Lögberg - 22.12.1949, Blaðsíða 2

2
LÖGBERG, FIMTUDAGINN, 22. DESEMBER, 1949
A fimtíu ára afmæli sínu
var Reykjavík Torfbæjaborg
Framhald. úr síðasta blaði.
63. Hákot. (Það var reist
nokkru eftir aldamót 1800, rétt
hjá Arabæ. Bjó þar lengi Þórður
Gíslason og síðan Jón sonur
hans, bæjarfulltrúi og merkur
maður, d. 1902).
64. Vigfúsarkot. (Það hét fyrst
Helgakot í höfuðið á Helga
nokkrum Þorkelssyni, er það
reisti. Seinna bjó þar Vigfús
halti Pétursson vefari og þá
skipti bærinn um nafn. Þar bjó
seinast Þórður útvegsbóndi
Torfason faðir Þorgríms læknis
í Keflavík. Vigfúsarkot brann
með Glasgow).
65. Hóll eða Hólkot (var nyrst
í Grjótaþorpi. Þar bjó Ásmund-
ur faðir Jóns, sem lengi var af-
greiðslumaður hjá Sameinaða.
Ásmundur var afi Árna Eiríks-
sonar leikara og kaupmanns.
Seinna bjó þarna Guðmundur
Þórðarson, einn af Borgarbæjar-
bræðrum og gerði garðinn fræg
an. Hann var venjulega kallað-
ur Guðmundur á Hólnum. Hann
var mikils metinn borgari og
bæjarfulltrúi. Nyrst á Hólslóð-
inni stendur nú Vesturgata 9.
Hóll var kallaður ,,Kófið“).
65. Borgarbær (var fyrir norð
an Brekkubæ. Hét hann upphaf
lega Marteinsbær, kendur við
Martein nokkurn Högnason, sem
reisti hann. Guðmundur borgari
Bjarnason keypti bæinn af Mar-
teini og upp frá því var hann
altaf kallaður Borgarabær. Son-
ur Guðmundar var Þórður hafn
sögumaður en synir hans hinir
kunnu Borgarabæjarbræður:
Guðmundur á Hólnum, Jón í
Hlíðarhúsum, Pétur í Oddgeirs-
bæ, Þorkell í Grjóta og Sigurð-
ur í Steinhúsinu).
66. Höltersbær. (Hann hét
upphaflega Þorfinnsbær og var
kendur við Þorfinn Þorbjarnar
son lögréttumann, , d. 1802.
Seinna keypti bæinn N. N. Mel-
bye beykir og var hann þá kall-
aður Melbysbær. Síðar eignaðist
hann Diðrik Hölter skósmiður
og þá breytti hann enn um nafn
og var kallaður Höltersbær).
Höltersbær og Borgarbær
voru rifnir samtímis og Glas-
gow bygð þar. Eru þar enn kjall
ararústir hennar.
67. Höll. (Réttu nafni hét kot
þetta Helluland, en var í skopi
kallað Höll. Það stóð þar sem
nú er vesturendinn á húsum
verzlunar Geirs Zoega, andspæn
is Vesturgötu 11).
68. Dúkskot (var bygt um
aldamótin 1800 af Jóni Jónssyni
frá Dúk í Skagafirði. Var hann
alment nefndur Jón dúkur og
þannig dró bærinn nafn af hon-
um. Dúkskot var altaf talið með
betri bæjtim. Jón var hálfbróðir
séra Jónasar í Reykholti föður
Þórðar háyfirdómara).
69. Gróubær (var kendur við
Gróu Ingimundardóttur frá
Brennu og stóð rétt hjá Dúks-
koti. Gróa var móðir Margrétar
seinustu konu Einars Þórðarson
ar prentara. Það er ekki ýkja-
langt síðan að Dúkskot og Gróu
bær hurfu og endinn á Garða-
stræti var lagður yfir rústir
þeirra).
