Lögberg - 27.12.1945, Blaðsíða 5

LÖGBERG, FIMTUDAGINN, 27. DESEMBER, 1945
5
ÁH UGAMÁL
LVENNA
Ritstjóri: INGIBJÖRG JÓNSSON
TlMARITlÐ STlGANDl
Undurfögur frásögn.
Eitt með þeim skemtilegustu og fróðlegustu tímaritum, sem
nú eru gefin út á íslandi er ársfjórðungsritið StígancLi; það er geíið
út á Akureyri og ritstjóri þess er Bragi Sigurjónsson. Þessa rits
mun verða ýtarlega getið seinna í Lögbergi. Meðal hinna mörgu
þjóðkunnu rithöfunda, sem rita í Stígandi er hin merka skáldkona,
Kristín Sigfúsdóttir; þættir þeir, er hún hefir samið um sérkenni-
legt og merkisfólk í Eyjafirðinum, eru ríkir af samúð og djúpum
skilningi. Kvennadálkur Lögbergs leyfir sér að endurprenta eina
slíka ritgerð, “Frúin á Grund,” sem svo er þrungin af djúpu innsæi
inn í skapgerð konunnar, sem verið er að lýsa og svo frábær að
stílfegurð , að aðdáun hlýtur að vekja.
Kristín Sigfúsdóttir:
F R Ú I N Á
Frá barnæsku hefi eg haft
mikla ánægju af því að heyra
gamalt fólk segja frá liðnum dög-
um. Einkum sóttist eg eftir því
að hlusta á sagnir um þá, er þóttu
skara Tram úr öðrum á einhvern
hátt. Eg var svo lánsöm, að á
heimili foreldra minna voru altaf
gamalmenni, meðan eg var í föð-
urgarði. Voru þau fædd snemma
á síðastliðinni öld og kunnu því
frá mörgu að segja.
Síðar á æfinni hefi eg kynzt
nokkrum, sem bættu við þennan
fróðleik, einkum var það ein há-
öldruð kona, sem eg þekti fyrir
rúmum 30 árum. Var hún minn-
ug og margfróð, hafði verið
vinnukona á ýmsum stórbýlum
sveitarinnar, þar á meðal var
Grund í Eyjafirði.
Þessum sundurlausu sagna-
molum er eg nú að reyna að
safna í smáþætti. Eg sleppi að
mestu ættfærslu og ártölum, sem
finna má í annálum og árbókum
frá þeim tímum, en reyni að láta
frásögurnar halda þeim búningi,
sem þær höfðu, þegar þær komu
frá vörum gamla fólksins.
Sú kona, er eg heyrði alla
minnast með mestri aðdúun, var
frúin á Grund. Þannig nefndi
alþýða manna frú Valgerði Árna-
dóttur Briem, konu Gunnlaugs
Briem, sem um nokkurt skeið
var sýslumaður Eyfirðinga og
bjó rausnarbúi á höfuðbólinu
Grund í Eyjafirði. Oft heyrði eg
talað um gáfur hennar og glæsi-
leik, en þó oftar um líknarhug
hennar og lítillæti við hvern
smælingja, sem leitaði hjálpar
hennar og ásjár. Svo frábær þótti
frúin á Grund á þeim tímum,
þegar bilið var margfalt breið-
ara en nú milli örbirgra kot-
unga og umrenninga og þeirra,
sem hæst voru settir í mannfé-
laginu. Þess vegna entist sú
minning mörgum til æfiloka, að
frúin á Grund hafði talað víð þá
eins og jafningja sína, glatt börn
þeirra eða sent gjafir á heimili
þeirra, þegar þörfin var mest.
Að því er eg veit, hefir lítið
verið skrifað um þessa merku og
kyngöfgu konu. Aðeins tvisvar
hefi eg lesið stuttar frásagnir,
þar sem nafn hennar er nefnt.
í fyrra skiftið skrifaði Tryggvi
Gunnarsson, dóttursonur hennar,
stutta grein í Almanak Þjóðvina-
félagsins til þess að vara menn
við því að vera of bráðir á sér að
úrskurða þá látna, sem lífsmark
sæist ekki með. Sagði hann í
því sambandi sögu af frú Val-
gerði Briem, ömmu sinni. Þegar
hún var ung stúlka, veiktist hún
skyndilega mikið, en féll svo í
einhvern dvala, svo að allir við-
staddir hugðu hana dána. Hún
heyrði alt, sem gerðist, grát og
kveinstafi ættingjanna og und-
irbúninginn að sauma utan um
•líkama hennar, eins og þá var
siður. En hvernig sem hún
G R U N D
í :í'ií'
reyndi, gat hún ekki hreyft legg
eða lið né bært til augnalokin.
