Lögberg - 04.11.1943, Blaðsíða 4

4
LÖGBERG. FIMTUDAGINN 4. NÓVEMBER 1943.
...........ILöaberg.......................
GefiS út hvern firntudag af
THE COLUMBIA PRESS, LIMITED
695 Sargent Ave., Winnipeg, Mamtoba
. Utanáskrift ritstjórans:
EDITOR LOGBERG,
’ 695 Sargent Ave., Winnipeg, Man.
Editor: EINAR P. JÓNSSON
! Verð $3.00 um árið — Borgist fyriríram
Thu *4Lfög:berg■” is printed and' publishea by
• The Culumhia Press, Limited, 6i»5 bargent Avenue
Winnipeg. Manitoua
PHONE 86 32V
Ný vináttubrú
Brúað hefir Atlantsál
okkar fagra, sterka mál.
E. B.
Skilningurinn á þeirri menningarlegu nauð-
syn, sem í því felst að treysta bræðraböndin
miHi íslendinga austan hafs og vestan, hefur
glöggvast jafnt og þétt hin síðustu ár, og ber
til þess margt; gagnkvæmar heimsóknir hafa
farið í vöxt, báðum aðiljum til ánægju og sæmd-
arauka; hefir þetta leitt til nánari persónukynn-
ingar, auk þess sem sameiginleg áhugamál hafa
fengið við það byr í segl. Tungan, þessi veglega
sáttmálsörk íslenzks þjóðernis, hefur ef til vili
aldrei verið heilagri íslenzku þjóðinni, en nú
í dag; er margt því til sönnunar, — svo sem
margar þær eldlegu ritgerðir, sem íslenzk blöð
og tímarit hafa birt upp á síðkastið, tungunni og
þjóðerninu til verndar. Á íslandi ræður ríkjum
um þessar mundir glæsileg bókmenntagullöld,
sennilega einn alfrjóvasti kaflinn í menningar-
sögu þjóðarinnar. Oss Vestmönnum er það brenn
andi metnaðarmál, að vorar ungu kynslóðir glati
ekki með öllu lyklinum, hvorki að fornbók-
menntum íslenzku þjóðarinnar, né heldur þeim
sem í nýsköpun eru; þess vegna skilst oss, að
oss beri nokkuð" á oss að leggja menningarerfð-
um vorum til fulltingis; og þetta verður oss
vitaskuld þeim mun hugleiknara viðfangsefni,
sem staðreyndum um vináttu í vorn garð af
hálfu heimaþjóðarinnar fjölgar; en hvert líðandi
ár ber slíks aukinn og áhrifamikinn vott; nægir
í því efni að vitna í námskeiðið, sem ætlað er
Vestur-íslenzkum stúdentum við Háskóla ís-
lands; margskonar annan vináttu vott hefir
heimaþjóðin auðsýnt oss á undanförnum árum,
sem oss ber að meta, og endurgreiða með aukn-
um þjóðræknislegum samtökum; að bræðrum
vorum heima sé það hugleikið að halda við oss
sambandi, og kynnast högum vorum hér vestra,
kemur þá ekki síður í ljós við það, er íslenzk
stjórnarvöld beittu sér fyrir því, að kaupa 500
eintök af hvoru vestur-íslenzka vikublaðmu um
sig til útbreiðslu á ættjörðinni; með þessu hefir
verið bygð ný vináttubrú milli íslendinga austan
hafs og vestan, sem vonandi er að styrkist því
meir, sem ár líða.
Þeir, sem að Lögbergi standa, flvtja hlutað-
eigendum öllum hjartanlegar þakkir fyrir þetta
mikilvæga drengskaparbragð í garð vor Vest-
manna; það ætti að hvetja oss til aukinna átaka
í baráttunni fyrir viðhaldi tungu vorrar, sögu
og annara dýrra menningarerfða að heiman.
Greinargerð Jónasar Jónssonar alþingismanns í
sambandi við fluining áminsls máls á Alþingi.
Einn af kunnustu leiðtogum íslendinga vest-
an hafs,-Ásmundur Jóhannsson í Winnipeg, hef-
ir látið í ljós þá skoðun, að mikla nauðsyn beri
til, að íslenzku blöðin í Vesturheimi verði lesin
og keypt miklu meira heldur en gert hefur
verið, bæði til að uka kynningu manna hér á
landi á högum íslendinga í Vesturheimi og jafn-
framt til að styðja blöðin fjárhagslega.