70. Jafetsbær. (Þennan bæ
mun hafa reist Einar Jafetsson
faktor og var hann þá kallaður
Norðurbær. Seinna bjó Jafet
Einarsson gullsmiður þar, d.
1872, og skipti bærinn þá um
nafn. Hann stóð þar sem nú er
Vesturgata 15).
71. Merkisteinn rifinn og þar
komið steinhús. (Þessi bær stóð
þar sem nú er Vesturgata 12.
Þar bjó lengi Kristján Jónsson,
er hafði verið leiðsögumaður á
dönsku eftirlitsskipi og þá tekið
sér nafnið Hagensen. Eftir það
vann hann að snjómokstri á vetr
um, en bikun báta á sumrin. „En
•á helgum dögum klæddist Hag-
ensen uniformi með gyltum
hnöppum, leifum frá þeim tíma
er hann var til orlofs“).
72. —78. Hlíðarhúsabœimir eru
í líku formi og 1830. (Þeir voru
7 alls og stóðu þar sem nú er
Vesturgata 24—26 og austurend
inn af Nýlendugötu. Tún Hlíðar-
húsa, Götuhúsa og Landakots
náðu saman. Hlíðarhús voru
sjálfstæð jörð, eign Helgafells-
kirkju á Snæfellsnesi. Bæirnir
þarna hétu: Sundið, Skálinn,
Miðbær, Jónsbær og Austurbær.
Voru þeir taldir með beztu bæj-
um og þar hafa búið margir
merkismenn).
79. Melur, áður kallað Þórskot.
(Stóð þar sem seinna voru bygð
húsin Ás. og Hof, Sólvallagata
23 og 25).
80. Landakot (var ein af beztu
hjáleigum Reykjavíkur, en var
lagt til innréttinganna ásamt
Götuhúsum. Skömmu eftir 1800
eignaðist Petræus kaupmaður
það og síðar L. M. Knudsen
kaupmaður. En 1837 seldi ekkja
hans Helga G. Thordarsen dóm
kirkjupresti. Bygði hann þar
timburhús austan við bæinn, en
lét hann standa. Þar bjó þá í
nokkur ár frú Guðrún dóttir
Stefáns Þórarinssonar amt-
manns ásamt syni sínum Gísla
Brynjólfssyni skáldi, er varð
háskólakennari í Kaupmanna-
höfn).
81. Fjárhús þar fyrir norðan,
er nú rifið. (Það var einnig
nefnt Fjárhúskot og stóð í Landa
kotstúni).
82. Skakkakot. Á Hlíðarhúsa-
túni var Skakkakot, er nú rifið.
(Beint norður af Landakoti, en
á Hlíðarhúsavelli, stóð upphaf-
lega kot, sem Jaðar hét. En á
uppdrætti Lievogs af Reykjavík
er það kallað Skakk eða Skakka
kot og festist það nafn við það.
Það mun hafa verið rifið 1870.
Þar bjó Teitur faðir Helga hafn-
sögumanns).
83. Hali utast í túninu, stend-
ur enn. (Þetta var gamalt býli
og stóð á holti vestan við Landa
kot og Hlíðarhúsatúnin. Þar bjó
seinast Eyvindur Jónsson, al-
kunnur ferðagarpur og fylgdar-
maður útlendinga. Sonur hans
var Ólafur verzlunarmaður, sein
ast umsjónarmaður í Lands-
bankanum).
84. Garðhús og tveir eða þrír
bæir í Ánanaustum. (Garðshús
stóðu fyrir vestan mýrina sem
var á milli Bakkastígs og Brunn
stígs. Þar bjó lengi Bjarni hafn
sögumaður Oddson).
85. —87. Ánanaust. (Það voru
þrír bæir og er ekki langt síðan
að sá seinasti féll í valinn. Ána-
naust var hjáleiga frá Hlíðar-
húsum. Þar bjó eitt sinn Pétur
Píslason faðir Gísla læknis á
Húsavík og Eyrarbakka. Þarna
reisti Alliance fiskverkunar-
stöð sína).