Loksins, þegar stúlkan var að
enda við að brjóta líkhjúpinn að
fótum hennar, gat hún örlítið
hreyft eina tá. Var þá farið að
stumra yfir henni. Raknaði hún
fljótt við og hresstist, náði fullri
heilsu og var hraust alla æfi
síðan.
Hitt er frásaga, sem birtist fyr-
ir nokkrum árum í þjóðsagna-
safni. Er þar skýrt frá sýn, er
bar fyrir merkan bónda í Eyja-
firði, þar sem hann stóð að slætti,
ásamt vinnumönnum sínum,
daginn sem frú Valgerður dó.
Virtist þeim bjartur geisli líða
upp í loftið yfir Grundarbænum.
Sýnir það vel, hvern hug Ey-
firðingar báru til hennar, að
þeim fanst það eðlilegt, að dauði
hennar hefði verið dýrðlegri en
flestra annaraýaf því að Tíf henn-
ar var svo auðugt af góðum
verkum.
Frú Valgerður ólst að nokkru
leyti upp hjá Jóni Jakobssyni
móðurbróður sínum á Espihóli,
sem þá var sýslumaður í Eyja-
fjarðarsýslu. Var hann mjög vin-
sæll af alþýðu, ljúfur í máli og
gekk ekki hart eftir greiðsl-
um hjá snauðum mönnum. Komu
þeir oft á manntalsþing með
hnappheldur, teyminga, gjarðir
og reipi, og tók hann þetta upp
í þinggjöldin. Kom mörgum það
vel, því að peningar voru þá í
fárra höndum. Sagt var, að hann
hefði tekið svo nærri sér að geta
ekki bætt úr vandræðum allra,
sem til hans leituðu, að hann
hefði oft tárast yfir því. Þó var
hann karlmenni í sjón og að
burðum, svo að kraftasögur af
honum fóru víða um landið. Um
Sigríði konu hans gengu aðrar
sögur. Þótti hún naum til útláta,
vinnuhörð og ekki góð við um-
renninga. En ekki má gleyma
því, að margir voru þá langþurfa-
menn, og óvíst að heimilið hafi
verið jafnauðugt af birgðum og
menn hugðu, því að sýslumaður
hafði mikið mannahald við
byggingar og jarðabætur, svo að
sumir mælitu, að Espihóll hefði
verið reisulegasta stórbýli á
Norðurlandi um daga hans.
Lítið kvaðst frú Valgerður
hafa notið frændsemi sinnar við
sýslumanninn hjá konu hans.
Gekk hún að útivinnu og gætti
búfjár, oft berfætt í kulda og
bleytu, svo að nágrönnum blöskr-
aði. Gáfu þá einhverjar góð-
hjartaðar konur henni sokka og
skó. Sagðist hún þá hafa heitið
því að launa þeim síðar, ef hún
hefði efni til, og einning því, að
hún skyldi aldrei bjóða nokkr-
um unglingi slíka æfi, ef hún
ætti húsum að ráða, og þau heit
hefði guð hjálpað sér að efna.
Ung giftist hún einum mikil-
hæfasta lögfræðingi landsins, og
skömmu síðar er hún orðin
sýslumannsfrú í Eyjafjarðar-
sýslu — frúin á Grund.
Þá var heimilið á Grund mann-
margt, eins og oft síðar og fyr.
Þar var aðalsamkomustaður
sveitarinnar, og þangað lágu leið-
ir flestra, sem um héraðið fóru.
Unga frúin hafði um margt að
hugsa, því að börnin voru mörg
og lítill aldursmunur. En henni
fataðist ekki heimilisstjórnin, og
umhyggja hennar náði til allra,
stærri og smærri.
Þeir, sem heimilisfastir höfðu
verið á Grund, vitnuðu æ síðan
í orð og athafnir frúarinnar, þótt
fáir hafi líklega gengið eins langt
í því eins og bóndinn, sem verið
hafði vinnumaður þar, en giftist
síðan og fór að búa. Þegar kona
hans ól fyrsta barn þeirra hjóna,
kallaði hann til hennar: “Hljóð-
aðu hærra, Helga mín, hljóðaðu
miklu hærra — hærra hljóðaði
frúin á Grund.”
Öllum kom saman um, að frú-
in á Grund hefði verið mjög
glæsileg kona, stór vexti og
virðuleg í framkomu. Hárið var
altaf mjög mikið. Hafði verið
glóbjart framan af, en varð silf-
urhvítt með aldrinum. Svipurinn
var hreinn og tígulegur og aug-
un óvenjulega gáfuleg og fögur.