Eftir að hafa ferðast milli flestra bygða Is-
lendinga í Ameríku, hef eg komist að þeirri
niðurstöðu, að starf landa okkar vestan hafs
sé glæsilegt þrekvirki og til varanlegrar sæmdar
fyrir íslenzka kynstofninn. Dugnaður og mynd-
arskapur landa í Vesturheimi hefir vitaskuld
fyrst og fremst komið fram í atvinnubaráttu
eipstaklinganna, yfirburðum þeirra við nám og'
stórmiklum myndarskap við þátttöku í félags-
lífi og borgaralegum störfum í hinum nýju heim
kynnum. En jafnframt þessu hafa þeir haldið
áfram víðtækri ’íslenzkri menningarstarfsemi.
Um eitt skeið reistu landar vestra og starfræktu
milli 70 og 80 kirkjur með frjálsurh framlögum.
Auk þess hafa þeir haldið uppi hinum tveim
kunnu blöðum. Lögbergi og Heimskringlu, í
meira en hálfa öld, jafnframt margháítaðri ann-
ari menntastarfsemi. Óhætt er að fullyrða, að
kirkjan og blöðin hafa verið líftaug og undir-
staða hinnar víðtæku íslenzku menningar- og
Nþjóðræknisstarfsemi landa í Vesturheimi.
Einstaka menn hér á landi hafa talið sig hafa
minni áhuga fyrir því að kaupa Vesturheims-
blöðin af því, að allmikið af lesmáli þeirra
snerist um efni, er snerti ísland fyrst og fremst.
En þetta er einmitt ein af meginástæðum þess,
að Austur-lslendingar þurfa að kynnast þessum
blöðum. Meðan landar í Vesturheimi hafa svo
mikla samúð með gamla landinu og aliri lífs-
baráttu þjóðarinnar, að þeir vilja láta biöð sín
fjalla að mjög verulegu leyti um austur-íslenzk
efni, þá er auðséð, hve römm er sú taug, sem
tengir landa vestra við hið gamla ættland og
málefni þess. Ef menn hér á landi lesa með
athygli vestanblöðin, þá getur ekki hjá því farið
að menn fyllist lotningu og aðdáun fyrir þeirri
sterku ættjarðarást gagnvart íslandi, sem end-
urspeglast í þessum blöðum. Sterk hlýtur sú
tilfinning að vera, sem kemur fólki af íslenzkri
ætt, sem tæplega getur búizt við að koma nokk-
urn tíma aftur til landsins, til að fylgjast þó
nákvæmlega með öllum hreyfingum þjóðlífsins
í hinu fjarlæga ættlandi.
Önnur og þó meiri ástæða er sú, að styðja
Vesturheimsblöðin með því að afla þeim ail-
margra kaupenda hér á íslandi. Bæði blöðin
eiga erfitt uppdráttar og eru árlega studd mjög
myndarlega af þjóðlegum forgöngumönnum
vestan hafs. Þau skipulagsbundnu kaup, sem
hér er f’arið fram á, eru frá okkar hálfu vottur
um aukinn skilning og þakkarhug okkar til
landa í Vesturheimi fyrir hina þýðingarmiklu
ulvarðarstarfsemi þeirra fyrir íslenzka menn-
ingu.
Eftir stríðið munu haldast beinar skipaferðir
milli íslands og Norður-Ameríku og stóraukin
viðskipti og kynning á báðar hliðar. Námsmenn
og viðskiptaforkólfar munu fara vestur, og Is-
lendingar vestan hafs munu heimsækja gamla
landið miklu meiia en áður hefir verið. Þá mun
þýðing íslenzku byggðarinnar vestan hafs verða
ómetanleg fyrir hið litla íslenzka þjóðveldi.
Lögberg og Heimskringla eru meginvirk: í
andlegrj. baráttu landa í Vesturheimi. Við eig-
um að senda þeim liðsauka, og við getum, með
því að lesa þessi blöð, fengið einhverja óræk-
ustu sönnunina, sem til er, fyrir lífsmætti ís-
lenzks þjóðernis og íslenzkrar menningar.
