Lögberg - 30.09.1943, Blaðsíða 2

2
LÖGBERG. FIMTUDAGINN 30. SEPTEMBER 1943.
íslenzka þjóðin á vegamótum
Það má víst segja um flestar
þjóðir nú, að þær standi á vega-
mótum. Hin ægilega styrjöld og
það umrót og öldukast sem hún
hefir vakið í lífi flestra þjóða
veldur því, en auk þess, að vera
varpað inn í öldukast stríðsins og
afleiðinga þess, þá er íslenzka
þjóðin að því komin að stíga þau
alvarlegustu spor sem hún hefir
nokkurn tíma stigið — að segja
skilið við sambandsþjóð sína
Danmörku og mynda lýðveldi á
íslandi í annað sinn, og svo er
langt komið þessu þýðingarmikla
máli á ættjörð vorri að ákveðið
hefir verið að greiða skuli þjóðar
kvæði um stjórnarskrá hins nýja
lýðveldis 17. júní 1944.
Á vorþinginu 1942 var nefnd
manna kosin til þess, að semja
stjórnarskrá fyrir lýðveldið nýja
og hefir nefnd sú nú lokið starfa
sínum fyrir nokkru og stjórnar-
skráin, eða máski væri réttara
að segja, stjórnarskrárfrumvarp-
ið verið opinberlega birt.
Ekki kemur mér til hugar að
gjöra alt þe’tta frumvarp að um-
talsefni, því það er langt mál og
yfirgripsmikið, en á eitt eða tvö
atriði get ég ekki stilt mig um
að minnast.
Fyrsta greinin í fyrsta kaflan-
um hljóðar þannig:
“ísland er lýðveldi með þing-
bundinni stjórn.” í
Hverjum mundi detta í hug að
sitja nokkuð út á slíka setningu?
Orðið lýðveldi, er heillandi og
aðlaðandi og annað orð sem er
bein afleiðing af því, orðið lýð-
ræði ekki síður. Lýðræði er yfir-
gripsmikið orð, og hugtak það
sem það táknar vængjað. Það
nær ekki ’aðeins til stjórnarfyrir-
komulags þess, sem þektast er og
vanalegast undir lýðræðisfyrir-
komulaginu. Það eru aðeins hinar
'ytri’ umbúðir. Lífskjarni þess
felst í vakandi og vaxandi skyldu
rækni hvers einstaklings innan
þjóðfélagsins, til þjóðfélagsheiid
arinnar. Viljaþreki einstakling-
anna til þess að ryðja úr vegi
öllum tálmunum sem á leið
þeirra er að því takmarki, kunna
að vera, og láta strauma þá, sem
lýðræðisvaldið vekur í hjarta
hvers óspilts manns, leika uiti
sig og lauga, sjálfum sér til auk-
ins þroska og þjóð sinni til sam-
eiginlegrar sóknar, fegurri hug-
sjóna og víðsýnna viðhorfs. Alt
þetta og meira, felur lýðræðis-
hugtakið í sér, það er að segja,
ef þroska vald þess fær að ná
óheft, eða óhindrað, til einstakl-
inga þjóðarinnar.
íslendingar sem um þessi mál
eru nú sérstaklega að hugsa, hafa
á sér orð og álit á meðal út-
lendra þjóða, fyrir mannvit,
frelsisþrá, og listræni í athugun
og orði og var því fylsta ástæða
til þess að ætla, að stjórnarskipu-
lag það sem þeir eru að leggja
grundvöllinn að mundi verða í
samræmi við það álit, mundi
verða í samræmi við frelsisþrá
þeirra, og í samræmi við æðstu
hugsjónir lýðræðis hugtaksins.
En hvað skeður?
Þriðja greinin í öðrum kafla
lýðveldisfrumvarpsins, hljóðar
svo:
“Sameinað Alþingi kýs forseat
lýðveldisins”.