88.—90. Götuhús. Á Götuhúsa
túninu, sem kaupm. G. Zoega á,
stóðu 3 bæir, sem nú eru allir
eyðilagðir. (Götuhús, altaf köll-
ug Göthús, stóðu norður og vest
ur af þar sem nú er hús Geirs
Zoega vegamálastjóra. Var það
lengi hjáleiga frá Reykjavík, en
lögð til innréttinganna. Á seinni
hluta 18. aldar bjó þarna einn
af merkustu mönnum Reykja-
víkur á sinni tíð, Sigurður Er-
endsson, Brandssonar lögsagn-
ara Bjarnhéðinssonar. Þarna
bjó síðar um hríð Einar Jóns-
son, frá Dúki, faðir Bergþóru
konu Ara Magnússonar í Skál-
holtskoti. Smám saman hnign-
aði Göthúsum, einkum eftir að
jörðin var lögð til innrétting-
anna. Eftir 1800 eignaðist Pet-
ræus þau og þá munu hafa ris-
ið þar upp tvö tómthúsbýli í
viðbót. En 1862 eignaðist Geir
Zoega býlið. Þá bjuggu þar þrjár
fátækar fjölskyldur. Geir lét
rífa alla kofana og slétta yfir
rústirnar en girða landareign-
ina. Var hún upp frá því köll-
uð Geirstún).
91.—93. Sauðagerði. Fyrir ut-
an garðana voru 1830 tvö eða
þrjú kot í Sauðagerði. (Sauða-
gerði var upphaflega beitarhús
frá Hlíðarhúsum. En í byrjun
19. aldar risu þar upp nokkur
býli í þéttri hvyrfing og hafa
líklega öll verið kölluð Sauða-
gerði. Þar bjó eitt sinn Jón Þór-
arinsson, faðir Þórðar úrsmiðs
og þeirra bræðra).
94. Þorgrímsstaðir (voru beint
vestur af Landakoti, kendir við
Þorgrím Eylífsson, föður Torfa
prentara. Bærinn stóð um það
bil þar sem Túngata og Bræðra
borgarstígur mætast).
95. Bráðræði (var upphaflega
hjáleiga frá Seli og bygðist um
miðja 18. öld. Þótti það lítið kot
og lélegt. Seinast bjó þar Magn-
ús Jónsson frá Ármóti, afi Jóns
Hj, Sigurðssonar læknis. Hann
reif kotið og bygði þar timbur-
hús).
96. Sel (var áður kirkjujörð,
en seld undan kirkjunni um
miðja 19. öld. Þar bjó á síðari
hluta 18. aldar Þorfinnur lög-
réttumaður, er síðar bygði Þor-
finnsbæ. Þá tók við séra Bryn-
jólfur Sigurðsson og bjó þar
einn Reykjavíkurpresta. Þar bjó
seinna Magnús Magnússon
hreppstjóri, fyr á Lambastöð-
um, en mikil ætt er frá honum
komifi. Sonardóttir hans var
Þóra, er lengi var ráðskona hjá
prins Valdemar).
97. Steinholt. (Þar bjó seinast
Jónas Jónasson lögregluþjónn).
98. Litla-Sel. Það stóð í Sels-
túni og voru þar síðar þrjú býli:
Litla-Sel, Mið-Sel og Ivar-Sel.
Kent við ívar nokkurn Jónat-
ansson).
99. Pálshús (voru á milli Sels
og Bráðræðis. Þau voru kend við
Pál son Magnúsar hreppstjóra
á Lambastöðum og síðar á Seli).
100. Grimsstaðir voru fyrst
bygðir um 1838—40. En í Görð-
unum, sem kallaðir eru að sunn
anverðu og í Kaulaskjóli var
engin bygging. (Samkvæmt öðr-
um heimildum voru Grímsstað-
ir ekki reistir fyr en 1842. Hét
sá Grímur Egilsson, ættaður af
Seltjarnarnesi, sem þar settist
að. Við hann var bærinn kend-
ur og Grímsstaðaholt við bæ-
inn).