Sérálætt vísnasafn
Þingvísur 1872—1942. Safnað heiir
Jóhannes úr Kötlum. Útgefandi Þór-
hallur Bjarnason, Reykjavík, 1943.
Þingvísur eru sérstæð grein íslenzks kveð-
slcapar og að sama skapi gamlar í garði heima-
þjóðar vorrar. Því til sönnunar má minna á
hina þjóðfrægu kesknivísu Hjalta Skeggjasonar
úr Þjórsárdal, “Vil eg eigi goð geyja”, er hann
kvað út af deilunum úm kristnitökuna á Alþingi
árið 1000; er hún, ef til vill, fyrsta þingvísa,
sem kveðin hefir verið á íslandi, eins og safn-
andi efnis þessa rits, Jóhannes skáld úr Kötlum,
tekur fram í formála sínum.
Eitt er víst, að hún hefir langlíf orðið og
mikill sægur þingvísna og kvæða siglt í kjölfar
hennar, eins og vísnasafn þetta sýnir, þó að
það nái aðeins yíir sjötíu ára tímabil. Líklegt
er einnig, eins og Jóhannes slær varnagla við í
formálanum, að ekki komi hér öll kurl til graf-
ar, þó að víða hafi sýnilega verið gengið á
rekana um vísnaleitina.
Höfundar eru ekki tilfærðir, nema þar sem
atvik gerðu það óhjákvæmilegt, en til þess að
bæta úr því hefir safnandi samið skrá yíir alla
þá höfunda, sem honum er kunnugt um, að
vísur eigi í safninu og eru þeir 60 talsms, al-
þingismenn, starfsmenn Alþingís og aðrir. I
þeim hópi er fjöldi þjóðkunnra skálda og hag-
yrðinga; einn Vestur-íslendingur er þar talinn,
Einar P. Jónsson ritstjóri, en hann var um skeið
þingskrifari.
Hinsvegar varð ekki hjá því komist, eins og
safnandi segir, “að tilgreina rétt og full nöfn
þeirra þingmanna, sem að er stefnt í vísu hverri,
og skýra jafnframt svo tildrög, sem kostur var
á, — ella hefðu þær flestar týnt tilgangi sínum
og orðið að óskiljanlegum vindhöggum”. Rétti-
lega bendir hann jafnframt á það, að fjarri
fari því, að þeir þingmenn, sem mest og tíðast
verða skotspænir keskninnar, séu fyrir það
menn að ómerkari.
I formála sínum gerir safnandi góða grein
fyrir hlutverki íslenzkra þingvísna, meðal ann-
ars með þessum orðum: “Hér á landi hefir þing-
vísnagerðin — sem og raunar allur kesknikveð-
skapur — komið að nokkru leyti í stað skop-
myndalistarinnar með öðrum þjóðum, og liggja
t.jl þess gild og augljós rök. Þingvísan er því
náskyld skopteikningunni, sem rissuð er af
skyndingu með ákveðinn sérleik persónu eða
atburðar fyrir augum. Hún er sjaldan, fremur
en teikningin, nákvæm túlkun staðreyndar,
heldur ýking eða afskræming eða hvorttveggja.
En um leið og hún kappkostar að vekja hlátur
með öfgum sínum, vill hún rækja hlutverk
hrísvandarins, og er þar að finna orsök þess,
hversu grófgerðri henni hættir oft að verða, auk
þess sem gaman mörlandans er oftast heldur
grátt að upplagi.”
Ekki þarf heldur lengi að blaða í safni þessu
til þess að sannfærast um, að hagyrðingurinn
snjalli hafi laukrétt að mæla, er hann segir, að
ferskeytlan yrði oft í höndum Frónsbúans “hvöss
sem byssustingur”. Mjög eru þingvísur þessar
þó misjafnar að bragsnilld og orðheppni, en
rnargar þeirra eru prýðisvel kveðnar og hitta
ágætlega í mark, enda löngu kunnar um land
allt og á vörum fjölda manna. Þannig er því
t. d. farið um vísur Páls Ólafssonar og Andrésar
Björnssonar.
