Lögberg - 06.04.1950, Side 2

2
LÖGBERG, FIMTUDAGINN, 6. APRÍL, 1950.
UM NYJAR BÆKUR AÐ HEIMAN
Eftir Dr. STEFÁN EINARSSON
Johns Hopkins University
MINNINGARORÐ:
Thorleifur Thorleifsson
Fæddur 8. ágúst 1899 — Dáinn 22. júlí 1949
(Framhald)
Benedikt Gíslason frá
Hofteigi: Smiður Andrés-
son og þættir. Sögunefnd
Austfirðingafélagsins.
Bókaútgáfan Norðri, Ak-
ureyri, 1949. 202 bls.
Þegar Benedikt Gíslason var
að semja eða safna efni í Hall-
grímssögu sína skálds frá Stóra-
Sandfelli þá sagði Guttormur á
Hallormsstað við hann „Þú skef-
ur aldrei allt kvennafarsorð af
Hallgrími langafa þínum.“ Þó er
mér nú nær að halda að Bene-
dikt hafi tekist það með Hall-
grímssögu.
Bókin um Smið Andrésson
virðist af nokkuð líkum rökum
sprottin: löngun til að hreinsa
minningu Smiðs Andréssonar,
sem munnmæli og Jón Trausti
hafa gert að miklum kvenna-
manni og réttlátlega sleginn af
Grundar-Helgu og Eyfirðingum
hennar. Og hér er ólíku saman
að jafna, hve illt er viðfangs að
snúa við þessum dómi eða
„sleggjudómi“ sögunnar, vegna
þess hve skarðar eru heimildir
Cg fáorðar frá þessum tímum og
ekki hlaupið í kirkjubækur eins
og hægt var til að slá niður orð-
róminum um Hallgrím. Benedikt
gerir þó virðingarverða tilraun
til að snúa við dóminum um
Smið, og til þess að færa líkur
að því álti sínu, sem er merki-
legt í sögu íslands, ef rétt væri,
að hírðstjórar hafi aldrei verið
norskir menn meðan ísland
laut Noregskonungum, heldur
ávallt íslenzkir.
Hvort sem þetta er rétt eða
rangt hljóta allir sögufróðir
menn að vera Benedikt þakklátir
fyrir að hafa kveðið upp úr með
það og þannig vakið til umhugs-
unar um málið. En hvorki um
það, né ættfræði Benedikts, né
hinn nýja dóm Benedikjs um
Smið Andrésson er ég nokkur
maður til að dæma.
En hitt er ekki auðvelt að láta
sér sjást yfir hve vel þessi bók
um Smið er skrifuð, jafn-mold-
\ irðrislegt og efnið hlýtur oft
og tíðum að hafa verið og illt
viðureignar. Auk þess er Smiðs-
saga tæplega meir en helmingur
bókar. Hitt eru fjórir þættir,
fyrst „Athuganir og íaukar“ við
sögu Indriða á Fjalli um Þing-
tyinga, þá „Beinafundurinn við
Jökulsá,“ þá „Sigurður smali,“
og loks „Milli tveggja víkna.“ Og
má ég sem málfræðingur spyrja:
„hví ekki milli víka?“ eða er
þetta Vopnfirzka? Aldrei heyrði
ég það suður í Breiðdal á mín-
um uppvaxtarárum og ekki
finnst það á málfræðibókum.
Eða er þetta nýtízkujskólamál?
Mig minnir ekki betur en að ég
heyrði hálærðan kvenn-stúdent,
Borgfirzkan, gamlan nemanda
Björns Guðfinnssonar í New
York á velmagtarárum stríðsins
nota svipaða orðmynd, hvort
sem það var nú víkna eða tíkna,
en ekki var það þá bóknasafn,
en svo mundi það kunnuga orð
láta í eyrum ef þessi orð hefðu
að fornu haft -na í eignarfalli
fleirtölu. Hér er því eitthvað
nýtt á ferðum hvaðan úr skratt-
anum sem það er komið. Það var
aldrei ætlun mín að fara að fetta
fingur út í málfræði frænda
míns Benedikts frá Hofteigi, en
úr því ég hef nú glappast út á
þá óheillabraut, má ég geta þess,
að mér þykir hann nota orði
fræði stundum oftar á blaðsíðu
en gott má þykja fyrir stíl hans,
og mun hann sjá það sjálfur.
