Lögberg - 27.05.1948, Page 3

LÖGBERG FIMMTUDAGINN, 27. MAI, 1948
Friðrik HjartaLr:
“Astkæra ylhýra málið”
Ekki er blaðið nógu góð
alhliða fyrirmynd um mál
vöndun. Hinsvegar er mér
ljós sú megin nauðsyn, að
tal- og ritmálið sé vandað
sem allra mest. Af þeim
skilningi og ríku þörf, er
ætlunin að birta hér við og
við greinar um þetta mik-
ilvæga efni, undir ofanrit-
aðri fyrirsögn. Er þeim,
er áhuga' hafa, opið rúm í
þessu skyni. Hefir Frið-
rik Hjartar, skólastjóri,
þegar skrifað grein er
þetta varðar, “Tungan á
tuttugustu öld”, í 2.—5.
tbl. 1947, og má telja að
þessi þáttur hefjist með
þeirri grein.
Ritstjórinn.
I.
ískyggilegar
málfarsbreytingar
Það leikur ekki á tveim tung-
um, að málfar Islendinga breytt-
ist mjög til batnaðar á 19. öld,
miðað við það, er verið hafði á
18. öldinni. Var það einkum að
þakka Baldvin Einarssyni,
Fjölnismönnum, Sveinbirni Eg-
ilssyni o. fl. ágætum mönnum,
er síðar komu og unnu í sömu
átt. —
Svo sem kunnugt er, voru það
sérstaklega þrjú atriði, er
Fjölnismenn vildu sífelldlega
hafa fyrir augum og láta vera
sér leiðarvísi. Eitt þeirra var feg
urðin. Um það atriðið farast þeim
félögum m. a. svo orð: “Hún —
n. 1. fegurðin — er svo ágæt, að
allir menn eiga að girnast hana
sjálfrar hennar vegna. — Eigi
nokkurt rit að vera fagurt, verð-
ur fyrst og fremst málið að
vera hreint og óblandað, eins og
orðið getur, bæði að orðum og
orðskipun. Það er ljósara en um
þurfi að tala, hvað það er áríð-
andi að hafðar séu gætur á mál-
unum, hvort sem þau eru skrif-
uð eða töluð. Með þeim hefir
mannlegt frjálsræði afrekað
meira en nokkrum öðrum hlut.
Málið er eitt af einkennum
mannkynsins, og æðsti og ljós-
asti vottur um ágæti þess, og
málin eru höfuðeinkenni þjóð-
anna. Því hróðugri sem íslend-
ingar mega vera, að tala ein-
hverja elztu tungu í öllum
vesturhluta Norðurálfu, og því
ágætari sem hún er og hæfari til
að aukast af sjálfrar sinnar efn-
um, — því fremur ættu menn
að kosta kapps um að geyma og
ávaxta þennan dýrmæta fjár-
sjóð, sameign allra þeirra, er
heitið geta íslendingar”. — Fjöln
ir I, bls. 8—12. — Er ljóst af
þessum orðum,'hve tilfinningin
fyrir málfegurð er rík í huga
þeirra, enda má segja, að hún
sé þeim Jónasi og Konráð í blóð
borin.
Eg tel víst að flestir íslending
ar muni vera sammála Fjölnis-
mönnum í þessum efnum og
telji orð þeirra enn í alla staði
rétt og viðeigandi, þótt þau séu
skrifuð fyrir rúml. einni öld. En
viðurkenning og samsinning
orða þessara, leggur oss um leið
þá skyldu á herðar að vera vak-
andi á verði um tungu vora, “ást
kæra ylhýra málið og allri rödd
fegra”. Hygg ég, að nú, — eins
og sjálfsagt alltaf, — sé einmitt
þörf vökumanna í þessum efn-
um; vökumanna, er bendi þjóð-
inni á þær hættur, er að steðja
og spillt geta málfari voru, ef
ekki er andæft í tæka tíð. -r Til
þess að færa þessum orðum mín-
um stað, vil ég nú leyfa mér að
nefna nokkur dæmi þess, er ég
vil kalla ískyggilegar málfars-
breytingar. Verða dæmi þau tek
in af handahófi og auðvitað
engan veginn tæmandi. —
Sleppi ég alveg að minnast á
ýmis útlend orð, sem algengt er,
að menn noti. Þau segja jafnan
til sín, og íslenzkri tungu stafar
ekki mjög mikill háski af þeim. | segja: Henni fer vel svart eða
Þær málfarsbreytingar eru
miklu hættulegri, sem leynast,
og menn hætta að veita athygli,
fara að nota — og telja svo að
lokum réttar. — Slíkar breyting-
ar eru t. d. fallabreytingar, en
þau eru mjög algengar. — Allir
kannast t. d. við þetta: “Þessir
fóru með “Brúarfoss” til út-
landa”. Væri þetta tekið alveg
bókstaflega, þá væri hér um það
að ræða, að einhverjir menn
væru að fara með skipið “Brúar-
föss” til útlanda, og þá eins lík-
legt, að.þeir væru e. t. v. að fara
alíarnir með skipið — strjúka
með það. Það er allt annað.að
fara með skipið eða að fara með
skipinu.