Var sem ljómaði úr þeim mann-
úð og mildi við hvern, sem hún
talaði. Ekki var hún skartklædd
hversdagslega, því að hún gekk
að heimilisstörfum sumar og
vetur með dætrum sínum og
vinnukonum, eftir því sem tími
vannst til. Grannkonur hennar
leituðu til hennar með vandamál
sín. “Hún er eins og ein af okk-
ur”, sögðu þær, en þær fundu,
að hún var eitthvað miklu meira,
því að hún gat hjálpað þeim og
hughreyst þær, svo að þær fóru
jafnan glaðari frá henni aftur.
Sumir sögðu, að maður hennar
væri á móti því, að hún hefði
svo mikil afskifti af smælingj-
um sveitarinnar. Ekki veit eg
um sönnur á því. Eg heyrði lítið
talað um Gunnlaug Briem sýslu-
marm aimað en það, að hanji.
hefði verið röggsamt yfirvald og
fjölhæfur gáfumaður. Hann var
kvaddur til margra starfa og var
oft að heiman. Hefir því heim-
ilisstjórn hvílt meira á herðum
konu hans. Annars skildist mér,
að kotbændur hefðu borið ótta-
blandna virðingu fyrir honum,
en átt örðugt með að leita til hans
með vandkvæði sín. Má líka
gera ráð fyrir, að sæti Jóns Jak-
obssonar hafi verið vandfylt í
hugum alþýðunnar. Gunnlaugur
Briem varð ekki gamall maður.
Hann dó 1834. Eftir það var frú-
in á Grund hjá Ólafi Briem timb-
urmeistara, syni sínum, sem bjó
þar rausnarbúi um nokkurt
skeið, og var talinn bændahöfð-
ingi sveitarinnar, jafnvel Norð-
urlands. Hann dó einnig á miðj-
um aldri, ásamt konu sinni, en
börn þeirra fóru að heiman, þau
yngri í fóstur, en þau eldri til
náms og frama. Þá var frúin á
Grund orðin ein síns liðs á heim-
ili vandalausra manna. Bjó hún
þá í loftherbergi yfir Grundar-
baðstofu, ásamt aldraðri þjón-
ustustúlku, sem yfirgaf hana
ekki, meðan hún lifði.
Frú Valgerður lifði meira en
tvo tugi ára eftir lát Ólafs sonar
síns. Hún var orðin þungfær og
holdug og dvaldi lengst af í her-
bergi sínu og ræddi við ættingja
og vini, sem heimsóttu hana.
Það var venja, að mæður, sem
komu með börn til Grundar-
kirkju, fóru með þau upp á loft
til frúarinnar. Var það eftir ósk
hennar, því að hún var óvenju-
lega barngóð. Gaf hún þeim af
góðgæti því, er ættingjar hennar
og vinir sendu henni til glaðn-
ingar. Síðan bað hún fyrir börn-
unum og blessaði yfir þau. Varð
mörgu barni heimsókn þessi
minnisstæð.
Oft las hún í góðum bókum,
meðan sjónin entist. Hún átti
nokkuð af bókum, þar á meðal
var fyrsita útgáfa af kvæðum
Bjarna Thorarensen með áritun
frá honum. Hafði hann komið í
heimsókn að Grund, og þau tal-
að mikið saman. Sagði hún síðar,
að hann væri einn elskulegasti
maðurinn, sem hún hefði kynst,
og ljóðin hans einn bezti dýr-
gripurinn, sem hún ætti.
Þá dvaldi hugur hennar oft
hjá börnum og bamabörnum,
þessum glæsilega hópi, sem nú
var víða dreifður um landið,
sumir í tignarstöðum, aðrir við
nám. Sjálfsagt hafa fáar íslenzk-
ar konur borið gæfu til þess í
lifanda lífi að sjá yfir jafnmann-
vænlegan afkomendahóp eins og
frúin á Grund. Minntist hún oft
á Valdimar, sonarson sinn, hvað
hann hefði verið elskulegt barn,
hugrakkur og þroskaður, þegar
hann fór að heiman í fóstur, 11
ára gamall, til frænda síns í
Hruna. Sigurður á Jórunnar-
stöðum, alkunnugur ferðagarpur
og hraustmenni, var fenginn til
þess að fara með drenginn Ey-
firðingaveg suður yfir fjöllin.
Þegar þeir komu að Hvítá á suð-
urleið, leizt Sigurði hún ekki
árennileg. Hann kvaðst því ætla
að fara einn yfir fyrst og sjá,
hversu tækist. “En hvað ætlar
þú að gera, ef eg drukkna?” seg-
ir hann við drenginn. “Ganga
með ánni, þar til eg kem í bygð,”
svarar hann hiklaus.
