Lögberg - 22.04.1943, Side 4

4
LÖGBERG, FIMTUDAGINN 22. APRÍL 1943.
-----------2.ög;ijerg--------------------
Gefið út hvern fimtudag af
THE COLUMBIA PRESS, LIMITED
695 Sargent Ave., Winnipeg, Manitoba
LJtan&skrift ritstjórans:
EDITOR L/K5BERG,
695 Sargent Ave., VVinnipeg Man.
Editor: EINAR P. JÓNSSON
Verð $3.00 um árið — Borgist fyrirfram
The “Lögbers" is printed and publishea by
The Columbia Press, Limited, 695 Sargent Avenue
Winnipeg, Manitoba
PHONE S6 327
Frelsis rótin, djúp og römm
Eflir W. J. Líndal, dómara.
Við elskum frelsið. Stundum finst okkur að
við elskum það meira en sjálft lífið. En við
megum ekki láta okkur koma til hugar að ís-
lendingra séu að því leyti sér í hóp. í>að eru
margir þjóðflokkar og margar þjóðir sem unna
frelsinu engu síður en við. En samt er engihn
efi á því að frjálsræðis-þráin er ekki jafn sterk
meðal allra manna og allra þjóða.
Og svo er annað. Þar sem frelsið er mest
rnetið er lýðræðið sterkast. Satt að segja,
lýðræðisstjórnir og stofnanir eru ytri búningar
og húsakynni frjálsræðisins. Þar sem það er
í ríkum mæli kemur að því fyr eða síðar að
því auðnast að klæða sig sjálfstæðis fötum og
byggja sér þjóðræðis hýbýli. Þótt sagan sýni
að ofbeldi og kúgunarafl brjótist inn við og
við og tæti alt í sundur og eyðileggi þá sýnir
hún einnig að það er ekki nema í bráðina. Ef
aðeins að frelsis-tilfinningin er nógu sterk þá
brýzt hún fram aftur með nýjum krafti og
eldmóði.
En hvernig stendur á því að frelsis — og þá
um leið lýðræðistilfinningin nær svo miklu
dýpra niður í hjartarætur sumra manna og
þjóða en annara? Eins og allir vita er sumum
það tamt að láta leiða sig — kjósa það fremur
en ráða sjálfir. Þeir menn og þær þjóðir eru
sem blautt deig í höndum harðstjóra og nú-
tímans þrældóms-kúgara og fá oft makleg
málagjöld. Þar sem sá hugsunarháttur er
sterkur geta þjóðræðis stofnanir ekki þrifist
til lengdar.
Eg ætla ekki að reyna að svara spurningunni.
En á yfirstandandi hættutíma, þegar svo nærri
kom að því að frelsið og alt sem á því er
bygt, yrði eyðilagt, þá er ekki nema rétt að
láta hugann hvarfla til baka til þeirra þjóða
sem mestu hafa fórnað og mest lagt fram til
þess að reisa þær stofnanir sem eru nauðsyn-
legar til þess að frelsið og lýðræðið geti þrifist
og notið sín í friði og sæld. Þessar stofnanir
eru ekki bundnar við sérstök stjórnarfyrir-
komulög. Þær ná yfir allar mannlegar athafnir
— breytni einstaklings til einstaklings, þjóðar
til þjóðar. Lögmálið bak við þessar stofnanir
má kalla þjóðræðis lífs-stefnu. (The demo-
cratic way of life).
Hvaða þjóðir á eg við?
Eg vil leiða hugi yðar til baka hátt á annað
þúsund ár, til þjóða þeirra sem þá bygðu norð-
urhluta Evrópu. Miðdepill þess svæðis var
Jótlandsskaginn. í norðurátt voru Norðmenn,
og bygðu þeir suðurhluta Skandinaviska skag-
ans. Á sjálfu Jótlandi og næst fyrir sunnan
það bjuggu Englar, Saxar og Jótar. Lengra suð-
ur voru Lálendingar (Low Germans) og í suð-
vestur Frislendingar. Nú er það svæði kallað
Niðurlönd (The Netherlands). Til samans má
kalla þessa þjóðflokka norræna-kynstofninn.
