Lögberg - 21.06.1945, Qupperneq 5

LÖGBERG, FIMTUDAGINN, 21. JÚNÍ, 1945
5
ÁHU©A/UÁL
rVCNNA
Ritstjóri: INGIBJÖRG JÓNSSON
Kennarastóll í íslenzkum-
fræðum við Manitoba
háskólann
II.
í samsæti, sem merkum Can-
ada íslending var haldið nýlega
í viðurkenningarskyni fyrir þann
skerf, sem hann *hefir lagt til
þekkingarinnar á efnafræðis
sviðinu, komst hann að orði eitt-
hvað á þá leið að hans kynslóð,
börn landnemanna^ hefði þrátt
fyrir efnalega örðugleika, staðið
betur að vígi en yngri kynslóð-
in að því leyti að kunna vel tvö
tungumál og hafa þannig að-
gang að tveimur menningar
heimum; hinum enska og hin-
um íslenzka. Þetta gaf þeim víð-
ara viðhorf og varð þeim þar af
leiðandi styrkur í framsókn
þeirra. Hann lýsti einnig hætt-
unni, sem stafaði af því að slíta
þjóðernisræturnar, hinni and-
legu lömun, sem því gæti verið
samfara.
Þeir, sem kunnugir eru sögu
Vestur-íslendinga vita það, að úr
hans hópi, börnum íslenzku land
nemanna, fengu Canada og
Bandaríkin marga merka borg-
ara, leiðtoga og áhrifamenn; hin-
ar yngri og komandi kynslóðir
Islendinga hér í álfu verða að
herða sig til þess að standa þeirri
kynslóð á sporði.
Frá því að íslendingar komu
til þessa lands, hafa þeir mikið
á sig lagt til þess að vernda ís-
lenzkuna og íslenzk menningar
verðmæti hérna megin hafsins.
Þetta hafa þeir ekki einungis
gert vegna ræktarsemi við upp-
runa sinn og vegna þess að þeir
unna íslenzkri tungu, íslenzkri
sögu og bókmentum, þó hafa
þessar tilfinningar sennilega
verið sterkasta hreifiaflið í þjóð-
ræknisstarfsemi þeirra. En þeir
hafa einnig haft það á meðvit-
undinni að þannig gætu þeir veitt
börnum sínum þroskaskilyrði og
aukið á manngildi þeirra og gert
þau að sem beztum borgurum.
Að þessi afstaða er rökfræði-
lega rétt, styrkist ekki einungis
af ofangreindum ummælum hins
merka vísindamanns og fleiri
manna af hans kynslóð, heldur
er það viðtekið af flestum menn-
ingarfrömuðum að það efli og
skýri hugsunina og rýmki sjón-
deildarhringinn að læra auka
tungu til hlýtar. Þess vegna er
áherzla lögð á tungumálanám í
hinum beztu skólum. Þar, sem
auka tungumálið er talað á heim
ilinu, stendur nemandinn betur
að vígi en hinn, sem verður að
nema það algerlega á skólunum.
Hinum fyrri verður tungan svo
miklu auðsóttari; hún verður
honum lifandi tungumál og hann
nýtur hennar til fulls.
íslenzka menningar veganest-
ið að heiman hefur verið mörg-
um mönnum og konum lyfti-
stöng á lífsbrautinni. Vilhjálmur
Stefánsson, landkönnuðurinn og
rithöfundurinn mikli er sonur
íslenzkra landnema. Hann ólst
upp á heimili og í byggðarlagi,
þar sem menningaráhrif þau, er
lifa í íslenzku þjóðerni og eðli
voru sterk. Úr föðurgarði fékk
hann ekki mikla efnalega fjár-
muni en hann fékk þann fjár-
sjóð, sem meira var virði: virð-
ingu og ást á íslenzkum menn-
ingarverðmætum, óslökkvandi
þekkingarþrá og þá hugsjón að
verða maður með mönnum. Eft-
irfylgjandi kafli úr bók. hans
“Hunters of the Great North”,
gefur til kynna hvernig arfur-
inn íslenzki og bernskuáhrifin
mótuðu æfi hans:
“Meðan eg var kúahirðir (cow
boy) voru nágrannar okkar af
venjulegri amerískri tegund, en
bændafólkið í byggðarlaginu, þar
sem eg dvaldi 1 æsku, var frá
mismunandi þjóðum í Evrópu,
þar sem bókmentalöngunin skip-
aði fyrirrúm fyrir draumunum
um peninga, sem nú eru svo al-
gengir.