Með þessu ákvæði er lýðræðis-
hugsjóninni misboðið. Einstakl-
ingar þjóðarinnar sviftir rétti sín
um til þess að velja og kjósa
æðsta valdsmann þjóðarinnar —
gjörðir ómyndugir. En valdið
fengið í hendur pólitískum stjórn
málaflokkum á Alþingi.
Það, að svifta þjóðina réttin-
um til að kjósa forsetann, þó
það sé furðuleg dyrfska, er máske
ekki það athugaverðasta í þessu
sambandi, það sem verra er, er
að forsetanum, sem líklegur er til
þess að vera með hæfustu og
áhrifamestu mönnum þjóðarinn-
ar er með þessu fyrirkomulagi
varnað að hafa áhrif á menn og
málefni þjóðarinnar á opinberum
mannfundum og þjóðin verður
því að fara á mis við þann þroska
sem slíkur maður gæti veitt
henni á þann hátt. Forsetinn
verður að gjöra sér að góðu að
kúra í kyrrð, í skjóli valds mesta
stjórnmálaflokks landsins.
Eg sé að fyrirmyndin fyrir
þessu, að mínu áliti mjög svo
óaðgengilega ákvæði í stjórnar-
skrár frumvarpinu er sótt til
Frakklands, því þar er samhljóða
ákvæði með forseta kosninguna
í’gildi. Það ákvæði er aðeins 68
ára gamalt í þeirri mynd sem
það er nú og fæddist með hörm-
ung og einu meirihluta atkvæði,
og ávextir þess vægast sagt mjög
svo vafasamir.
Þegar þetta ákvæði um forseta
kosninguna á Frakklandi náði
gildi í janúar 1875, logaði alt í
ósamlyndi og þólitískum flokka-
drætti og það hefir haldið áfram
að loga. Ein stjórnin hefir tekið
við af annari og ekki getað reist
rönd við flokka farganinu og eig-
in hags ákafanum, en forsetinn
hefir setið í skjóli þingvaldsins og
horft á leikinn. En aldrei hefir
pólitiska eymdarástandið á Frakk
landi, komið eins berlega fram
síðan að þetta umrædda ákvæði
var að lögum gjört eins og nú í
þessu yfirstandandi stríði, eða
réttara sagt í byrjun á yfirstand-
andi stríði. Mynd sú sem þá blasir
við sjónum manna af innbyrðis
ástandi þjóðarinnar er í fylsta
máta hryggileg, og síst til fyrir-
myndar. Óeining ríkir á öllum
starfsviðum þjóðarinnar. Stjórn
og þing er sundrað og vill í sína
áttina hvert. Cagoulard flokkur-
inn vex og eflist, og boðar beina
uppreisn gegn skyldu og þegn-
hollustu og gengur þessi óhæfa
svo langt, að fjöldi manna er
tekinn fastur, fyrir siðasakir og
hneptur í fangelsi — þó ekki
æðstu embættismenn þjóðarinn
ar sem sumir voru orðnir flægt-
ir í því neti. En engum af þeim
sem teknir voru var þó hegnt.
Verkamannaleiðtogarnir vildu
engan þátt taka í stríðshættunni
sökum ótta við að missa það sem
unnist hafði verkalýðnum til
réttarbóta. Yfir hershöfðingi
Frakka Gamelin biður um leyfi
til þess að mega breyta skipu-
að leitast við að koma í veg fyr-
ir að vélráð Cagoulardanna næðu
fram ai^ ganga og að þjóðin
franska yrði með öllu svift sjálf-
stæði sínu og frelsi. Þegar stríðið
skall á, var ekki um neina ein-
ing, eða samkomulag að ræða.
Liðsútboðið var fálm, um sér-
þekking manna var ekkert skeitt.