Bókin fer vel úr hlaði með
hinum skemtilega brag, sem
kveðinn var árið 1872 í orðastað
hinna konungkjörnu þingmanna
þeirrar tíðar, og vafalaust lýsir
vel hug þjóðarinnar gagnvart
þeim fulltrúum hinna erlendu
stjórnarvalda. Þeim eru, í einu
erindinu, gerð upp orðin á þessa
leið:
Eg er konungkjörinn,
krækja verð eg þá
stjórnar fótaförin,
— fæ og æ að sjá,
að sú leið er líknarbraut. •
Annan veg ef vildi eg,
vera mætti naut.
Annar þingmaður Rangæinga
á sumarþinginu 1893 viðhafði oft
í ræðum sínum orðatiltækið:
“frá almennu sjónarmiði”.
Spannst út af því fjöldi vísna,
sumar mjög smeilnar, en aliar
enda á þessu orðtæki hans. Meðal
annars var eftirfarandi vísa kveð-
in um þingmann nokkurn, er
þótti ærið fylgispakur við einn
þingbróður siiin í atkvæða-
greiðslu:
Öll rugluðust atkvæðin,
— hann augun gaut um þing-
salinn
og vissi hvorki út né inn
frá almennu sjónarmiði.
Á sumarþinginu 1913 var bor-
ið fram frumvarp til laga um
girðingar. Komu fram margar
breytingatillögur og varð mikið
þóf um afgreiðslu málsins. Grein
ir þessi vísa frá þeim vand-
kvæðum:
Fáum er nú gata greið
gerð í þingsölunum,
— þeim er orðin erfið leið
út úr girðingunum.
Á þinginu 1926 gerðist það, að
heldur þótti síga höfgi á þirg-
menn undir ræðu eins þeirra,
svo sem segir í vísunni:
Nú er ár á íslandi
— og á þingbekkjunum
ýsudráttur óðari
en í verstöðvunum.
Alkunn er hin ágæta vísa um
hinar heitu umræður á vetrar-
þinginu 1932 um framvarp til
laga um virkjun Sogsins:
Fellur mælskufoss að ós,
freyðir á hverjum stalli.
Eg held þó meir sé hita en ljós
að hafa úr þessu falli.
Hittin er einnig þessi vísa um
hina nýju skattalöggjöf, er fram
var borin á þinginu 1939:
Stríður er fyrir stjórnarhatta
stormur sá, er fólkið vekur,
þegar hrammur þungra sk&tta
þjóðinni fyrir kverkar tekur.
Nægja ofangreind sýnishorn til
þess að draga athygli lesenda
að því, að margra grasa kennir
í þingvísna safni þessu, og hafa
þó hreint ekki verið valdar hin-
ar hvassyrtustu, er ýmsum
kunna að þykja mergmestar.
Frelsishetja
Tékkósióvakiu
Meðan afreksmanna verður
minst mun nafn Tómasar
Mazaryks, forseta Tékkó-
slóvakíu, í minni geymt.
Hann ólst upp undir oki
Austurríkismanna, ruddi sér
braut til vegs og virðingar,
leiddi málstað Tékka til sig-
urs, kom því til leiðar, að
tékkóslóvaska lýðveldið var
stofnað eftir heimsstyrjöld-
ina, stýrði því betur öllum
hinum nýju ríkjunum og dó
í hárri elli sem einn virtasti
og dáðasti stjórnmálaskör-
ungur heimsins.
♦ -f
Við erum í Moskvu 1917,
snemma á dögum rússnesku
byltingarinnar. Hörð skothríð
kveður við á götunum. Frá járn-
brautarstöðinni kemur maður og
gengur ofur rólegur út á torgið.
Hann stefnir að þjóðgistihöll-
inni. Þegar hann hefir náð spöl-
korn út á torgið, stöðvar flokkur
hermanna hann. Liðsforingi spyr
hann, hvert ferðinni sá heitið,
og segir honum síðan, að það sé
ckleift að fara yfir torgið, vegna
skothríðar frá báðum hliðum.
Þetta var satt: Öðru megin
voru menn Kerenskys, en hinum
megin bolsévikkar, og kúlur úr
rifflum og vélbyssum hvína yfir
torgið. Liðsforinginn ráðleggur
honum að snúa til Metropól-
gistihússins.