Úr því eg set þessa þjóðflokka eða þjóðar-
brot saman í eina heild þá verður í upphafi að
svara þessari spurningu: Hvað var það sem
einkendi þá frá öðrum þjóðflokkur Norðurálf-
unnar?
Svarið er þetta. Þeir voru einstaklingssinnar
og þoldu ekki ofríki; þeir voru æfintýragjarnir
og fýstu að kanna ný lönd og sigla ófama sjóa.
Frelsisástin var sterk og þá um leið sjálfstæðið.
Það var talið sjálfsagt að hver um sig hefði rétt
til þess að skipa sína eigin framtíð, og í þeim efn
um hafði hann algjört hugsunar- og athafna-
frelsi.
En samvafið þessu sjálfstæði var þráin til
þess að vinna sameiginlega að almennings heill.
Eindregin mótstaða var sýnd gegn því að
beygjast undir algert kúgunarvald, hvort held-
ur það var einveldi eða ofríki í einhverri annari
mynd. í stuttu máli sagt, má finna hjá þess-
um þjóðum frumrætur þess lýðræðis er vér
þekkjum nú á dögum.
Eins og vænta mátti, fluttu þessar þjóðir til
rnnara landa. Þær fluttu austur, suður og vest-
ur. Með þjóðflutningum bárust þjóð- og lyndis-
einkunnirnar. í nýja jarðveginum festa þær
rætur aftur, spruttu og jafnvel tóku bótum.
Þjóðflutningar til Brellandseyja.
Á öndverðri fimmtu öld hófu Englar, Saxar
og Jótar flutning til Bretlands. Eftir hér um
bii tvær aldir tókst þeirn að vinna undir sig
mest af landinu og reka upp til fjalla þjóð-
flokka þá sem fyrir voru í landinu.
Engil-Saxar stofnuðu svo að segja undir eins
héraðs- og þjóðarþing eða mót, kölluð á ensku
“The Hundred Moot”, “The Shire-moot” óg
“The Witenagemot”. í þessum mótum er að
finna rótina að núverandi sveitarstjórnum og
löggjafarþinginu sjálfu, eins og það á sqr stað
í hinum enskumælandi heimi.
Næsti þjóðflutningur til Bretlands var um
fjórum öldum síðar og var frá Danmörku. Um
tveggja alda tíma áttu Engil-Saxar í stöðugum
erjúm við Dani en þess ber að gæta að báðir
þjóðflokkarnir höfðu, hvað þjóðar-einkenni
snertir, næstum hið sama til bruns að bera.
Þriðji þjóðflutningur til Englands átti sér
ekki eins beinar brautir.
Seint á níundu öld fluttu Norðmanna flokkar
þangað sem nú er norðurhlúti Frakklands.
Foringi þeirra hét Hrólfur, kallaður Göngu-
Hrólfur, sem allir kannast við. Héraðið þar
sem þessir menn bygðu var kallað Normandí
og er enska orðið Norman aðeins styttri eða
mýkri mynd af orðinu Norðmenn. Hrólfur var
fyrsti hertoginn í Normandí. Hér um bil hálfri
annari öld seinna, eða árið 1066, fór þáverandi
hertoginn yfir enska sundið og lagði England
undir sig, og gerðist Vilhjálmur I. Bretakon-
ungur. En Vilhjálmur var afkomandi Göngu-
Hrólfs í beinan karllegg í fimmta lið.
Og þar sem við nú erum að tala um brezku
þjóðina má geta þess að þjóðflökkar þeir sem
þar voru þegar Engil-Saxar réðust á þá voru
ekki norrænir heldur keltneskir. En þeir komu
upprunalega frá Mið-Everópu fyrir norðan
Alpafjöllin — þó um þúsund árum áður. Þeir
fluttust fyrst til Frakklands og Spánar og svo
norður yfir enska sundið. Þess vegna má með
sanni segja að forn-Bretar (Bretons), Skotar,
Velskar og írar (Iberians undanskildir) rekja
rót til sömu stöðva í Evrópu sem norrænu
þjóðflokkarnir. Eg er ekki að halda fram að
Keltar og Norðmenn séu endilega af sama
kynstofni þótt eflaust svo sé ef nógu langt
til baka er farið. Þeir eru að sumu leyti ólíkir,
en það er margt sem þeir hafa sameiginlegt.