Hitt var heldur erindi þessara
lina að ég vildi votta Benedikt
mínar einlægu þakkir fyrir það
eigi aðeins hve geysifróður mað-
ur hann er orðinn, heldur einnig
fyrir það hve vel og skemmtilega
hann skrifar. Mér leizt svo á
Hallgrímssögu hans sem þar
væri óvenjulegur maður á ferð,
cnda tekur þessi bók hans af
skarið um það að hér fer ritsnill-
ingur, hvort sem hann er nú
kannske stundum of frumlegur
iyrir samtíðarmenn sína eða of
mikill sérvitringur til þess að
eiga samleið með mönnum. Ó-
neitanlega virðist Smiðs-saga
benda í þá átt. En slíkt er auð-
vitað kostur ekki hvað minnstur
á manninum.
Ritsnilld Benedikts kemur
ekki hvað sízt fram í síðustu
þáttunum tveim um Sigurð
smala og víkurnar tvær. Eru
greinar þessar svo vel skrifaðar
að mér virðist að þeir tveir
frændur Benedikts, Gunnar
Gunnarsson og Þórbergpr Þórð-
arson, gætu verið vel sæmdir af
þeim. Er þá ekki skammt jafnað,
en mér finnst Benedikt kippa í
kyn til þessara frænda sinna, og
þó kannske einkum Gunnars
enda eru þeir náskyldari og báð-
ir Vopnfirðingar að uppeldi, en
Héraðsmenn að ætt. Maður von-
ast eftir því að Þórbergur Þorð-
arson eigi eftir að skrifa sögu
Unuhúss áður en hann deyr. En
hver á að skrifa bókmenntásögu
Vopnafjarðar og Héraðs ef ekki
Benedikt Gíslason?
☆
Ferðafélag íslands: Árbók
MCMXLIX. Norður-Isa-
fjarðarsýsla 'eftir Jóhann
Hjaltason skólastjóra.
(Reykjavík), ísafoldar-
prentsmiðja H/F, 1949.
231 bls.
Á bók þessari er fyrst rætt um
landnám, þá um lönd og leiðir
innan héraðsins Norður-lsafjarð-
arsýslu.
Eftir það er lýst landslagi og
byggðum við Isafjarðardjúp að
vestan, byrjað á Skálavík yzt og
endað á ísfirði (ekki bænum,
heildur firðinum!) innst.
Þá er lýst landslagi og byggð-
tim við ísafjarðardjúp að norð-
an, frá Gerfidal í suðaustri norð-
vestur á Snæfjallaströnd.
Þá er haldið áfram sömu leið
um Jökulfjörðu, byrjað á
Grunnavík og endað á Sléttu og
Grænuhlíð.
Þá kemur kafli um Aðalvík og
Hornstrandir: byrjað á Rit og
endað á Reykjarfirði.
Þá kemur stutt skrá um
hreppa, en eftir það síðasti hluti
bókar: „Með Djúpbátnum," eftir
Þorleif Bjarnason, er ritað hefur
bók um Hornstrandir (einhverja
beztu Héraðslýsingu, sem rituð
hefur verið) og skáldsögu, sem
þar er látin gerast, enda er hann
íæddur og uppalin á Ströndum.
Annars er árbók þessi ekki rit-
uð af Þorleifi, heldur Jóhanni
Hjaltasyni, bónda og kennara að
Bæjum á Snæfjallaströnd. Jó-
hann er ættaður úr Stranda-
sýslu, en mun flestum mönnum
kunnugri í ísafjarðarsýslu, því
hann safnaði þar örefnum á ár-
unum 1932—40.