Eldri menn voru teknir í herinn
samkvæmt gömlum vana, en
yngri og þróttmestu mennirnir
gengu í tugum þúsunda um göt-
ur borganna. Þegar her Frakka
mætti óvinunum og sóttu fram
t. d. við Maselle ána sat mestur
vopnaforði þeirra, og þar á með-
al hinir nýju bryndrekar, sem
svo miklar sögur fóru af og voru
víst þeir fullkomnustu sem þá
voru þekktir, inn í miðju landi og
komst aldrei til vígstöðvanna og
til þess að kóróna alt niðurlæging
ar ástand þjóðarinnar, þegar að
hún gaf sig og frelsi sitt í hendur
óvinanna, þá var Reynaud er fara
vildi með sjóflota þjóðarinnar til
Afríku, og halda þar uppi vörn
gegn yfirgangi og illmensku
fjandmannanna, neyddur til þess
að láta af því áformi og leggja
niður völd. Upp á alla J?essa
eymd og vandræði verður forseti
Frakklands að horfa og getur
ekki að gjört sökum þess, að
hann er háður þingræðis, en ekki
þjóðræðis valdi..
Getur það komið til nokkra
mála að afkomendur feðranna
frægu, og frjálsræðishetjanna
góðu; leggi slíkann kross á herð-
ar æðsta valdsmanni sínum —
lýðveldisforsetanum?
Lýðræðishugsjónin krefst þess
að engar hömlur séu lagðar á
milli forseta valdsins og þjóðar-
heildarinnar. Þjóðin í heild á að
bera ábyrgð á vali hans og kosn-
ingu og sambandið á milli hans
og þjóðarinnar þarf að vera sem
nánast svo þjóðin geti notið
hindrunarlaust, menningar
þroska þess; sem slíkur maður
getur veitt, með vald hennar á
bak við sig.
Eg á ekki von á að lýðveldis
forseti íslands mundi reyna að
misbjóða því valdi. Ef hann
gjörði það, ef hann misbyði Tög-
um landsins, þá tækju verndar-
ar langanna í taumana. Ef hann
fremdi glæpi þá gerði dómsvald-
ið það. Ef hann misbyði virðingu
embættisins, eða velsæmismeð-
vitund þjóðaripnar þá tæki al-
menningsálitið í taumana, og
kjósendurnir vikju honum frá
embætti að kjörtímabili hans
loknu, en á slíku er naumast
mikil hætta. Lýðveldið stóra og
volduga, Bandaríkin í Norður-
Ameríku hefir fylgt slíku fyrir-
komulagi í 156 ár og á öllum
þeim tíma, hefir enginn af for-
setum þeirra gjörst sekur við
lög, eða velsæmi. Einn þeirra
aðeins kallaður fyrir þingrétt,
þar sem hann var síknaður, en
ómælanleg eru þau áhrif til
menningarþroska Bandaríkja-
þjóðarinnar, er þeir hafa haft
fyrir það að geta flutt henni
hugnaðarmál sín óhindraðir og
óheftir, en það geta engir menn
til lengdar, hvorki á íslandi né
í nokkru öðru landi, sem eiga
stöðu sína undir velþóknun stjórn
málaflokka.
J. J. Bíldfell.
íslenzka landnámið vestanhafs
islendingadagurinn í Blaine, 25. iúlí J43
Það hefir verið að því fundið
að ekki hafi verið skrifað neitt
um íslendingadaginn í Blaine.
Þetta er nú, að sönnu, ekki alveg
rétt, því Kristján Eiríksson, frá
Campbell River gat um hann
mjög vinsamlega í fréttabréfi til
íslenzku vikublaðanna.
Þess er þá fyrst að geta, þeim
til fróðleiks og athugunar, sem
ekki eru kunnugir hér, að feg-
stað getur ekki á Guðs
urri
grænni jörð en lystigarðinn á
landamærunum, með friðarbog-
ann fræga. Þá var og veðrið hið
ákjósanlegasta, eins og nefndin
hafði lofað. Þessa er getið þeim
til viðvörunar, sem kynnu að
efast um orðheldni nefndarinn-
ar í þessum eða öðrum efnum.