Eitt af því er frelsisþráin.
Norræni þjóðflutningurinn, fyrst til Nor-
mandí og svo til Englands, sýnir svo afar
greinilega eina af hinum sérstöku norrænu
lyndiseinkunnum. Forn-Norðmenn sömdu sig
algerlega að flestum siðum þeirra þjóða þar
sem þeir tóku sér bólfestu. Þeir hurfu smám
saman inn í þjóðfélagið, gleymdu málinu, sleptu
öllu því ytra er þeir komu með. En norræna
eðlið dó ekki. Jafnframt þessu höfðu þeir
áhrif á þjóðsiði og þjóðlíf í hinu nýja landi,
veittu þeim meiri kraft og settu oft nýjan blæ
á þjóðstofnanir.
Til dæmis í Normandí tileinkuðu Norðmenn
sér algerlega franska tungu og franska siði.
En annað er athugavert, þeir drukku í sig á
augabragði hið djúpa þjóðskipulags-vit Frakka
sem þeir að mestu höfðu erft frá Rómaborg,
og fluttu það með sér til Englands. Þar kom
það að góðum notum því Engil-Saxneska ein-
staklingseðlið hafði gert það næsta ómögulegt
að koma að fastbundnu skipulagi og sterku al-
þjóðarvaldi. Það varð hlutskipti Norðmanna að
koma þessu til leiðar og í þeim efnum hafa
þeir tvímælalaust notið styrks og aðstoðar ná-
frænda sinna, Engil-Saxa og Dana.
Það er viðurkent að brezka þjóðin hefir
staðið í broddi fylkingar þjóða þeirra sem
hafa aðhyllst þjóðræðislífs stefnuna. En menn
gleyma hversu sterkur norrænn þráður er
spunninn inn í brezku þjóðina. Hún er miklu
meira norræn en keltnesk.
Isle of man.
Þess mætti minnast hér að um það leyti er
siglingar hófust til íslands var norsk nýlenda
síofnuð á “Isle of Man”. Ekki var þess langt
að bíða að á þessari eyju var þing stofnsett.
Þótt yfir þúsund ár séu liðin er það enn við
lýði; tala ‘þingmanna er sem í byrjun, tuttugu
og fjórir, og er þingið kallað á ensku “The
House of Keys”. Orðið “Keys” er svo gamalt
að málfræðingum hefir ekki hepnast að gera
skíra grein fyrir uppruna þess. Sú getgátan að
það sé frá norræna orðinu “kiese”, íslenzka
orðinu “kjósa” er að mínu áliti næst sann-
leikanum. Alt að árinu 1916 voru öll lög þings-
ins yfirlýst á velli er kallaður er “Tynwald
Hill”. Orðið “Tynwald” kemur frá norræna
orðinu “Þingvöllur”. Hvar sem Norðmenn sett-
ust að fylgdi þeim æfinlega hugsjónin um þing-
stjórn og þjóðræði.
Úkrania (Garda-ríki).
Eg drap á í byrjun að sumt af þessu nor-
ræna fólki hefði flutzt suður og austur. Það
fluttist þangað sem nú er kallað Hvíta-Rúss-
Iand, Pólland og Úkrania. Eftirtekta mesti þjóð-
flutningurinn var til Úkraníu, í fornöld kallað
Garða-ríki, og mun hann að líkindum hafa
komið frá Svíþjóð. Aðal foringjarnir voru þrír,
er hétu Hröríkur, Höskuldur og Dýir. Eftir
örstuttan tíma tókst þeim að leggja mest af
landinu undir sig og koma á skipulagi þar sem
alt var í uppnámi og óeirðum áður. Hröríkur
nam staðar í Novgorod en Höskuldur og Dýir
fóru lengra suður og settust að í höfuðborginni
Kiev. Þar mynduðu þeir fyrsta slavneska þjóð
ríkið.