Meir en helmingur af drengj-
unum í nágrenninu töluðu um
það sín á milli að komast í lærð-
an skóla; þrár þeirra beindust í
þá átt að verða lögmenn, rit-
höfundar og stjórnmálamenn. Eg
fyrir mitt leyti hafði ráðið það
við mig að verða skáld, en til
þess að svo mætti verða, skildist
mér að háskólamentun, væri
fyrsta skilyrðið sem fullnægja
þyrfti. Kringumstæðna vegna,
sem ekki verður hér lýst þá fór
hin fyrsta viskiptatilraun mín
(stofnun nautgripabús), út um
þúfur svo hugur minn beindist
nú aftur að draumum um há-
skólanám. Á leið minni til ríkis-
háskólans, ferðaðist eg í fyrsta
sinn á æfinni með járnbrautar-
lest, þó eg að vísu hefði séð slík-
ar lestir nokkrum sinnum áður.
Eg hafði 53 dollara í vasanum,
gekk í 7 dollara fötum og efað-
ist í engu um hæfileika mína
til þess að komast gegn um há-
skólann; þetta varð að staðreynd.
Eg stundaði fyrst nám við ríkis
háskólann í North Dakota; það-
an fór eg til háskólans í Iowa
og lauk þar stúdents prófi;
þriggja ára framhaldsnám stund
aði eg svo við Harvard.
Á háskóla árum mínum voru
áætlanir mínar sífeldum breyt-
ingum háðar. Löngun mín til
sess að verða skáld entist nægi-
lega lengi til þess að eg læsi ljóð
eftir flest ensk skáld og Ijóða-
bækur á þremur öðrum tungu-
málum. Eg jafnvel samdi nokk-
ur kvæði, sem prentuð voru í
háskólablöðunum. Menn geta
litið þannig á, að þetta væri alt
annað en viðeigandi undirbún-
ingur fyrir það lífsstarf að veiða
ísbirni og kanna íshafslöndin.
En eg er ekki viss um að sú á-
lyktun sé rétt. Landkönnuðurinn
er skáld athafnanna, og mikið
skáld í hlutfalli við hvað hann
er mikill landkönnuður. Hann
þarf engu síður hugsjónir, sem
skygnast inn í framtíðina, en
líkamlegt þrek til að stríða út í
blindbyl.
Um það leyti, sem eg var hálfn
aður með háskólanámið, fór eg
að koma auga á það að til væri
eigi aðeins skáldskapur hins
skráða orðs, heldur einnig skáld-
skapur í afrekum. í sjóferðum
Magellans, fann eg engu síður
mikla lífsspeki en í sjónleikjum
Shakespeares. Náttúrulögmálið
er ódauðlegt ljóð.
Hugsanir af þessu tægi urðu
þess valdandi að eg afréð að
leita fremur fyrir mér á sviði
vísinda en bókmenta.”