Þá telur Jón prentari ennfrem
ur:
101. Fúlastjörn.
102. Rauðará var þar sem hún
er og
103. Goshóll rétt fyrir norðan
og austan hana er fyrir löngu
rifinn.
Ég gat þess hér áður að ein-
hverjir bæir mundu hafa fallið
úr hjá Jóni og er þá helzt að
nefna þessa:
104. Þingvöllur. Þegar Hoppe
stiptamtmaður ákvað að rífa
Arnarhólsbæinn 1828, var þar
ábúandi Sveinn nokkur Ólafs-
son. Hann bygði sér þá lítinn
torfbæ rétt fyrir ofan Bernhöfts
bökunarhús, og gaf honum þetta
stóra nafn. En kotið stóð ekki
nema fá ár. Þar bjuggu þó eítir
hann Sigurður Benediktsson og
Kristín Jónsdóttir, foreldrar Vil
helmínu konu Jóns Magnússon-
ar Norðfjörðs frá Sjóbúð. —
Þarna er nú verzlun Hans Pet-
ersen.
105. Zuggersbær stóð þar sem
smiðja innréttinganna hafði áð-
ur staðið. Bæ þennan bygði Jó-
hannes Zoega tugtmeistari (alt-
af kallaður Zugger og þar af
nafn bæjarins) og seinna þjó þar
Jóhannes glerskeri sonur hans
faðir Geirs kaupmanns, og í þess
um bæ var Geir fæddur. Um
1845 ætlaði Jóhannes að endur-
byggja bæinn en fékk ekki leyfi
til þess. Vildi bygginganefnd
ekki hafa torfbæ þarna. Þá reif
Jóhannes bæinn 1847 og lét reisa
þar timburhús. Þarna stóð sein-
ast veitingahúsið Tjarnarlund-
ur sem brann.
Brúnsbær var upphaflega
beykisíbúð og vinnustofa inn-
réttinganna. En 1791 keypti mad.
Gristine Brun (ekkja Bruns tugt
meistara) kofana og bjó þar til
æviloka. Var bærinn kendur við
hana. 1808—09 bjó þar Peter
Malmquist beykir, sem kunnur
varð af fylgi sínu við Jörund
hundadagakóng, og hjá honum
bjuggu þeir Jörundur og Sa-
vignac fyrst er þeir komu hér,
áður en þeir gerðu stjórnarbylt-
inguna. Bjarni Thorarensen
assessor bjó þarna í tvö ár, 1813
—1814. Talið er að bærinn hafi
verið rifinn um 1830, og má vera
að það hafi verið heldur fyr svo
að þess vegna telji Jón hann
ekki í skrá sinni. — Brunsbær
stóð rétt fyrir sunnan þar sem
nú er Herkastalinn.
106. Sjóbúð. Þetta hefir líklega
upphaflega verið sjóbúð frá
Grjóta, en seint á 18. öld er bú-
ið þar. Árið 1798 byggir Árni
nokkur Þorsteinsson þar bæ. Þar
bjó um skeið Magnús Jónsson
Norðfjörð, faðir Jóns Norðfjörðs
verzlunarmanns. Seinast bjó
þar Bristján kðupmaður Þor-
steinsson frá Brunnhúsum. Að
honum látnum lét ekkja hans,
Guðrún Sveinsdóttir, rífa bæ-
inn 1859 og byggja þar timbur-
hús. Guðrún giftist síðar Geir
Zoega kaupmanni og bjuggu
þau í þessu húsi.
107. Litla Landákot var í
Landakotstúni og var stundum
kallað Landakotskot. Það var
selt undan eigninni 1857. Árið
1862 eignaðist það Geir Zoega
kaupmaður og hafði makaskipti
á því og Göthúsum.