Meðal annars hafði nefndin lof-
að að sjá Canadamönnum fyrir
flutningi frá Cloverdale til Blaine
og til baka, en það eru 8 mílur
hvora leið. Við þejta varð að
fullu staðið, því nefndin vildi
alt til vinna að fá frændurna
frá Canada í hópinn, þó hernað-
arráðstafanir beggja landa gerðp
það örðugra en undir venjuleg-
um skilyrðum. Þetta marg borg-
aði sig, því landarnir fjölmentu
að norðan, svo hópurinn varð
fjölmennari en vonir stóðu til.
lagningu hersins, en fær ekkert Telst mönnum svo til að 6—700
svar í fleiri mánuði og tillögur
■hans um ýmsar varúðar fram
kvæmdir virtar að vettugi svo
sem um víggirðingar á landa
mærum Frakklands og Belgíu.
Áróður illvígur og ákveðinn er
hafinn gegn Bretum, sem voru
CAMADA CALLIHG!
I serv« Canada bv
releasinq a man for
more Aetive Duty
Because Action
is necessarv
í’m serving
Canada AGAIH
Hittið næsta liðssöfnunarmann að máli
manns hafi sótt hátíðina. Tals-
verður hópur kom frá Seattle
þó það sé meir en 100 mílna ferð.
Þökk sé þeim fyrir það. Kiristján
kom frá Campbell River, ein-
hverjir frá Sask., séra Sigurður
Ólafsson og frú hans, frá Selkirk
og jafnvel frú Guðrún Johnson
frá Odda í Nýja-íslandi og ein-
hverjir fleiri úr því fjæga land-
námi Vestur-íslendinga. Skildist
mér á þessu fólki að því findist
það vel þess virði að leggja land
undir fót að austan, þó leiðin
sé löng, til að finna vini og
vandamenn hér vestra og sjá
fegurð fjalla, fjarða og strandar
— að ógleymdri ágætis íslenzkri
samkomu í Peac^ Arch Park.
Þeir sem eg átti tal við luku
upp einum munni um það að
Skemtiskráin hefði verið góð og
maturinn hjá kvenfólkinu sæt-
ur sem hunang.
Aðalræðuna flutti séra A. E.
Kristjánsson, nefndi hann erindi
sitt “Við vesturgluggann”. Brá
hann upp mynd af íslenzkri móð-
ur (táknmynd ættjarðarinnar).
Horfði hún út um vesturglugg-
ann til barnanna handan við
hafið. Endaði ræðumaður mál
sitt með því að hvetja alla Vest-
ur Islendinga til þess að haga
svo orðum sínum og gjörðum að
móðurinni við vesturgluggann
yrði til stolts og gleði, en aldrei
til óvirðu eða angurs. Séra Sig-
urður Ólafsson flutti snjalt erindi
um menningarskerf alþýðu-
manna. Mintist hann ýmsra al-
þýðumanna, einkum vestan hafs,
sem hefðu lagt ómetanlegan
skerf til íslenzkra bókmenta og
annara menningarmála. Hinn
besti rómur var gjörður að ræðu
hans. Aðrir gestir dagsins voru:
Mr. M. Lindfors, ritstjóri Svensks
blaðs í Vancouver og frú Ingi-
björg Ólafsson, kona séra Sig-
urðar, sem bæði ávörpuðu sam-
komugestina nokkrum vinsam-
legum og vel völdum orðum.
Hon. Knute Hill, sambandsþing-
maður, hafði lofað að vera við-
staddur, en gat ekki komið sök-
um óvæntra anna, sendi hann
samkomunni afsökun sína og
bréflega blessun yfir söfnuðinn.