Óvíða mun geta hrikalegra
landslag við sjó á Islandi en á
Vestfjörðum, ef undan eru skild-
ir skaginn milli Eyjafjarðar og
Skagafjarðar og Austfirðir. Það
sem gefur Vestfjörðum svip, er
það að mikill hluti fjallanna hef-
ur flatar brúnir vegna þess að
ís, vatn og vindur hafa eigi
verið svo lengi að verki sem á
Austfjörðum, þar sem eyðingin
hefur oft ekki látið annað eftir
standa en hvassar eggjar og
tinda. Oft skaga þó á Vestfjörð-
um fram skarpir múlar og stund-
um hafa tindar myndast í blá-
grýtinu eigi síður en austan
lands.
Vestfirðir búa eigi aðeins yfir
merkilegri jarðmyndun, heldur
einnig mikilli og einkennilegri
náttúrufegurð. Hafa ljósmyndar-
ar Ferðabókarinnar — sumir
gamalkunnir, aðrir nýir en allir
ámóta góði'r — séð um það að
íesta hana á pappír fyrir lesand-
ann. Standa myndir þessarar ár-
bókar hinum fyrri fylliglega á
sporði.
Auk landslýsingar og sjávar
bregður Jóhann Hjaltason stund
um upp myndum úr lífi og at-
vinnuvegum íbúanna við Djúp-
ið. Maður les um æðarvarpið í
Vigur, dúnhreinsunina og fugla-
tekjuna, o.fl.o.fl. Auk þess segir
hann líka sögu sumri merkis-
manna héraðsins.
Mér var forvitni á að vita
hvort hann gæti varpað nokkru
ljósi á Butralda og Butralda-
brekku, en svo var ekki, enda
ekki við því að búast.
☆
Einar Guðmundsson, íslenzkar
þjóðsögur I—V H.F. Leift-
ur, Reykjavíkur, 1932—47.
Sami, Fljúgðu, fljúgðu klæði,
sögur. Helgafell, Unuhúsi,
Reykjavík, 1948, 143 bls.
Einar kennari Guðmundsson
fór yfilætislaust af stað með
þjóðsögur sínar, fyrsta heftið var
aðeins 80 bls, en síðan hafa heft-
in þykknað undir belti, svo að
síðast heftið er 215 bls. í fyrsta
heftinu kveðst hann ættaður úr
Hreppunum í Árnessýslu og hafi
verið kennari í Skaftártungu og
Barðaströnd; úr þessum sveitum
sé þjóðsögurnar sprottnar. Á 3.
Björn Halldórsson: Atli.
Ljósprentuð útgáfa, með
formála eftir Þorstein
Þorsteinsson sýslumann.
Útgefandi: Búnaðarfélag
íslands. Reykjavík, 1948.
Við lestur þessarar ljósprent-
uðu útgáfu af hinu mikla merk-
isriti, sem hér er um að ræða,
og við umhugsunina um hið
hafa sótt á hug minn eftirfar-
þjóðnýta starf höfundar þess,
andi ljóðlínur Steingríms Thor-
steinssonar:
,.Þeim, sem æfinnar magn fyrir
móðurlands gagn
hafa mestum af trúnaði þreytt,
hljómar alþjóðar lof yfir aldanna
rof,
því þeir óbornum veg hafa
greitt“
Vissulega má í ríkum mæli
heimfæra þau orð upp á séra
Björn Halldórsson í Sauðlauks-
dal og áhrifaríkt nytjastarf hans
í þjóðar þágu. Hann var fæddur
1724 og lést 1794, og var einn í
hópi hinna mörgu mikilhæfu
ágætismanna íslenzkra, sem
uppi voru á seinni helmingi 18.
aldar.
Búnaðarfélag íslands hefir því
unnið þarft verk og þakkarvert
með því að halda á lofti minn-
ingu hans með vandaðri ljós-
prentun fyrstu útgáfu af víð-
lesnasta riti hans, Atla, er var
prentaður í Hrappsey 1780. Eng-
um stóð heldur nær að minnast
séra Björns með þeim hætti,
jafn mikill frömuður og hann
var í búnaðar og jarðræktarmál-
um öllum.