En maðurinn lét ekkert aftra
sér. Hröðum, föstum skrefum
gekk hann yfir torgið, þótt kúl-
urnar þytu kringum hann. Þegar
hann kemur að dyrum gistihall-
arinnar, er hurðinni skelt í lás.
Hann drepur harkalega á dyr og
kallar: “Opnið þið strax.”
“Búið þér hér?” hrópar dyra-
vörðurinn fyrir innan.
Og Mazaryk, því að sá var
maðurinn, svaraði: “Verið þér
ekki að þessum þvættingi, hleyp-
ið mér inn.”
“Eg gat ekki fengið af mér að
Ijúga,” var Mazaryk vanur að
segja, er hann lýsti þessum at-
burðum síðar.
“Eg gat ekki fengið af mér að
Ijúga”
Með þeáSum orðum er einum
þættinum í skapferli Mazaryks
lýst til hlítar. Flestum myndi
hafa orðið á að bregða fyrir sig
ósannindum á slíkri stundu.
“Pravda Vitezi” — sannleikurinn
skal sigra, var kjörorð hans og
þess nýja ríkis, er hann setti á
stofn. • Sannleikurinn var hón-
um stórum meira virði en jafn-
vel lífið sjálft. Honum auðnað-
ist líka að leiða sannleikann til
sigurs. Upp úr ringulreið styrj-
aldarinnar reis frelsisunnandi
þjóð. Hann átti mestan þátt í því
að glæða þann frelsishug og hon-
um var það að þakka, að hug-
sjón frelsisins varð að veruleika.
Og hann gerði meira: Hann
leiddi þjóð sína á þrengingartím-
unum og honum auðnaðist að
stýra fleyi hennar heilu og
höldnu gegnum brim og boða
byltingar og bjargaskorts og
skipa henni í sveit með hinum
bezt mentu og dáðríkustu þjóð-
um í Norðurálfu.
Mazaryk var maður, sem hafði
hafist til vegs og virðingar af
sjálfdáðum. Hann var lítillar
ættar og af fátæku foreldri og
átti erfitt um vik að njóta ment-
unar í æsku. En hann var gædd-
ur óvenjulegu viljaþreki og al-
inn upp við iðjusemi og sjálfs-
aga. Að því bjó hann ævilangt.
♦
I Cejc, litlu þorpi í Móravíir,
bjó ökumaður, Slóvaki frá Kóp-
kaníu, sem var kvæntur tékk-
neskri konu af þýzkum uppruna.
Þessi ökumaður var sveitamað-
ur að ætt og uppeldi. Hann unni
sveitalífinu og hirti hestana sína
af kostgæfni og umhyggju, en
kjör hans voru kröpp, því að
hann lifði undir oki austurríska
keisaradæmisins og var ánauð-
ugur maður en ekki frjáls þegn.
Hann hafði engrar mentunar
notið. Á barnsaldri hafði hann
að sönnu lært að lesa. Það hafði
gömul kona, sem hann tók upp
kartöflur fyrir, kent honum. En
þar með var öllu skólanámi hans
lokið. En hann var öðrum kost-
gæfnari lærisveinn í skóla lífsins
í móraviska þorpinu, þar sem
hann stritaði dag hvern með
hestum sínum. ‘ Kona hans hafði
hins vegar hlotið meiri mentun.
Hún hafði verið eldastúlka á
heimili ríks manns og kynst þar
yfirstéttarfólki og öðlast meiri
víðsýni og séð fleiri hliðar lífs-
ins. Hún hafði að minsta kosti
séð nógu mikið til að skilja, hve
mentun var mikils virði, og hún
hafði staðráðið að eitthvert barna
sinna skyldi hljóta meiri mentun
en henni og manni hennar hafði
auðnast, hversu mikið sem hún
þyrfti á sig að leggja til þess.