Hvaðan fékk Vilhjálmur ást
sína á ljóðum, tilhneiginguna til
ljóðagerðar og hina ríku frásagn-
argáfu sína? Það var arfur hans
frá skálda og sögu þjóðinni, ætt-
þjóð hans. Ekki er ólíklegt að
hann hafi iðulega heyrt farið
með íslenzk kvæði og heyrt forn
sögurnar lesnar, á bernskuheim-
ili sínu. Eitt er víst, að svo var
mikill áhugi hans fyrir íslenzk-
um bókmentum, þegar á unga
aldri, að hann ásamt öðrum ís-
lenzkum námsmönnum við North
Dakota háskólann, beitti sér fyr-
ir því að stofna þar íslenzkt
bókasafn; mun það hafa verið
vísirinn að kennarastólnum þar,
í norrænum fræðum. Þekking
hans og áhugi fyrir íslenzkum
fræðum varð til þess að hann
fór tvær rannsóknarferðir til ís-
lands á vegum Harvard háskól-
ans. Meðan hann stundaði nám
við þá mentastofnun, skrifaði
hann ritgerð um það, hvernig
norrænir menn fundu Grænland
fyrir meira en 9 öldum síðan og
urðu fyrstir Evrópumanna til að
komast í kynni við Eskimóa.
Norðurfari einn, að nafni Leff-
ingwell, sem um það leyti var
að undirbúa leiðangur til Norð-
ur-íshafsins, las ritgerðina. Hann
fór þegar fram á, að Vilhjálmur
slæist í förina til þess að safna
upplýsingum um Eskimóa á
Victoria eyjunni. Þetta varð upp
haf rannsókna ferða Vilhjálms
á norðurslóðum. Hin síðustu ár
hefir hann ritað þrjár merkar
bækur, sem snerta ísland og
íslenzk fræði: “Ultima Thule”,
“Iceland, the First American
Republic” og Greenland”.
Þannig má segja að hinn ís-
lenzki arfur hafi verið, bæði
beinlínis og óbeinlínis, stór þátt-
ur í frægðarferli Vilhjálms Stef-
ánssonar
Eftirtektarverð er lýsing Vil-
hjálms á þeim anda, sem ríkti í
byggðinni, þar sem hann ólst
upp; ástin á bókmentum; menta-
þrá drengjanna. Þetta hvort-
tveggja hefir einkent íslenzku
þjóðina frá upphafi. Drengirnir
settu sér ákveðin mörk til að
stefna að: að verða lögmenn,
rithöfundar eða stjórnmálamenn.
Þessar hugsjónir voru í fullu
samræmi við uppruna þeirra;
þeir voru afkomendur söguþjóð-
arinnar, sem átti jafnframt þann
stjórnvísinda þroska, að stofna
lýðveldi á undan öðrum þjóðum.
/
Þessi íslenzki menningarbrag
ur, sem ríkti í bernsku umhverfi
Vilhjálms, skapaði marga stóra
menn. Frá hinum fámennu, ís-
lenzku byggðum í North Dakota,
höfum við fengið marga okkar
fremstu og beztu menn — menn
sem hafa verið leiðtogar í Vest
ur-íslenzkum menningarmálum
og menn, sem hafa lagt stóran
skerf til uppbyggingar Canadisku
og Bandaríkja þjóðunum.
Það væri holt fyrir okkur, hvar
sem við erum í sveit sett, að efla
þennan íslenzka menningaranda,
á heimilum okkar og í byggðum
okkar. Hann er sá aflgjafi, sem
ekki mun bregðast.
Við heyrum mikið um hinn
nýja heim, sem á að skapast að
stríðinu loknu. En oft sjáum við
þennan nýja heim aðeins frá
efnislegu sjónarmiði. Við höld-
um að hamingjan og betri heim-
ur sé í því fólgin að eignast
skrautlegri híbýli, hraðskreiðari
farartæki, hærra kaup, meiri og
betri mat, fínni klæðnað, full-
komnara radio, fjölbreittari
skemtanir o. s. frv. Þótt við get-
um fullnægt öllum þessum kröf-
um, þá verðum við ekki ánægð,
vegna þess að maðurinn er gædd-
ur sál engu síður en líkama. Til-
gangur lífsins hlýtur að vera æðri
og meiri en kapphlaup um efnis-
leg verðmæti. Ef draumarnir um
framtíðina snúast að mestu um
betri lífskjör, er hætt við að
menningarlíf þjóðanna verði á
lágu stígi; að andleg framsókn
verði dauðadæmd.
“Þegar hugsjónir deyja, deyr
þjóðin”.