Hátt-lærður Úkraníu prófessor og sagnfræð-
ingur, L. Biberovich að nafni, sem nú dveíur
í Ottawa, hefir ritað afar fróðlega ritgjörð sem
hann kallar “Vikings of the Ukraine”. Hér
fylgja fáeinar setningar úr þessu markverða
riti:
“Þejta smáa þjóðríki(Kiev) sem þessir tveir
víkingar mynduðu er frumstofn slavneska og
jafnvel finnska þjóðfélagsins og undirstaða nú-
tímans Rússaveldis ....
Já, þáttur sá sem Víkingarnir tóku í þessari
sögulegu framþróun slavnesku þjóðanna er
framúrskarandi þýðingarmikill
Þeir voru sem kraftmikið ger í brauðdeigi
sem að gjörbreytti lyndis-einkunnum Úkraníu-
manna. Þar sem þjóðin hafði áður lagt sig
aðallega við akuryrkju og verzlun þá varð
henni nú blásið í brjóst höfðingsskapur og
æfintýraþrá ....
Og það voru norrænu mæðginin, prinsessa
Helga og Valdimar sonur hennar, sem inn-
leiddu kristna trú í landið.”
Próf. Biberovich bendir á að það var álit
lærðra austurlanda rithöfunda er uppi voru á
tíundu öld að orðið “Rús” sé að norrænum
uppruna. (Sænska orðið róðsmenn eða róðurs-
menn og er þetta að líkindum rétt vegna þess
að þessir Norðmenn sköruðu fram úr þeim
slafnesku í því að sigla og róa bátum upp og
í niður árnar í Rússlandi). Hann vitnar til eins
þeirra, Ibrahim að nafni, sem skrifar þannig:
“Norrænir kynflokkar, og er meðal þeirra
“Rús-fólkið” hafa yfirunnið sumt af slafnesku
þjóðinni og dvelja þar þann dag í dag. Já, svo
algerlega eru þeir nú samblandaðir þjóðinni
að þeir hafa slept sínu máli og valið sér hitt.”
En þótt alt virtist hafa horfið og vera nú
dáið og gleymt nema nokkur horræn bæjar-
og eiginnöfn, þá samt er það viðurkent, jafnvel,
meðal Úkraníu mann, að þessir fámennu flokk-
ar úr norðvestrinu hafi lagt fram drjúgan
skerf í þjóðareinkunnir Úkraníu. Hefir ykkur
nokkurtíma dottið til hugar hvers vegna það
er að Úkraníu menn taka svo mikinn þátt í
pólitískum málum — meiri en hinar slavnesku
þjóðirnar. I síðustu fylkiskosningum voru sjö
Úkraníumenn kosnir, en enginn hinna þjóð-
anna. Mér finst það liggja í augum uppi hver
sé ástæðan.
Landnám íslands.
Nú kem eg að þeim útflutningum sem að
sumu leyti eru lærdómsríkastir. Annar er til
íslands en hinn suður til Sikileyjar.
Eins og ykkur öllum er kunnugt hófust sigl-
inigar til íslands árið 874. Það var tvent sér-
staklega við þennan útflutning. Landnámið var
í eyju, áður óbygð, og þess vegna engra annara
áhrifa að kenna. Landnámsmenn voru heldri
. stéttar menn, aðalsmenn og óðalsbændur. Þeir
fluttu með sér það bezta er fanst í fari nor-
rænu þjóðanna.
Brátt kom í ljós hin meðfædda tilhneiging
þessara manna til þess að hafa skipulega stjórn
í landi sem yrði öllum til verndar og hags-
muna—iþjóðþing en ekki einveldi. Árið 930 var
Alþingi stofnsett. Þúsund árum seinna, árið
1930, hélt íslenzka þjóðin hátíðlegt afmæli
þessa þings.
Sumir ef til vill halda að frjálsræðisþrá
landnámsmanna og þá um leið áhugi þeirra
að vinna að hagsmunum allra hafi verið óvenju
lega sterk og að seinna hafi þessi lyndiseink-
enni smátt og smátt veslast upp og horfið.
En svo var ekki.
Annað landnám hófst um þúsund árum síðar.