Þessi hjón gátu son, sem
snemma var fjörugur og áræð-
inn. Hann líktist móður sinni
ungur um flesta hluti, en þó var
hann einnig gæddur þrautseigju
og skapfestu gamla ökumanns-
ins. Hugur hans hneigð;st brátt
í þá átt, sem móðir hans kaus
helzt. Hvenær, sem færi gafst,
sat hann yfir bókum, er hann
hafði komist yfir, og þegar á
barnsaldri tók hann að ganga um
og biðja fólk um blýant og blöð
til að rissa á. Þessi drengur var
Thomas Mazaryk, sonur Jósefs
og Theresu Mazaryks, síðar há-
skólakennari og forseti Tékkó-
slóvakíu. Hver hefði getað spáð
honum slíkum örlögum? Hvað
‘gat hann lært til slíkra starfa,
sonur hestgæzlumanns í sveita-
þorpi? Og hvað gat móðir hans
kent honum, fátæk vinnukona.
sem engin fjárráð hafði?
Nei, auðnum var sannarlega
ekki fyrir að fara. Þau höfðu
varla málungi matar. Eins og
aðrir drengir í þorpinu notaði
Tómas Mazaryk aðeins skó um
það leyti árs, er kaldast var.
Strax og hlána tók á vorin voru
skórnir lagðir til hliðar, og sum-
arlangt hlupu drengirnir um
berfættir. Þegar heldra fólkið
kom til veiða í bygðarskóginum,
voru þjónar þess vanir að fleygja
matarleyfunum, og þá kom
Mazaryk þangað ásamt öðrum
þorpsbúum til þess að hirða mol-
ana af borðum hinna ríku. Á
páskunum gekk hann í flokki
annara barna á milli húsanna og
söng sálma í þeirri von, að ein-
hver húsfreyja myndi launa
sönginn með páskaeggi. Ekki
naut hann mikillar vinsemdar,
þeirra, sem betur voru settir í
þjóðfélaginu. Faðir hans var í
þjónustu austurrískrar undir-
tyllu, sejn fór með verkamenn-
ina eins og hunda. Þjóðleg við-
reisn flaug engum í hug á þess-
um kúgunarárum. Eins og allir
aðrir fann hann sárt til þess að
vera fyrirlitinn Slóvaki, og þeg-
ar amma hans gaf honum hvít-
ar slóvakabuxur að fornri sið-
venju; þá grét hann beiskum tár-
um yfir lægingu lands og þjóð-
ar. Samt þekti hann harla lítið
til hinnar fornu gullaldar þjóðar
sinnar, þegar í Bæheimi bjó
voldug þjóð og Prag var mikil
borg. I augum unglingsins var
Vínarborg miðdepill heimsins og
Austurríki tákn valds og dýrðar.
Hann gekk í þorpsskólann,
þegar hann hafði aldur til, og
öðlaðist þar ofurlitla nasasjón
af þekkingu. En mikið var það
ekki, því að kennarinn var
hvorki sérlega mentaður eða
margfróður. En jafnhliða þessu
námi sínu vann hann hörðum
höndum eins og aðrir drengir í
þorpinu til þess að drýgja rýrar
tekjur foreldra sinna. Járnsmið-
urinn, sem hann vann hjá, veitti
snemma athygli einhverju ó-
venjulegu í fari drengsins. Ekki
stafaði það þó frá klæðaburði
hans, því að hann var jafn fá-
tæklega til fara og aðrir snáðar
á hans reki. Ekki hafði hann
heldur af meíri líkamsburðum
að státa en algengt var. En það
speglaðist eitthvað í andliti hans,
augum hans, og geislaði frá
breiðu enninu, en einkum kom
það þó í ljós í þeim áhuga, sem
hann sýndi á hverju verki, er
honum var falið, hversu auð-
virðilegt, sem það var.
—Tíminn.
Eg og djöfullinn
Eftri Pálma.
Djöfullinn var skellihlæjandi.
Munnvikin á honum náðu alveg
upp til eyrnanna og jafnvel
hornin á honum stóðu óvanalega
langt upp úr þykka, úfna hárinu
á honum. Hann hafði verið að
reyna til þess, að telja mér trú
um það, að hiti og kuldi væru í
raun og veru sameðlis; þar væri
aðeins um mismunandi stig að
ræða, því heitt gæti kólnað og
kalt hitnað. Rökfærslur hans voru
því alveg ómótmælanlegar. En
þegar hann byrjaði á því, að
telja mér trú um það, með sams-
konar rökum, .að ást og hatur