Við, þegnar landsins, sköpum
aldarandann. Ef hann er sýktur
af ágirnd, öfund, eigingirni og
nautnasýki, þá er það okkur sjálf
um að kenna.
Fólk af íslenzkum stofni get-
ur unnið þjóðinni mikið gagn,
með því að efla hinn forna ís-
lenzka menningaranda, sem met-
ur andleg verðmæti ofar þeim
efnislegu; hin sígildu og algildu
verðmæti ofar þeim, sem mölur
og rið fær grandað. Islenzkir for
Sem betur fer, höfum við Vest-
ur-íslendingar altaf átt og eigum
enn, konur og menn, sem skilja
aað hve dýrmætt tillag, okkar
íslenzki arfur getur orðið því
Djóðfélagi, sem við búum í. Við
höfum því frá upphafi reynt,
með ýmsu móti, að vernda þann
arf frá glötun.
Fyrir áhuga ágætra manna,
mun nú vera komin af stað nokk-
ur hreyfing í þá átt að stofna
kennarastól í íslenzkum fræðum
við Manitoba háskólann. — 1
miðfylki Canada, þar sem ísiend-
ingar eru fjölmennastir. Mun til-
gangurinn ekki einungis sá, að
tryggja það að canadiskt náms-
fólk af íslenzkum ættum hafi
tækifæri í ókoinnar aldir til þess
að fullnema sig í íslenzkri tungu
og kynnast sögu og bókmentum
ættþjóðar sinnar, heldur jafn-
framt að gefa samborgurum okk-
ar taékifæri til þess að kynnast
íslenzkri menningu. Við höfum
þegið mikið frá canadiskum
mentastofnunum; við viljum
líka vera veitandi.
Stofnun kennarastólsins er
stórt átak, bæði frá fjárhagslegu
og ■ skipulagningar sjónarmiði
séð. Um þá hlið málsins get eg
ekki rætt vegna ókunnugleika,
enda mun vonandi, ítarleg grein-
argerð verða gerð, af réttum að-
ilum, um framgang málsins, áð-
ur en langt um líður. En það mun
öllum ljóst, að þessu Grettistaki
verður ekki lyft, nema með
sterkum samtökum og með á-
huga óeigingjarnra, hugsjóna-
ríkra og stórhuga manna.
Áhugi fyrir þessu menningar-
máli mun vera vaknaður í okk-
ar íslenzku byggðum. Á Islend-
ingadeginum á Hnausum síðast-
liðið ár, var aðal inntakið í ræðu
forseta dagsins það að íslending-
ar sýndu bezt þjóðrækni sína í
því að kveikja mentalöngun hjá
börnum sínum og gefa þeim tæki
færi til að mentast til þess að
þau yrðu landinu að sem mestu
gagni. Hann hvatti fólk til þess
að reyna að auka aðsókn ís-
lenzkra ungmenna að Manitoba
háskólanum og bar fram þá til-
lögu að sjóður yrði stofnaður til
þess að verðlauna það íslenzka
námsfólk, sem skaraði fram úr.
Forseti íslendingadagsins á
Hnausum á þessu ári, mintist
þess í ræðu sinni að það væri
eitt stórt menningarmál, sem all-
ir íslendingar gætu sameinast
um og ættu að sameinast um, en
það væri það, að stofna kennara
stól í íslenzku og íslenzkum fræð-
um við Manitoba háskólann.
Þessir glöggskyggnu menn munu
sennilega hafa talað fyrir munn
margra.
Ekki er ólíklegt að allir þeir,
sem eiga íslenzkan blóðdropa í
æðum, óski þess og biðji að gifta
fylgi þessu mikilvæga máli, svo
er það örlagaríkt fyrir þjóðernis
ist jafnt og þétt, en þó víst
aldrei stórstígara en einmitt nú,
á stríðsárunum. Er þessu máli
nú svo komið, að menn eru
farnir að tala um samfelt net
raflagna um allt land út frá aðal-
stöðvum, sem byggðar hafa ver-
ið til að framleiða orku fyrir
stærstu bæina. Reykjavík og
Akureyri. Á því er enginn efi,
að nóg vatnsafl er fyrir hendi
til þess að reka stóriðnað á Is-
landi, einkum ef hægt væri að
finna hráefni til að vinna eitt-
hvað úr. Enn sem komið er, hef-
ur hráefnin vantað. En hver veit
hvað framtíðin ber í skauti þar.