Árið 1872 sté ungur íslendingur á land í Que-
beck í Canada. Hann hét Sigtryggur Jónasson.
Um haustið 1875 lenti hann og hópur íslend-
inga á vestur-strönd Winnipeg-vatns og mynd-
uðu Nýja ísland.
Á þessum þúsund árum hafði margt skeð
á íslandi. Gull-öld íslands leið undir lok mörg
hundruð árum áður. Á miðöldunum og alt
að byrjun nítjándu aldarinnar þjáðist þjóðin
af fátækt og allsleysi, einkum og sér í lagi í
gegnum móðuharðindin þegar eldgos virtust
alt ætla að eyðileggja. Margur hefði haldið að
eftir þessar hörmungar hefði bæði táp og
frjálsræði útkulnað og að Sigtryggur og hóp-
urinn sem fylgdi honum hefði á æskuárum
drukkið í sig lítið meira en volæði og vesaldóm.
Langt frá því. Norræna eðlið kom strax í ljós
þegar tækifæri gafst — eins og einnig átti sér
stað heima á íslandi.
<9
Við skulum ^tuttlega drepa á sumt af því
sem fyrstu landnámsmönnum í Nýja íslandi
öðlaðist að framkvæma bæði til þjóðþrifa og
einstaklings frelsis.
Þess ber að gæta að á þessum tímum til-
heyrði landið ekki neinu fylki. Það var í um-
sýslu sambands-stjórnarinnar. Þess vegna fanst
bygðarbúum að þeir yrðu að stofna sitt eigið
stjórnarfyrirkomulag.
Landinu var skift í fjórar bygðir og bygðar-
nefnd kosin fyrir hverja bygð. Kosninga rétt
höfðu allir sem voru 18 ára að aldri, en þó
aðeins ef þeir höfðu “óflekkað mannorð”. í
hverri bygð voru tveir sáttasemjarar. Skylda
þeirra var að leitast við að koma sáttum að í
öllum einkamálum. (personal relations). Ibúar
}>ygðanna voru skyldir að styrkja ekkjur og
rnunaðarleysingja og þá sem sérstakra orsaka
vegna ekki gátu unníð fyrir sér. í vissum til-
fellum var bygðastjóra heimiluð meðferð dán-
arbúa. Samkvæmt lögunum skal hver búandi
sækja almennan fund haldinn einu sinni á ári.
En svo var mynduð miðstjórn sem kölluð
var þingráð. Það ræddi öll mál sem varðaði
þingið eða nýlenduna í heild sinni. Þingráðið
hafði miklu meiri völd en núverandi sveitar
stjórnir. Til dæmis, það átti að ráða hvaða inn-
lendum mönnum væri leyft landnám í bygð-
inni. Og svo átti það að miðla málum í þræt-
um milli bygða. Þingstjóri var kosinn og var
Sigtryggur heitinn fyrsti þingstjórinn.
En bygðarbúum var ant um meir en þing-
stjórnar-skipulagið. Skólar voru bygðir og
kendu sveitarmenn ef ekki var völ á útlærð-
um kennurum. Til þess að menn gætu fræðst
um almenn mál og látið í ljós skoðanir sínar
var blað gefið út — Framfari — fyrsta islenzka
blaðið í Vesturheimi. Með öðrum orðum, þessir
, menn tóku öll þau spor sem nauðsynleg eru
til þess að hleypa af stokkunum flestum nú-
verandi þjóðræðis stofnunum.
Alt þetta sannar svo tvímælalaust að lýðræð-
ishugarfarið var alveg eins sterkt í íslending-
um þúsund árum seinna og það var þegar Is-
land var fyrst numið. Það gerði ekkert til
hvað hafði skeð í millitíðinni. Þar sem frelsis-
og sjálfstæðistilfinningin er nógu sterk má
með sanni segja að þúsund ár eru sem einn
dagur. Þjóðræðis tilraun fyrstu landnáms-
manna í Nýja Islandi er ein af þeim fegurstu
perlum sem eg hefi orðið var í sögu frelsis-
hugtaka og lýðræðishugmynda.
Norðmenn á Sikiley.