Er það einn kostur íslenzkrar
tungu, að hún knýr til rökréttr-
ar hugsunar og leyfir engiirund
anbrögð. Sjá allir, er þeir hugsa
málið, hve þetta er fjarri lagi,
að tala um, að menn fari eða
komi Lagarfoss, Ægir, Víðir eða
Lyra, — í stað þess, að þeir fara
eða koma með Lagarfossi, Ægi,
Víði, Lyru. Er engin ástæða til
að sleppa fallbeygingu erlendra
orða, fremur en íslenzkfa, því að
með fallbeyingunni fá erlendu
orðin á sig blæ íslenzkunnar. Má
þar t. d. nefna orðin metra og
lítra, sem fara vel í málinu, séu
þau látin hlíta réttum beyging-
arreglum. — Þá vil ég nefna orð,
sem beygjast eins og læknir,
geymir, vísir, ægir, víðir, reynir
o. fl. slík. Eru þau alloft rang-
lega beygð. Rétta beygingin á
orðinu læknir, er þessi: Læknir
— lækni — lækni — læknis, og
öll hin, er ég nefndi, beygjast
eins. Því ber t. d. að kveða svo
að orði: Eg tala við lækni — kem
frá lækni — ætla til læknis.
Sögnin að meta er mjög víða
rangbeygð. Húh beygist eins og
sögnin að lesa. Kennimyndir sagn
arinnar lesa eru: lesa — las —
lásum — lesið, eða lesinn, — 't.d.
ég er að lesa — ég las — við lás-
um — við höfum lesið — lestur
inn var lesinn. —
Kennimyndir sagnarinnar að
meta eru: meta — mat — mát-
um — metið, eða metinn — t.d.
ég er að meta — fisk, ull, — ég
mat, við mátum, við höfum met-
ið , fiskurinn var metinn. —
Ranga beyingin algenga er meta
— matti — möttu — matinn, —
t. d. ég matti fiskinn — við mött-
um fiskinn — við höfum matið
fiskinn, fiskurinn var matinn. —
Sögnin að valda tók áður jafnan
með sér tvö þáguföll. Sagt var
n. 1. að valda einhverjum ein-
hverju. Nú orðið er algengast, að
menn tala og skrifa um að valda
einhverjum einhvers — t. d.
þetta olli honum mikils harms,
— það olli honum mikillar sorg-
ar, það olli henni mikillar á-
hyggju, — í stað þess að segja og
skrifa: þetta olli honum miklum
harmi, að þolli honum mikilli
sorg, það olli henni mikilli á
hyggju. — Algengt er orðalagið:
verða þess valdandi, í stað: að
valda því, t. d.: Eg vil ekki verða
þess valdandi, á að vera: Eg vil
ekki valda því — eða: Þetta varð
þess valdandi, á að vera: Þetta
olli því. — En góðir lesendur. Eg
vil ekki þreyta þolinmæði yðar
með því að nefna fleiri dæmi af
þessu tagi. Vil ég nú hverfa að
þeirri málfarsbreytingu, sem at
hýglisverðust er og algengust,
en það er fráhvarf frá nefnifalli
og þolfalli til þágufalls. — Hefi
ég leyft mér að nefna þetta fyrir
brigði: þágufalls-sýkina. Skal ég
nú nefna dæmi: Menn segjaf —
Honum langar, henni langar
honum vantar, henni vantar, í
stað: hann langar, hana langar,
hann vantar, hana vantar. Þá er
sagt: Henni klæðir vel svart eða
hvítt, mér dreymdi, okkur hlakk
ar til jólanna: Hana klæðir vel
svart eða hvítt; — ætti helzt að
1 hvítt; — mig dreymdi, við hlökk
um til jólanna. Talað er um að
pakka einhverju inn, pakka hon
um inn, pakka henni inn, vökva
einhverju, vökva blómunum,
vökva görðunum — allt í þágu-
falli í stað þolfalls: pakka eitt-
hvað inn, pakka hana inn, vökva
eitthvað, vökva blómin, vökva
garðana. — Sagt er að fram-
lengja einhverju, í stað þess að
framlengja eitthvað, t. d. fram-
lengja víxilinn. I einu dagblaði
Reykjavíkur var skýrt frá úr-
slitakappleik í knattspyrnu. Var
þá m. a. komizt svo að orði:
“Fleiri mörkum var ekki skor-
að” — í stað: Fleiri mörk voru
ekki skoruð. — Skora það, mark
ið, ekki skora því markinu.