Vel var það einnig ráðið, að
fá hinn gjörhugula bóka-og fróð-
leiksmann, Þorstein Þorsteins-
son sýslumann, til þess að skrifa
formála að útgáfunni, því að
bæði er hann þaulkunnugur ís-
lenzkum bókum frá umræddu
timabili, og hefir skrifað prýði-
legt rit um samtíðarmann séra
Björns, athafnamanninn og bún-
aðarfrömuðinn Magnús Ketils-
son sýslumann (1732—1803).
Formáli Þorsteins sýslumanns
er einnig, sem vænta mátti, vel
í letur færður og hinn fróðleg-
asti. Gerir höfundur þar grein
fyrir ævi séra Björns og lýsir
sonum eftir hinum beztu heim-
iidum. Leggur hann að vonum
mikla áherzlu á frumherjastarf
hans í búnaðarmálum og fer um
það þessum orðum:
„Margar og margskonar voru
tilraunir séra Björns. Hann mun
íyrstur hafa pantað útsæðiskart-
öflur hingað til lands og ræktaði
þær síðan að mun. Allskonar
káltegundir og rófur ræktaði
hann. Hefur hann verið talinn
einn allra mesti jarðræktarfröm-
uður á sinni tíð.“
Þá dvelur greinarhöfundur
við hin mörgu og merku búnað-
arrit séra Björns, en þeirra varð
Atli kunnastur, enda talinn eitt
og 4. hefti telur höfundur sig til
Norður-ísfjarðarsýslu. Má gera
ráð fyrir að hann hafi safnað þar
sem hann bjó, en auk þess hefur
heimilis á Njarðargötu 37, Reyk-
javík, en í 5. hefti er hann kom-
inn vestur í Reykjanesskóla í
hann fengið sögur aðsendar
hvaðanæva, svo hér kenir ýmsra
grasa í bókum hans. Er safn
hans, að mér virðist hvorki verra
né betra en mörg önnur þjóð-
sagnasöfn, þau er séð hafa dags-
ins ljós síðastliðin 20 ár eða meir.
í sögubókinni eru fjórar sögur,
„Plógurinn,“ „Úttektarseðill-
inn,“ „Fljúgðu, fljúgðu, kvæði,“
„Heitrof“ og „Jól.“ Þær gerast
allar á Suðurlandi og eru um
sunnlezkt fólk, flestar frá síð-
ustu öld, nema sagan um Rimar
Hornstrending, sem geríst í
berkhæli (Vífilsstöðum?). Sög-
urnar eru dálítið einkennilegar,
ekki sízt í orðavali, og bókin er
alls ekki óefnileg byrjendabók.
Ef höfundurinn væri yngri, væri
vert að gefa honum gætur, og
Jcannske hvort sem er. En fram-
tiðin mun leysa úr því.
hið allra merkasta rit um land-
búnað, sem út hefir komið á ís-
lenzku, og þó víðar væri leitað á
þeirri tíð.
Það er leiðbeiningarrit um
landbúnað í samtalsformi, og ber
þar margt á góma, því að fjöl-
breyttar og víðtækar eru þær
spurningar, sem Atli leggur fyr-
ir hinn gamla og reynda hús-
bónda sinn, sem hann á samtal-
ið við, eigi aðeins um búskap,
heldur einnig um sveitastjórn og
barnauppeldi.
Efni bókarinnar og vinsældum
er annars vel lýst í þessum um-
mælum Þorsteins sýslumanns:
„Þar eru fjölmargar ráðlegging-
ar og upplýsingar fyrir bændur
og bændaefni. Þótt svo mikið til
þessarar bókar koma, að Atli var
þrisvar prentaður á rúmu fyrsta
hálfrar aldar skeiði hans, og var
það einsdæmi um bók veraldlegs
efnis á þeirri tíð. Fram til þessa
tíma vitnar eldra fólk í Atla og
kann setningar úr honum.“
Kom önnur útgáfa hans út í
Hrappsey 1783, en sú þriðja í
Kaupmannahöfn 1834, ásamt
Búalögum.