Þetta þótti Sigurði gott svar.
Þó að búast mætti við torfær-
um á þeirri leið, þá virtist þetta
eina úrræðið eins og á stóð. Og
kjarkinn þurfti ekki að draga í
efa.
Síðar varð þessi drengur þjóð-
kunni höfðinginn og skáldið
Valdemar Briem.
Sögðu gamlir Eyfirðingar, sem
sáu myndir af honum síðar, að
svipur hans og yfirbragð minnti
mjög á ömmu hans, frúna á
Grund.
Að lokum ætla eg að birta hér
frásögn, sem mér er minnisstæð-
ust af öllu því, er eg heyrði tal-
að um í sambandi við frúna á
Grund. Það voru tvær gamlar
konur, sem ræddu þann atburð
með svo viðkvæmri lotningu, að
jnér skildist, hver áhrif hann
hefði haft á þá, sem viðstaddir
voru.
Séra Jón lærði var þá prestur
Grundarsafnaðar. Hann var
merkur lærdómsmaður , eins og
nafnið bendir til, stundaði em-
bætti sitt af miklum áhuga og
samvizkusemi og vandaði um
við þá, sem ekki komu til kirkju
sinnar hvern messudag, ef engin
forföll bönnuðu. Hann gekk ríkt
eftir, að siðferði manna væri
gott, einkum lét hann til sín taka
um sambúð karla og kvenna. Ef
orð lék á samdrætti einhverra á
sama heimili, skipaði hann þeim
að giftast undir eins, eða skilja
ella. Varð svo að vera. En svo
fór, að af dætrum prests varð
barnshafandi í föðurgarði af
völdum umkomulítils vinnu-
drengs á heimilinu. Má nærri
geta, hvernig honum hefir fallið
slíkt framferði innan fjölskyld-
unnar. Vmnumaðurinn var sam-
stundis rekinn burt af heimilinu,
með þungum átölum og senni-
lega fjárútlátum, ef nokkuð hef-
ir verið af honum að hafa. Gagn-
vart dótturinn var sagt, að sr.
Jón hefði tekið Brynjólf biskup
sér til fyrirmyndar, þegar líkt
stóð á, og hafði systir henna, sem
heima var, snúist á sveif með
föður sínum. Stúlkan ól barnið
andvana fyrir tímann. Var þá
fullyrt, að systir hennar hefði
bent henni á líkið og sagt: “Það
er höfðinglegt, þetta.” Þótti þá
sumum nóg um, en enginn þorði
að ganga í berhögg við klerk-
inn og ættmenn hans.
Þegar móðirin unga þótti
ferðafær, átti hún að taka aflausn
í Grundarkirkju. Var það hin
síðasta athöfn af því tagi, er
fram fór í Eyjafirði.
Fólkið streymdi til kirkjunn-
ar öllu meira en venjulega eins
og vant er að vera, ef eitthvað
nýstárlegt á að ske. Þá voru
kirkjubekkirnir skipaðir eftir
efnum og mannvirðingum. Hver
gekk að sínu sæti. Innsta sætið
að norðanverðu átti tignasta
konan, en í krókbekknum sama
^HIIIIIIIII!III!ÍIIIII1IIIIIÍÍ!II!IIII!IIIIIIIIIIIIIIII1IIIIIIIIIIIIIII!IIIIIIIIIIII[||IIIIIII1III1IIIHIIII1IIII
Ullllllll
Canada og Bandaríkja menn af
íslenzkum álofni, er fórnuðu lífi
í heimsátyrjöldinni frá 1939
.....
Lætur lífið fjarri
föðurlandi
Rfn. Morris Alexander Isfeld
Löngu eftir að hinum risa-
fengnu stríðsátökum lauk, og
fjölmennur ástvinahópur beið
með eftirvæntingu heimkomu
elskaðs sonar og bróður, barst
þeim Mr. og Mrs. O. P. Isfeld að
Winnipeg Beach sú harmafregn,
að sonur þeirra Rfn. Morris
Alexander, hefði með sviplegum
atburðum drukknað á Þýzka-
landi þann 25. nóvember síðast-
liðinn; þessi ungi maður var
fæddur 1 Gimlibæ 2. maí 1921,
og hafði frá þeim tíma, er hann
komst á legg, aðstoðað föður sinn
við fiskiveiðar á Winnipegvatni.