Ýmsir munu, ef til vill, ætla,
að það séu aðeins fáeinir almúga-
menn, sem haga svo málfari
sínu, sem hér hefir verið frá
skýrt, en svo er ekki. Mennta-
menn vorir eru margir á sömu
braut. I erindi, er lærdómsmað-
ur einn flutti, komst hann svo
amanum, — m. ö. orðum, hann
að orði, að sólböð og íþróttir
hefðu mikil hollustuáhrif á lík-
talar um hafa áhrif á einhverju
í stað þess að hafa áhrif á eitt-
h'vað. — Ágætur íslenzkumaður
skrifar í grein einni — “að
ílokka þeim saman — m. ö. orð-
um, hann lætur sögnina flokka
taka með sér þágufall, í stað þol-
falls, talar um að flokka ein-
hverju í stað þess að flokka eitt-
hvað. — Flokka fiskinum, flokka
ullinni. Fyrir 15—20 árum mundi
engum íslenzkumanni hafa dott-
ið þetta í hug. — Menn hafa lát-
ið svo ummælt, að útvarpið sé
einskonar spegilmynd af menn-
ingarástandi þjóðarinnar. — Eg
hyggð að þetta sé í aðalatriðum
alveg rétt. — Málfarsleg breyt-
ing þessi, — þágufallssýkin —
hefir einnig, sem vonlegt er,
heyrzt í útvarpinu. Þar hefir ver
ið sagt: “Honum var borinn
þungum sökum”, í stað: Hann
var borinn þungum sökum. Þar
hefir einnig heyrzt: Þessum samn
ingum var öllum framlengt”, í
stað — Þessir samningar voru
allir framlengdir. — Þar var og
þetta flutt: “Hafa nú hlustendur
fengið lýsingu á öllum þeim þátt
takendum, sem hlupu hlaupinu”,
í stað: sem hlupu hlaupið.
Hlaupa eitthvað, ekki hlaupa
einhverju, hlaupa vegalengdina,
ekki hlaupa vegalengdinni o. s.
frv. — Einnig þetta: “. áhorf-
endur hrópuðu til hans hvatn-
ingarorðum”, — í stað þróp
uðu til hans hvatningarorð, —
hrópuðu eitthvað til hans, en
ekki einhverju. — Að lokum
þetta dæmi úr útvarpi: “Sagt er,
að búið sé að svipta 38 þýzkum
mönnum þýzkum borgararétti”,
í stað: — Sagt að búið sé að svipta
38 þýzka menn þýzkum borgara
rétti; — svipta einhvern ein-
hverju, en ekki svipta einhverj-
um einhverju. — Fáein dæmi
þágufallssýki dagblaða: ber
í bætifláka fyrir hryðjuverkum
og ógnarstjórnum o. s. frv. — Á
að vera: ber 1 bætifláka fyrir
hryðjuverk og ógnarstjórnir o s.
frv., — bera í bætifláka fyrir
einhvern, einhverja, ekki ein-
hverjum. — fór ég að hugsa
um það, að ekki þyngdu miklar
áhyggjur þessu fólki”, í stað:
að ekki þyngdu miklar áhyggjur
þetta fólk. Áhyggjur þyngja ein
hvern, ekki einhverjum, þyngja
menn ekki mönnum. — Mörg
fleiri dæmi mætti nefna, en
þágufalli. — Þetta er og brot á
þeirri reglu, er hingað til hefir
ríkt í íslenzkri tungu, að þegar
sögn tekur andlag í þolfalli, þá
breytist andlagið yfirleitt í frum
lag í, þolmynd, t. d.:
germynd: Hann framléngdi
víxilinn;
þolmynd: víxillinn var fram-
lengdur;
germynd: Árni flokkaði ullina;
þolmynd: ullin var flokkuð —
af Árna. —
germynd: Guðrún vökvaði
blóminn;
þolmynd: blómin voru vökv-
uð — af Guðrúnu.
En þegar sögnin tekur andlag
þágufalli, þá verður setningin
Business and ProftssUmal Cards
SELKIRK METAL PRöDUCTS LTD.