Þó að Atli sé nú úreltur orð-
inn, vegna breyttra búnaðar-
hátta, á hann mikið sögulegt
gildi, bregður birtu bæði á ís-
lenzka búskaparháttu á 18. og
fram á 19. öld, og speglar á
margan hátt lífshorf manna og
menningarbrag þeirrar tíðar.
Jafnhliða því varpar hann að
sjálfsögðu björtu ljósi á hugðar-
efni höfundarins sjálfs og virka
ættjarðarást hans.
Eins og Þorsteinn sýslumaður
bendir á, mun ýmsum þykja það
nokkur ókostur á ritinu, að það
er með gotnesku letri, en fróð-
leikshneigðum lesendum ætti
það þó ekki að verða þrándur í
götu.
Séra Björn var, eins og kunn-
ugt er, kvæntur Rannveigu syst-
ur Eggerts Ólafssonar skálds og
inenningarfrömuðar; d v a 1 d i
Eggert árum saman hjá mági
sínum í Sauðlauksdal, eggjaði
hann til stórræðanna í búnaðar-
framkvæmdum og orti lofkvæði
um tilraunir hans. Talið er einn-
ig að Eggert hafi ort í Sauð-
lauksdal hið fræga kvæði sitt
„Búnaðarbálk“.
Af öðrum búnaðrritum séra
Björns má sérstaklega nefna
„Grasnytjar“, um notkun jurta
til matar, lækninga, litunar, og
fleira, og Arnbjörgu, sem rituð
er fyrir húsmæður, og því hlið-
stæð Atla að efni.
Margt annað merkilegt ritaði
séra Björn, og er þess lang merk-
ust hin mikla íslenzka-latneska
orðabók hans, sem Rasmus K.
Rask jók síðan og gaf út 1814;
er hún með réttu talin hið mesta
afreksverk og dýrmætt heimild-
arrit um íslenzka tungu.
Séra Björn var einnig skáld-
I hinni íslenzku bygð Vestur-
Islendinga við Garðar, North
Dakota fæddist á seinasta ári
19. aldarinnar drengur að heim-
ili sæmdarhjónanna, Gamaliels
Þorleifssonar og konu hans Kat-
rínar Tómasdóttur. Var honum
nafn gefið og nefndur Þorleifur.
Nafnið var íslenzkt og í því eng-
in uppgjörð við hið íslenzka þótt
umhverfið, landið og hættir um-
hverfisins og framtíð kynni að
verða enskubragðað seinna.
Enda fór svo að ensk tunga átti
erfitt með nafnið og gerði úr því
„Jolli“ með harðri áherzlu, og
undir því nafni kenndu allir
drenginn.
Snemma lærði hann um ís-
lenzkar erfðir og ættgöfgi og
gleymdi því aldrei. Æsku sína og
uppvaxtarár lét hann renna inn
í búskapinn með foreldrum sín-
um og tókust snemma órjúfan-
leg tengsli við heimilið, sveit-
ina og samferðarfólkiðí þessari
ágætu byggð. Skólamenntun sú
er hann náði var heimaskólanna
mest, en tók þó styttri námskeið
á lýðskólum landsins. Ekki
fannst honum að skólabekkur-
inn væri sín framtíð, heldur mun
honum hafa fundist „hlíðin sín
fegurst" og „fór svo hvergi“
Menntun öll fannst honum ein-
hvers virði ef hún flytti gleði
og hamingju inn í hversdags-
störfin og létti undir önn og erf-
iði dagsins. Slík menntun var
heldur ekki lærð á fáum árum
eða einum skóla, en mátti auk-
ast og efla svo maðurinn hafði
mæltur vel, eins og sjá má af
þessum alkunnu vísum hans:
“Ævitíminn eyðist,
unnið skyldi langt um meir,
sizt þeim lífið leiðist,
sem lýist þar til út af deyr;
þá er betra þreyttum fara að
sofa,
nær vaxið hefur herrans pund,
en heimsins stund
líði í leti og dofa.