Rfn. Isfeld hafði tekið þátt í
orustum á ítalíu, í Belgíu, Hol-
landi og á Þýzkalandi við hinn
bezta orðstír; hann var í þjón-
ustu Princess Patricia Canadian
Light Infantry og Royal Cana-
dian Rifles, en um þær mundir,
er dauða hans bar að, var hann
með canadiska setuliðinu á
Þýzkalandi. Rfn. Isfeld naut
skólamentunar sinnar á Winni-
peg Beach, en innritaðist í her-
inn 25. janúar 1943. Hann var
við æfingar við Camp Debert í
Nova Scotia og í St. John, New
Brunswick, en fór austur um
haf í ágústmánuði 1944.
Auk foreldra sinna, lætur þessi
ungi hermaður eftir sig fjóra
bræður, John, sem enn er í her-
þjónustu, Paul, Oliver, og Ed-
ward 1 heimahúsum, og fimm
systur, Auroru, Hildi, Violet og
Önnu, sem eiga heima að 435
Stradbrooke Street í Winnipeg,
og Lauru,. er dvelur með for-
eldr um sínum.
Minningarathöfn um þenna
unga mann, er líf sitt lét á svo
sorglegan hátt, og barist hafði
frækilega í þágu lands og þjóð-
ar, var haldin að viðstöddu
margmenni, í United Church að
Winnipeg Beach.
megin sátu þær konur, sem at-
hvarfslausar voru og einskis
virtar.
Þar átti seka konan að sitja
þennan dag. Hún, sem áður
hafði setið hjá systrum sínum í
einu af innstu sætum kirkjunn-
ar, sat nú þarna ein og útskúf-
uð, þar til hún hefði feingið upp-
reisn og fyrirgefningu safnaðar-
ins, sem þó myndi aldrei þvo
hana hreina í augum fjöldans.
Það var auðséð, að mörgum var
mikið í hug, meðan kirkjugest-
irnir biðu eftir því, að athöfnin
byrjaði. Sumir hvísluðust á, og
aðrir litu um öxl til hennar, sem
í kórbekknum sat. Margir hafa
þeir sjálfsagt verið, sem vor-
kendu henni í þessum sporum,
en margir voru þeir einnig, sem
höfðu dæmt hana fyrir það að
vera alin upp í guðsótta og góð-
um siðum og láta þó leiðast út á
glapstigu.
Einnig voru nokkrir, sem
hlökkuðu í hjarta sínu yfir því,
að presturinn, þessi strangi og
siðavandi maður, varð nú að
standa auðmjúkur frammi fyrir
söfnuði sínum, vegna þess að
dóttir hans hafði framið siðferð-
isbrot á hans eigin heimili.
Þá opnaðist kirkjan hægt og
hljóðlega, og frúin á Grund stóð
í dyrunum. Allra augu litu til
hennar. Hún stóð þarna tíguleg
og svipmikil og rendi djúpum
alvöruaugum eftir bekkjarröð-
unum. Svo námu þau staðar við
krókbekkin, þar sem prestsdótt-
irin hat hníp^in og skjálfandi.
Þangað sveigði frúin, settist við
hlið hennar og horfði á hana eins
og ástrík móðir, sem er að hugga
veikt barn.
Það fór eins og sterkur straum-
ur um kirkjuna, 7nargir lutu
höfði og grétu eins og þeir ættu
að taka aflausn þennan dag.
Þessi sterka, skaphreina kona,
sem aldrei hikaði að fylgja því,
sem hún taldi rétt, hafði lyft
söfnuðinum um stundarsakir yfir
dómgirni, kulda og kæruleysi.
Þess vegna var öllum, sem þarna
voru, þessi atburður svo ógleym-
anlegur. Hvað mun þá hafa ver-
ið um prestsdótturina frá Möðru-
felli?
Frúin á Grund lifði langa æfi
eftir þetta, en þegar hún fór í
kirkjuna á Grund, sat hún jafn-
an í krókbekknum, en ekki í
tignarsæti því, er henni var ætl-
að. Menn sögðu, að hún hefði
gert það til að minna sjálfa sig á
auðmýkt frammi fyrir guði.
Frú Valgerður Briem andaðist
17. júlí 1872, 94 ára gömul. Var
hún jarðsett að viðstöddu fjöl-
menni í kirkjugarðinum á
Grund. Hvílir hún þar við hlið
eiginmanns síns og sonar, sem
ásamt henni höfðu um hálfrar
aldar skeið varpað frægðarljóma
yfir hinn forna sögustað í Eyja-
firði.
Brezka flugvélamóðurskipið Hercules, sem nýlega var sett
á flot; er það mikið og frítt skip. Lady Cripps, kona verzl-
unarráðherrans, Sir Stafford Cripps, gaf skipinu nafn.