Reykháfar, öruggasta eldsvörn.
og ftvalt hreinir. Hitaeining, ný
uppfynding, sparar eldiviö,
heldur hita.
KEIJDY sveinssox
Sími 54 358.
187 Sutherland Ave., W»nnii>eg.
frumlagslaus, t. d.: Hann fleygði
ruslinu út; — ruslinu var fleygt
út; hann ýtti bátnum úr vör; —
bátnum var ýtt úr vör; — kon-
ungur fylkti liðinu; — liðinu var
fylkt.
Eg tel mig nú hafa fært að því
nokkur rök, að þessi málfars-
breyting, fráhvarfið frá nefni-
falli og þolfalli til þágufalls, sé
orðin býsna almenn. Eg tel víst,
að allir muni sjá — og heyra, að
hún setur nýjan svip á mál vort,
og hann eigi óverulegan. Eg hefi
heyrt menn segja, að málfars-
breyting þessi sé eðlileg þróun
málsins. Eg skal engan dóm
leggja á það. En breytingin er
staðreynd, og mér virðist hún at-
hyglisverð og ískyggileg. Eg
skora á menntamenn vora að
láta álit sitt í ljós um hana. Eg
er aðeins leikmaður í þessum
efnum og hefi enga aðstöðu til
að dæma um þessa hluti. En ég
vona, að sem flestir vilji, að
hamlað sé á móti breytingu þess-
ari og reynt að tefja fyrir henni.
— Árið 1935 flutti ég erindi í út-
varpið um þessi efni. Mun það
hafa verið fyrsta erindið, er
gerði “þágufallssýkina” að um-
talsefni. Árið áður — 1934 — átti
ég tal við prófessor Sigurð Nor-
dal um þetta mál. Taldi hann
rétt, að reynt væri að tefja fyr-
ir þessari breytingu og rökstuddi
þá skoðun sína vel og skarplega,
svo sem vænta mátti. — Síðan
hefi ég rætt þetta við hina ágætu
íslenzkumenn, dr. Björn Guð-
finnson og dr. Björn Sigfússon.
Vilja þeir báðir að verið sé fast
á verði gegn hvers konar mál-
skemmdum. Hafa þeir og sýnt
frábæran áhuga um þessi efni,
bæði með erindum, kennslu við
útvarp og skóla o. f 1., sem alþjóð
er kunnugt. Þakka ég nefndum
mönnum alla vinsemd í minn
garð.
Studdur ummælum þeirra, eru
það vinsamleg tilmæli mín til
Útvarpsins, allra kennara, rit-
höfunda og blaðamanna, að
þeir taki nú þegar upp baráttu
gegn umræddri málfarsbreyt-
ingu: þágufallssýkinni.
Eg vil og mega vænta þess, að
alþjóð manna vilji vernda tungu
vora, “móðurmálið mjúka og
ríka”. Vér megum aldrei gleyma
að “vort land það á eldforna lif-
andi tungu”, að hér á það gamla
að lifa í þeim ungu. “Sá veglegi
arfur hvers Islending þarf að á-
vaxtast gegnum vort líf og vort
starf sem sterkasti þáttur alls
þjóðarbandsins við þrautirnar
stríðu og lífskjörin blíð. Lát fyll-
ast hljóm þeirra fornu strengja
lát frumstofninn haldast en nýtt
þó tengja við kjamann, sem
stóðst svo að kyn vort ei hvarf,
sem korn eitt í hafi sandsins. —
Fegurra mál á ei veröldin víð,
né varðveitt betur á raunanna
tíð; og þrátt fyrir tískur og lenzk
ur og lýzkur það lifa skal ómeng
að fyrr og síð. Án þess týnast
einkenni og þjóðerni mannsins,
án þess glatast metnaður lands-
þessi verða að nægja. Sýna bau *ns > seS^r skáldið Einar Bene-
diktsson, og væri vel að þessar
s. o. BJERRING
Canadian Stamp Co.
RUBBER & METAL STAMPS
NOTARY & CORPORATE SEALS
CELLULOID ÉUTTONS
324 Smilh St.
Winnipeg
Office Ph. 95 668
Res. 404 319
NORMAN S. BERGMAN, B.A., LL.B.
Barrister, Solicitor, etc.
617 Mclntyre Block
WINNIPEG CANADA
öll greinilega, hvert stefnir í þess
um efnum. Og víst er, að fyrir
nokkrum árum mundi mjög fá-
um, — a. m. k. menntamönnum,
— hafa komið til hugar að láta
allar þær sagnir, er ég, í áður-
nefndum dæmum, hefi nefnt,
taka með sér þágufall — stjóma
gullfögru og sönnu ljóðlínur
væru skráðar logaletri í hjörtu
allra íslendinga. Þá mundi þess
enn von, að 20. öldin yrði tungu
vorri eigi ómildari en hin 19.
var. Vinnum einhuga að því,
ungir og aldnir.