Nú vil eg víkja að förum Normandíu manna
til Sikileyjar á öndverðri elleftu öld.
Einn af mestu iköppum þeirra var greifi,
Roger að nafni. Hann fæddist árið 1030. Er
• hann var tæplega þrítugur að aldri sigldi hann
með liði sínu til Sikileyjar í Miðjarðarhafi.
Árið 1060 tók hann höfuðborgina Messina, og
fáum árum síðar hafði hann lagt alla eyjuna
undir sig. Um stjórn hans, og þeirra Normandíu
konunga er eftir hann komu, ætla eg ekki að
fara mörgum orðum. Nóg er að vitna til Dr. E.
A. Freeman, alþektur enskur sagnfræðingur,
sem ritaði sögu Sikileyjar og þannig kemst að
orði:
“Glæsilegasti þátturinn í sögu Sikileyjar
byrjar með innflutningi Normandíu-manna og
mátti hún sín þá mikils í alheims málum.
Aldrei, hvorki fyr né síðar, var eyjan svo
sjálfstæð og svo sameinuð
“Hið sérstaka einkenni Normensku stjórnar-
innar var það að lofa öllum þjóðflokkunum á
eyjunni að viðhalda eigin trú, máli og siðum,
hver á sinn eigin hátt, allir undir vernd kon-
ungsins sem tilheyrði engum þeirra, en sýndi
sanngirni í allri stjórn”.
Konungur af Normensku kyni stjórnuðu á
Sikiley um þrjár aldir. Þeirra síðasti hét Frið-
rik — Friðrik III. Að hann var lýðræðis maður
sést á lögum hans og stjórn. Um það fórust Dr.
Freeman þannig orð:
“Að svo miklu leyti sem lög gátu komið því
til leiðar var Sikiley þá eitt hið frjálsasta land
í Evrópu. Samkvæmt lögum Friðriks átti lög-
gjafarþingið að mæta á reglubundnum tímum
og án samþykktar þinigsins gat konungm'
hvorki háð stríð eða samið frið, né heldur gert
sambands samninga”.
Það er næsta óskiljanlegt að hægt sé að
mæla slík orð um nokkra stjórn í Evrópu á
þeim tíma, einkum meðal Miðjarðarhafs-þjóð-
anna þar sem harðstjórn og um leið vesaldóm-
ur voru almenn alt í kring.
Það er sagt með sanni að Bretar hafi haft
forustu í þeim efnum að koma á fót lýðræðis-
stofnunum. En það var ekki fyr en á dögum
Stuart konunga, þremur öldum síðar, að enska
þjóðin fór að heimta að þingið mætti á vissum
millibilum og að skorður yrðu settar á konungs-
valdið.
%
Einkenni norrænna þinga.
Þetta alt finst mér vera nægileg tildrög til
þess að sýna að frelsis-eðlið var svo sterkt í
þessum norrænu þjóðflokkum að ómögulegt var
að eyðileggja það og að hvar sem þeir settust
að kom það í ljós í þingum og öðrum þjóð-
ræðis stofnunum sem þeir reistu. Þingin gömlu
voru mikið meir en vanaleg löggjafarþing eins
og alment á sér stað á þessum tímum. Þau
voru aðal menningar- og félagsstaðirnir í land-
inu. Engil-Saxar kölluðu þau mót — staði, þar
sem fólk mættist og ræddi mál.
Tökum til dæmis Alþingi á lýðstjórnar tíma-
bilinu, 930—1264. Alþingi var hámark allra
funda og mannamóta. Þingmenn riðu á þing
klæddir skrautfötum og svo að sjálfsögðu al-
vopnaðir. Þeir fjölmentu þ. e. a. s. komu með
fylgdarfólk sitt. Þar á meðal voru konur þeirra
og dætur og klæddust þær sínu bezta. Oft kom
fyrir að ungmenni hittust á Alþingi í fyrsta
sinn. Það varð til þess að bónorð voru stund-
um borin upp og festum heitið. Hver þing-
maður hafði sína eigin búð eða tjald og var
pallur í hverri búð.
Aðeins eitt dæmi vil eg nefna.