Minna má á það, að hægt er að
vinna magnesium úr sjó, og nóg-
ur er sjórinn við íslandsstrend-
ur.
Sjávarútvegur.
Það er ekkert nýtt að sjórinn sé
aðalauðsuppspretta landsmanna.
Hann var fullur af fiski, þegar
landnámsmenn komu austan um
haf, fyrir þúsund árum, og enn
er hann fullur af fiski þrátt fyr-
ir mokstur togaranna. Eflaust
verður fiskframleiðslan enn um
langan aldur grundvöllur þjóð-
arbúsins og fiskur aðalútflutn-
ingsvara landsmanna, hvort sem
hann verður fluttur út óverkað-
eða verkaður. -Vonandi er
lega framtíð okkar hér í landi.
Islenzku frumherjarnir, feður
og mæður, afar okkar og ömm-
ur, elskuðu íslenzkuna og alt það
sem íslenzkt er. Þeir gerðu mik-
ið fyrir okkur. Þeir eiga það
skilið að þeirra sé minst. Ekki
getum við minst þeirra á veg-
legri og virðulegri hátt heldur
en “að reisa, innan vébanda
Manitoba háskólans, íslenzkri
tungu, sögu þjóðarinnar og bók- ir
mentum, það órjúfandi varnar-
vígi, er holskeflur komandi alda
fái aldrei hrist af grunni.”
eldrar og íslenzkar byggðir geta
gefið þjóðfélaginu marga nýta
og merka borgara, með því að
gefa börnunum líkt veganesti og
Vilhjálmur Stefánsson fékk frá
sínum foreldrum og sinni byggð:
að innræta þeim virðingu fyrir
íslenzkum menningarverðmæt-
um; að kveikja hjá þeim brenn-
andi mentunarþrá; að vekja hjá
þeim þá hugsjón að verða menn
með mönnum og landi og þjóð
að sem mestu gagni.
íslandsminni . . .
(Frh. aj bls. 4)
Það er notkun jarðhita og vatns
afls. Vatn úr hverum og heitum
laugum var fyrir stríðið notað
sundlaugar, til að hita skólahús
víða um land og til ræktunar
suðrænna matjurta í gróðurhús
um. En stærsta skrefið til notk
unar heita vatnsins var þó hitun
allrar Reykjavíkur með því, sem
nú er fullger. Menn fóru að
nota rafmagn framleitt með
vatnsafli til ljósa fyrir fyrra
stríðið, og hefur notkun þes,
til ljósa, hitunar og iðnaðar auk
er lítil takmörk fyrir því, hvað
hægt er að gera með jurtir og
dýr, með vísindalegum aðferð-
um. Jarðvegur íslands er enn
lítt rannsakaður, sömuleiðis gras
ið sem hann framleiðir. En bæði
jarðhitun og rafmagnið hafa þeg-
ar rétt landbúnaðinum sína vold-
ugu hjálparhönd.
Skógrœkt.
I þessu sambandi má minnast
á skógræktina. Merkastar nýj-
ungar í henni munu vera þær,
að nú er reynsla fengin fyrir
því, að hægt er að flytja inn
fræ af trjám, er spretta eins
langt burtu og í Síberíu og Al-
aska og fá trén til að þroskast
á íslandi. I Hallormsstaðaskógi
eru nú stórvaxin barrtré af þess-
um uppruna, þannig eru góðar
horfur á að íslendingum takist
í framtíðinni að klæða landið.