Hér eru þá talin rúmlega
hundrað torfbýli. Um 1840 hafa
þau verið nokkru fleiri, en þá
voru íbúðarhús úr timbri um 40
að tölu. Mannfjöldi í Reykjavík
var þá 900 og þar af áttu 300
heima í timburhúsum, en hálfu
fleiri í „kotunum“. Fólkinu var
altaf að fjölga og þótti sumum
nóg um og svo kvað Jón gamli
Hjaltalín í Tíðavísum, þar sem
hann getur um flutning land-
læknis og lyfjabúðar til Reykja-
víkur:
Áður fjöldi ýta var
ærinn saman kominn þar,
brjál sýndist að bera því
bákkafullan lœkinn í.
EKKI var torfbæjaöldin á enda
um þessar mundir, því að enn
voru reistir margir torfbæir.
Tók Skuggahverfið aðallega að
Ibyggjast eftir 1840 og svo bætt-
ust við nokkrir bæir í Þingholt-
unum og Vesturbænum. Mun
láta nærri að milli 40 og 50 nýir
torfbæir væri reistir á tímabil-
inu frá 1840—1890. Upp úr því
breyttist byggingarlagið algjör-
lega og bar einkum tvent til
þess.
Árið 1874 flyst hingað fyrst
þakjárn, þykt og vandað, og
varð Geir Zoega kaupmaður
fyrstur manna til þess að láta
setja það á hús sitt. Þetta þak
er enn við líði, hefir dugað öll
þessi ár og má af því marka
hvað það hefir verið vandaðra
heldur en þakjárn það, sem
flust hefir á senni árum. Þak-
járnið olli byltingu í byggingar-
málum Reykjavíkur. Eftir að
það kom var ekki sett torfþak
á íbúðarhús og menn fóru að
rífa torfþökin af bæjunum og
setja járnþök á í staðinn. Má
því segja að næst torfbæjaöldini
hefjist hér bárujárnsöldin. Menn
létu sér ekki nægja að hafa járn
á þaki á timburhúsum, heldur
klæddu þau öll með járni og
helzt þetta þangað til sements-
öldin (eða steinhúsaöldin) tók
við, eða 30—40 ára skeið.
Önnur höfuðorsök þess að
torfbæjaöldin leið undir lok, var
sú, að þegar Alþingishúsið var
bygt, lærðu margir steinsmíði,
og upp frá því var hætt við að
hafa veggi bæjanna úr grjóti og
torfi. Þá komu hinir svonefndu
„steinbæir", sem margir standa
enn í dag, með útveggjum úr
höggnu og límdu grjóti.
EINS og fyr er getið samdi Jón
prentari skýrslu sína 1886. Þá
var liðin torfbæjaöldin, sem
staðið hafði um 90 ár. Það virð-
ist því svo, sem honum hefði
átt að vera innan handar að
telja einnig alla þá torfbæi, er
risu upp eftir 1840 og gera þann-
ig fullkomna skrá um alla þá
torfbæi, sem reistir voru í
Reykjavík. En þótt hann hafi
ekki gert það, er samt mikill
fengur að skýrslu hans, því að
hún sýnir hvernig úthverfin
voru bygð þegar Reykjavík var
fimtug. „Kotin“ voru hinn ís-
lenzki hluti höfuðstaðarins, en
Miðbærinn, aðal verzlunarlóðin,
bygð að mestu dönsku og hálf-
dönsku fólki.
Það lætur að líkum, að mis-
munandi hafi „kotin“ verið
bæði um frágang á byggingu og
umgengni ytra og innra. Sum
hafa verið örgustu greni og
sennilega hefir þar oft farið sam
an sóðaskapur og hirðuleysi íbú
anna. Aðrir bæir hafa verið
snotrir bæði að frágangi og um-
gengni, þótt ekki væri þeir há-
reistir og til sannindamerkis um
það höfum vér ummæli Jóns
biskups Helgasonar. Hann sagði
í einu riti sínu, að sér sé í barns-
minni mörg heimili efnalítilla
tómthúsmanna, bæði fyrir aust-
an bæ og vestan, þar sem mynd-
arskapur blasti við manni þegar
inn var komið, þótt fátt væri
þeirra innanstokksmuna, sem á
vorum dögum teljast ómissandi
á hverju heimili. Og hann getur
sérstaklega um nokkur fyrir-
myndaheimili í torfbæjunum.