Islenzk lög voru sungin unair
stjórn tónskáldsins okkar góða,
H. S. Helgasonar. Einsqfigva
sungu Mrs. Ninna Stevens frá
Tacoma og Mr. Jul. Samuelsson
frá Bellingham. Var söngnum
.öllum tekið með mesta fögnuði,
enda var hann vil af hendi leyst-
ur. Kvæði fluttu skáldin Jakob-
ína Johnson, Jónas Pálson og
Þórður Kr. Kristjánsson. Er eitt
þessara kvæða þegar komið út í
íslenzku blöðunum, kvæði Jón-
asar Pálsonar sendi eg með þess-
um línum og vonast til að kvæði
Jakobínu komi bráðlega. Má á
þessum kvæðum sjá að við
strandarbúar verðum tæplega
kveðnir í kútinn af öðrum bygð-
um Vestur-íslendinga. Samkom-
unni stjórnaði forseti nefndarinn
ar, Mr. Andrew Daníelsson með
sinni alkunnu röggsemi. Var
hann í sérlega góðu skapi
þennan dag, enda ljómaði gleðin
um láð og lög en einkum á and-
litum landanna, sem hér höfðu
haft yndislega dagstund saman.
A. E. K.
Borgið Lögberg!
Úr útvarpsfyrirlestri
Valdimars Björnssonar
1 ameríska útvarpinu seinni-
partinn í gær hafði Hjörvarður
Árnason viðtal við Valdimar
Björnsson um Vestur-íslendinga.
Fyrst mintist Hjörvarður á
bernskuminningar sínar meðal
landa í Winnipeg. En síðan sneru
þeir talinu að fólksflutningum
íslendinga vestur um haf á öld-
inni sem leið.
Gerði Valdimar stuttiega grein
fyrir því, hvar íslendingar hefðu
aðallega sest að vestra. Sagði
frá fyrsta vesturfarahópnum er
fór alla leið vestur í Mormóna-
fylkið Utah 1857. Það var fólk,
er tekið hafði Mormónatrú, hátt
í hundrað manns alls, og eru
margir afkomendur þeirra vest-
urfara enn á þeim sömu slóðum.
Þá skýrði Valdimar frá inn-
flutningi íslendinga til Banda-
ríkjanna 1870 og næstu ár á eft-
ir. Fyrsta íslendingabygðin í
Bandaríkjunum kom til sögunn-
ar í Wisconsin 1870, er Islending-
ar settust að í eyju í Miekigaa-
vatni og stunduðu þar fiskiveið-
ar. Eru þar enn margir afkom-
endur þessara vesturfara. Marg-
ir í þeim hóp voru frá Eyrar-
bakka.
En árið 1875 slógust nokkrir
íslenzkir vesturfarar í hóp með
Norðmönnum er fóru frá Wis-
consin og héldu til Minnesota.
Var Gunnlaugur Pétursson frá
Hákonarstöðum á Jökuldal for-
ingi íslendinga þessara.
En byrjun á íslensku landnámi
í Canada var í Nova Scotia. Þar
settust nokkrir íslendindingar að
skömmu eftir 1870. En flutningar
íslendinga til Canada byrjuðu
fyrst fyrir alvöru árið 1875. Það
ár komu margir íslendingar til
Winnipeg, en aðrir tóku sér land
í Nýja Islandi við Winnipegvatn.
Þá var Dufferin lávarður lands-
stjóri í Canada. Hann var kunn-
ugur Islendingum eftir að hann
kom hingað 1856 og skrifaði hina
víðfrægu ferðabók sína.
íslenzku landnemarnir fengu
réttindi, sem voru einsdæmi í
nýlendusögunni, fengu sjálfstjórn
settu upp sveitarstjórn eftir ís-
lenzkri fyrirmynd, nefndu bæi
sína íslenzkum nöfnum og héldu
yfirleitt íslenzkum venjum við
eftir því, sem hinar nýju kring-
umstæður leyfðu.
En landnemanna biðu miklir
erfiðleikar, er bólusóttin geisaði.