Bættar samgöngur á sjó, landi
og í lofti hafa átt geysimikinn
þátt í framförum þjóðarinnar og
munu enn eiga það í framtíð-
inni. Lítið vantar nú á að bíl-
fært sé hringinn í kring um land-
ið, nema yfir jökulvötnin á Suð-
urlandi, en yfir þau komast ekki
aðrir en vatnahestar og fuglinn
fljúgandi eða flugvélar.
jir
auðvitað að íslendingar sjálfir
verki hann sem mest, til þess að
hafa af því atvinnú. Nú er hann
mest fluttur út nýr í ís, eða hrað-
frystur; en sumt er saltað og
dálítið er niðursoðið í dósir.
Meðan á stríðinu 'stóð mistu
: slendingar all-margt af skipum
og bátum og gátu lítið keypt í
skarðið. Það er því skiljanlega
eitt af aðal áhugamálum þeirra
nú að kaupa nýja togara, fiski-
skip og farþegaskip og það eigi
aðeins til að fylla í skarðið held-
ur líka til að auka flotann að
mun.
Búskapurinn. *
Þegar feður ykkar fluttu vest-
ur um haf, var landbúnaðurinn
tvímælalaust aðal atvinnugrein
landsins. Bóndi er bústólpi, bú
er landstólpi, kváðu karlarnir
iá, en nú er það vígorð týnt og
tröllum gefið. Landbúnaðurinn
hefur ekki getað keppt við sjáv-
arútveginn og á víst enn langt
í land til þess að vera samkeppn-
isfær. Samt sem áður hafa bún-
aðarhættir breyttst mjög til
batnaðar, ræktun aukist, vélar
teknar í vinnu í stað handafls
og hestafls o. s. frv. Afleiðingin
er sú, að nú framleiða einyrkjar
kannske eins mikið og mann-
mörg bú gerðu áður. En land-
DÚnaðurinn er, sem sagt, aftur
úr, og einmitt þess vegna er lík-
egt að breytingarnar á honum
verði ekki alllitlar í framtíðinni.
Fyrst og fremst má búast við
meiri fjölbreytni, eins og sjá
V.
Listir.
Ef við snúum okkur frá þjóð-
arbúskapnum og beinum at-
hygli að andlegu málunum, þá
verður ekki annað sagt, en að
horfurnar séu mjög vorlegar.
Allar listir á íslandi, nema
orðsins list ein, eru svo ungar,
að heita má að þær eigi allan
þroskaferil sinn framundan Okk-
ar frægasti listamaður, Einar
Jónsson varð nýlega sjötugur,
Ásmundur Jónsson málari mun
vera á aldri við hann, en hinir
eru allir yngri, og fullir af skap-
andi áhuga. Það er gamalkunn-
ugt máltæki að bókvitið verði
ekki látið í askana, og hafa verð-
andi menntamenn oft fengið að
heyra þá speki. Gamli fólkið átti
ekkert slíkt spakmæli til að
klekkja á upprennandi málur-
um og myndhöggvurum, en ekki
vantaði þó, að þeim væri spáð,
að þeir gætu ekki lifað af þessu
nýmóðins fikti sínu. Einhvern-
veginn hafa þeir þó lifað, og
sannleikurinn er sá, að í Rvík
(Frh. á bls. 8)
má af því, að sumir bændur hafa
nú snúið sér að því að ala upp
erkióvin sauðkindarinnar: ref-
inn. I öðru lagi bendir margt á
að bændur flosni upp úr strjál-
býli og flytji í nágrenni bæjanna
og hefji þar nýræktun. Loks er
þess að geta, að hin nýja at-
vinnudeild í Háskólanum er lík-
leg til þess að ryðja nýjar braut-
búnaðarháttum. Reynsla
annara þjóða hefur sýnt, að það
fHAfS
There is a
“fresh up” in
every sip
VOU LIKE IT-IT LIKBS YOU

“Count that day lost
Whose low descending sun,
Views from they hand
No worthy action done.”
Is a Good Motto for these work filled days.
This space contributed by
DREWRYS
LI A* (Tt;3