Þessi nefnir hann 1 Austurbæn-
um: Sölvahól, Steinsstaði, Stafn
Pálsbæ, Loftsbæ, Eirnýjarbæ,
I.
í meðvitund allra Islendinga
og þá ekki hvað sízt Norðlend-
inga, hefir jafnan hvílt mikill
ljómi yfir Hólastað, enda ekki
að undra, því að þar var bæði
menntasetur og miðstöð andlegs
lífs á Norðurlandi um margar
aldir, og þar gætti mjög hins ver
aldlega valds sem kunnugt er.
Það var vel ráðið, þegar ver-
aldlegir höfðingjar og kirkjunn-
ar menn, norðan lands, fóru þess
á leit við Gissur biskup Isleifs-
son, að sérstakur biskupsstóll
yrði settur á stofn fyrir Norð-
lendingafjórðung, og sýnir það
vel víðsýni hins mikla kirkju-
höfðingja, hve vel hann tók þess
ari málaleitun Norðlendinga og
hve vel hann skildi allar aðstæð-
ur þeirra og þörf hinnar ungu
kristni hér á landi. Þá var það
og mikil gæfa NorðleTidingum,
hve vel réðst um val hins fyrsta
biskups á Hólum, Jóns Ögmunds
sonar, er hann var þar fyrstur
til biskups kjörinn 1106. Var
hann tvímælalaust einn hinn
mesti andans maður íslenzkrar
kristni, að fornu og nýju,
hvorki fyrr né síðar, mun
hafa verið eins mikill ljómi
yfir Hólastað sem um hans
daga, þó að margir ágætis og á-
hrifamenn hafi setið á Hólastóli
í kaþólskum og lútherskum sið.
Allir kannast við nöfn þeirra
biskupanna: Guðmundar Ara-
sonar og Jóns Arasonar og Guð-
brandar Þorlákssonar, sem hver
á sinn hátt gerðu garðinn fræg-
an og höfðu mikil áhrif í íslenzku
þjóðlífi um sína daga.
Það má með sanni segja, að á
Hólum í Hjaltadal hafi um marg
ar aldir staðið sá viti í andlegu
lífi þjóðarinnar, sem ekki að-
eins lýsti um allt Norðurland,
heldur um gjörvalt landið og þó
nokkurn skugga kunni að bera
þar á í ölduróti aldanna og allir
hinna mörgu biskupa, sem sátu
á Hólastóli, hafi ekki verið jafn
miklir atgerfis og andans menn,
þá dregur það engan veginn úr
þeirri frægð, sem hvílir yfir stað
og stóli og þeirri þakkarskuld,
sem við eigum að gjalda þeim
leiðtogum þjóðarinnar, sem þar
báru brennandi blys fyrir þjóð-
inni í andlegum efnum á liðn-
um öldum. Þá megum við held-
ur ekki gleyma þeim höfðings-
skap og fórnarlund, sem fram
kom hjá Illuga presti Bjarna-
syni, er hann stóð upp af föður-
leifð sinni „fyrir Guðs sakir og
heilagrar kirkju“ og lét jörð
sína fyrir biskupssetur og leysti
þannig hnút þeirrar togstreytu,
sem varð um það, hvar biskups-
setrið skyldi standa, togstreytu,
Suðurbæ, Söðlakotsbýlin og
Skálholtskot. En þessi í Vestur-
bænum: Melkot, Skólabæ, Há-
konarbæ, Hákot, Arabæ, Vigfús-
arkot, Hól, Nýjabæ, Hlíðarhúsa-
bæina, Miðsel, Garðhús. „Og
svona mætti lengi telja áfram“,
segir hann.
REYKJAVÍK var torfbæjaborg,
þegar hún var fimtug. Á hundr-
að og fimtíu ára afmæli hennar
voru allir torfbæirnir horfnir.
