-
inni, svo fórum við að litast um.
Væru nú þessi Perlugöng —-
\^ERZLUNARSKÖLA
NÁMSSKEIÐ
Það borgar sig fyrir yður
að leita upplýsinga á
skrifátofu Lögbergs; við-
víkjandi námsskeiðum
við beztu verzlunarskól-
ana í Winnipeg ....
Veitið þessu athygli»
nú þegar.
'MAMMMMAMAAAAAAAAAAAAAAAMMMAAAAAMMMA/