Akranes.
447 Portage Ave.
Also
123
TENTH ST.
BRANDON
Winnipeg
Manitoba Fisheries
WINNTPEO. MAN.
T. Bercotyitch, framkv.atj
Verzln l hoildsolu rneö nýjan ok
froHÍnn flwk.
303 OWBNA STRKET
Skrifat.sírnl 25 3F.5 Heima 55 462
DR. A. V. JOHNSON
DenHxt
506 80MERSET BUILDING
Telephone 97 932
Home Telephone 202 398
TeUtfmi 95 821
Helmllis 53 893
DR. K. J. AUSTMANN
BérfrcetHnour i aupna. eyrna, nef
op kverka sjúkdómum.
209 Medical Arts Bldg.
Stofutími: 2.00 til 5.00 e. h.
DR. ROBERT BLACK
SórfrœOinpur í aupna, eyma,
nef og hdlssjúkdðmum.
401 MEDICAi, * ARTS BLDG
Graham and Kennedy St.
Skrifstofusfmi 93 851
Heimasími 403 794
EYOLFSON’S DRUG
PARK RIVER, N. DAK.
' islenzkur lyfsali
Fólk getur pantaö meöul o*
annaö meö pósti.
Fljót afgrreiösla.
A. S. B A R D A L
848 SHERBROOK STREET
Selur llkkistur og annast um öt-
larir. Allur útbönaöur sft bezti.
Ennfromur selur hann allskonar
mtnnisvarOa og legsteina.
Skrifstofu talslml 27 324
Heimflls talslmi 26 444
Geo. R. Waldren, M. D.
Phvsician and Surgeon
Cavaller, N. D.
Office Phone 95. House 108.
PHONE 94 981
H. J. H. PALMASON
and Company
Ohartered Accountants
219 McINTYRE BLOCK
Wlnnlpeg’, Canada
Phone 49 469
Radio Servioe Specialists
ELECTRONIC LABS
H. THORKELSON, Prop.
The most up-to-date Sound
Equipment System.
180 OBBORNE ST„ WINNIPEG
PHONE 87493
Dr. S. J. Jóhannesson
SUITE 7 VINBORG APTS.
M4 Agnes SC
VHStalstimi 3—5
hftdegl
DR. E. JOHNSON
394 BVEDINE STlMMilT
Selklrk,
•Lflce hrs. 2.30—5 pjn.
Phenes: Otffice 26 — ffcea.
Office Phone Ree Phowe
94 71* 72 46S
Dr. L. A. Sigurdson
528 MEDICAL ARTS BLDG.
Office Hours: 4 p.m.—6 p.m.
and by appointment
Drs. H. R. and H. W.
TWEED
Tannlceknaf
406 TORONTO GEN. TRUSTB
BUILlDING
Cor. Portage Ave. og Smith Bt.
PHONE. 96 952 WINNIFHQ
Dr. Charles R. Oke
Tannlceknir
For Appotntmenta Phone 94 9*8
Offlce Hours 9—4
404 TORONTO GEN. TRU8T8
BUILDING
283 PORTAGE AVE.
Wlnnlpeg, Man.
SARGENT TAXI
PHONE 34 555
For Quick Reliable Servioe
J. J. SWANSON & CO.
LIMITED
308 AVENUE BLDG WPG
Fastelgnasalar. Leigja hft». Ot-
vega penlngalftn og elds&byrgB
blfreiCa&hyrgC, o. s. frv.
PHONE 97 538
Andrews, Andrews,
Thorvaldson and
Eggertson
Lögfrœðlnpar
209BANK OF NOVA SCOTLA BG
Portage og Garry ðt.
Slnil 98 291
GUNDRY PYMORE
Limited
British Quality Fish Netttng
58 VICTORIA ST„ WINNIPEG
Phone 98 211
Manager T. R. THORTALDBON
Your patronage will be appreclateí
C A N A D I A N FISH
PRODUCERS, LTD.
J. H. PAOE, Manaping Direotar
WhoJesale Dlstrlbutors of Fraeh
and Frozen Flsh.
311 CHAMBERS STREET
Offlce Ph. 26 828 Res. Ph. T8 917
G. F. Jonasson, Pree. & Man. IMr.
Keystone Fisheries
Limited
404 SCOTT BLOCK SIMI 96 327
Wholesale Distrihutors of
FRESH AND FROZEN FISH