En þeir eiga sinn kafla í sögu
bæjarins.
Það er hverju orði sannara
að torfbæirnir höfðu sína ann-
marka. En þótt nútíma menning-
in fordæmi þá niður fyrir allar
hellur, þá er ekki víst að þeir
hafi verið verri mannabústaðir
heldur en skúrarnir, braggarn-
ir og kjallararnir eru nú á dög-
um. Það er að minnsta kosti víst,
að fólkið, sem bjó í torfbæjun-
um og ólst þar upp, var engu
óhraustara né kvellisjúkara en
fólk er nú á dögum. Helzti mun-
urinn á torfbæjarkynslóðinni og
steinhúsakynslóðinni mun vera
sá, að unglingar eru bráðgjörri
nú en þá, en það stafar miklu
fremur af bættu viðurværi held
ur en bættum húsakynnum.
Á .ó. — Lesbók Mbl.
sem svo oft hefir endurtekið sig
í íslenzku þjóðlífi, þegar líkt
hefir verið ástatt.
Það yrði of langt mál, að
rekja hér frægð og þýðingu
Hóla og Hólastóls í þjóðlífi Is-
lendinga á liðnum öldum. Saga
kristninnar og biskupsstólanna
er saga þjóðarinnar sjálfrar.
Saga Hóla og Hólastóls er saga
Norðurlands.
II.
Hnignun og niðurlæging
Eftir því sem aldirnar liðu
urðu miklar og margháttaðar
breytingar í íslenzku þjóðlífi.
Þjóðin stóðst ekki ásælni er-
lendra höfðingja, bæði andlegra
og veraldlegra, sundrung og
deilur komu upp meðal inn-
lendra manna og þjóðin glataði
sjálfstæði sínu. Eldgos, sóttir og
harðindi gerðu þjóðinni þungar
búsifjar og land og þjóð var sem
vafið í dróma. Dugnaður og
framtak fór þverrandi, erlend
kúgun lagðist eins og mara yfir
þjóðlífið. Kirkjulífi og menningu
þjóðarinnar hnignaði, atvinnu-
hættir breyttust og þjóðin flutti
sig um set í landinu sjálfu. Bisk-
upasetrin hættu að vera í þjóð-
braut, skólar biskupssetranna
lögðust annaðhvort niður eða
voru fluttir til annara staða.
Endalok þessarar óheillaþróun-
ar urðu þau, að Hólastóll var
lagður niður 1801 og landið var
gert að einu biskupsdæmi. Voru
Hólar nú sviptir öllu því, sem
áður hafði gert garðinn frægan,
ekki aðeins kirkjuhöfðingja sín-
um og höfuðprýði staðarins,
heldur einnig skóla og prent-
smiðju. Loks voru svo stólseign-
ir seldar og staður og kirkja síð-
an rúin, eins og alkunnugt er.
Var þá sögufrægð Hólastaðar
lokið um sinn og hinn mikli
menningarmeiður Norðurlands
rifinn upp með rótum. Hvernig
stóð á því að svona gat farið um
þennan stað?
Þjóðin hafði gleymt sjálfri sér,
trúarlífi hennar hafði hnignað
og tilfinningar hennar fyrir
gildi sögulegra verðmæta hafði
farið mjög dvínandi. Hið er-
lenda kúgunarvald reyndi allt
er í þess valdi stóð, til að draga
úr sjálfsbjargarviðleitni og sjálf
stæðisþrá þjóðarinnar og gera
hana sem háðasta því óheilla-
valdi, sem saug úr henni hvern
einasta blóðdropa.
Það má segja Norðlendingum
til hróss og þá sérstaklega Skag
firðingum, að tryggð þeirra við
Jólastað var ekki úr sögunni,
dó að biskupssetur væri þar ekki
(Frh. á bls. 7)
Biskupsstóll á Hólum í Hjaltadal
Eftir séra Óskar Þorláksson