Úr þeirri pest dó fjöldi manns
og kom los á marga,, svo þeir
leituðu til annara staða. Stofn-
uðu þeir þá nýlendu í Argyle
nálægt Glenboro og Baldur
hundrað mílum fyrir vestan
Winnipeg, og aðra í Norður-
Dakota stærstu íslendingabygð
í Bandaríkjunum.
Aðrar íslenzkar nýlendur voru
stofnaðar í Seattle og Belling-
ham laust eftir 1890 og allstór
nýlenda 1 Saskatchewan 350 míl-
ur vestar en Winnipeg var stofn-
uð nokkrum árum áður. Þa, eru
eiginlega tvær nýlendur í Sask.,
önnur við Wynyard og hin við
Churchbridge, hin fyrnefnda
kölluð Vatnabygðin en hin Þing-
vallabygðin.
íslendingar úr þessum bygð-
um og fleirum hafa síðan safn-
ast saman í ýmsum stórborgum,
og er hópurinn einna stærstur í
Seattle, 400 í Chicago, 200 í Los
Angeles og álíka í San Francisco
og San Diego.
Síðan talaði Valdimar um það,
hvernig Islendingar hafa komist
af vestan hafs og í hvaða áliti
þeir eru, mintist á helstu menn
meðal Islendinga vestra og vék
síðan að því að þakka fyrir hönd
Vestur-Islendinga, sem nú eru
hér staddir, en þeir eru um 20,
fyrir þann hlýhug og þá vilvild
og gestrisni, er þeir hafa mætt
hvarvetna hér á landi.
Mbl. 14. júli
Islenzka þjóðin
Fluíl á íslendingadaginn í Blaine 25. júlí, 1943.
Veðurbarin kalsa og klaka þjóð,
kólgu nepja lék þér oft um vanga.
1 hríðar byljum mistirðu ekki móð,
né möglaðir, þó torveld reyndist ganga:
Þín gæfa var, að stefna hátt, og hærra,
og hyggindin að breyta litlu í stærra.
Þú kaust þér land, sem átti ekkert brauð,
og illa fallið til að safna auði.
Þér skildist að sú þjóð er dæmd og dauð,
sem dáir að lifa á einu saman brauði.
Þú vildir fremur hafa ÖGN af anda,
en upp í mitti í gulli þurfa að standa.
Því meltingunni gerði naumast gott
ef gullið væri haft í alla mata.
Þ ó læknar kúnni alskyns iðra þvott,
er aldr.ei víst um fullan heilsu bata,
því gullið, sem er goðið allra manna
er gróft í maga, og óþjálft milli tanna.
Eg hef nú lent í árans útúr dúr
frá efninu, og snúa verð til baka.
En oft er holt, að skreppa í skemti túV,
og skygnast um, á meðan treinist vaka;
En hér er efnið, áður sem var byrjað,
þó ekki verði betur sagt, né kyrjað:
Þú lentir félaus, landið bauð þér inn
og lýsti þér með sól, um miðjar nætur,
það lét þig heyra fræga flokkinn sinn,
er flaug og söng, og árla reis á fætur,
þá brauzt þú fram, og brýndir þor og máttinn
að byrja alslaus fyrsta landnáms þáttinn.
En með þér hafði sundrung læðst í land
og laumaðist, að vanda eld að kveikja.
Það tókst að koma öllu í bál og brand,
og bjaígráðin að hindra, stemma og veikja,
en Sundrung gamla sat, og virtist hreykin,
er sá hún aukast logana og reykinn.
Já, þá var myrkt á íslands glæstu grund,
því grimdin hafði völd, og ekkert sparðí.
Það entist líka meira en stutta stund,
mörg stórhundruð af árum dimman varði.
En nú er risin sól, og sæla fundin,
sviði úr hjarta, og gróin dýpsta undin.
Jónas Pálsson.