Eg skal þarfur þrífa
þetta gestaherbergi,
eljan hvergi hlífa
sem heimsins góður borgari;
cinhver kemur eftir mig sem
hlýtur;
bið ég honum blessunar,
þá bústaðar
minn nár í moldu nýtur.“
Er það laukrétt, sem dr. Sig-
urður Nordal segir í íslenzkri
lestrarbók sinni (1924), að kvæði
þetta „mætti kallast stefnuskrá
hins bezta í umbótaviðleitni 18.
aldar.“ Jafnframt lýsir kvæðið
ágætlega höfundinum sjálfum,
er var, eins og þegar er gefið í
skyn, einn af allra mætustu ís-
lendingum sinnar tíðar, óvenju-
lega auðugri að ágætismönnum
á ýmsum sviðum, er brutu
brautina þeim, sem báru merki
framsóknar og menningar fram
til nýrra sigra á fyrri hluta 19.
aldar.
Og ofangreindar vísur séra
Björns Halldórssonar eiga það
sameinginlegt öðrum sönnum
skáldskap og lífrænum, að þær
liafa eigi glatað gildi sínu, en
eru jafn tímabærar nú og þær
voru á öld hans, eggjan til þess
að inna af hendi drengilega
skyldu sína við lífið og samtíð-
ina og skuld sína við framtíðina.
vilja og löngun til. Og hann kaus
sér að lifa í sveitinni sinni; lesa
það sem fræðandi var að finna,
og vefja það inn í störfin og
starfsfúsan huga og þrek, svo
sem guð gaf honum gæfu til.
Það er gæfa hvers manns að vita
hvað hann vill snemma í lífinu,
eins og það er ógæfa hvers
manns að vera að villast og vita
ekki sinn eigin hug fyr en ævin
er nær því á enda. Þorleifur
vissi hvar hann átti heima, og
hann „undi þar glaður við sitt“.
Líf hans varð því líf hins starf-
andi manns. Líf manns, sem al-
drei sér fyrir endann á því sem
þarf að gera, en á líka aldrei
þær stundir að finna ekki hönd-
um sínum eitthvað þarft að
vinna. Slíka mannsævi getur
engin talið að sé til ónýtis geng-
in. Starfandi maður er jafnan
heiðvirður maður. Starf helgar
og göfgar lífið. Sem tilbreytni
við hversdagsstörfin skoðaði
Thorleifur leiki ungmenna og
æskunnana. Tók hann þátt í
þeim af hug og hjarta, og þá sá
maður hann glaðastan, við
íþróttamót eða íþróttakeppni.
Það fannst honum aflýja sig eft-
ir þreyttan dag.
Árið 1936 tók hann að mestu
við búgarði foreldra sinna, og
fórst það hið bezta úr hendi.
Ýms sveitastörf voru honum fal-
in sem sýndu það traust, sem
menn báru til hans, sem hann
og aldrei brást. Hann var ekki
gefinn fyrir að mögla um sinn
eigin hag eða líðan. Þess vegna
leitaði hann ekki til læknis fyr
en svo var heilsu hans komið,
að hann mátti ekki lengur
dylja. Var hann fluttur til Graf-
ton spítalans og lézt þar eftir
stutta legu. Rólegur og án þess
að æðrast mætti hann einnig
síðustu leikslokunum. Hann
hafði unnið sitt starf; dagurinn
var á enda, nóttin var jafnan vel
komin þreyttum manni, sem
gjört hafði dagsverk sitt; nóttin
og hvíldin eiga ljúfan friðar-
faðm.
Vér kveðjum hér starfandi
mann, sem vissi vel að: „Allir
dagar eiga kvöld, og allar nætur
morgna“ . . . einnig seinasta nótt
in.
Auk aldraðs föður, lætur
Thorleifur eftir sig tvo bræður
þá: Theodore, kaupmann í
Edinburg, N. Dak. og Friðjón
kennara í Park River, N. Dak.
svo og þrjár systur: Mrs. W. K.
Halldórsson að Mountain, Mrs.
D. J. Flanagan að Gardar og
Mrs. Strandness í Lansing
Michigan. Jarðarförin fór fram
frá heimili og kirkju að Gardar
þann 25. júlí 1949, að viðstödd-
um nánustu ættingjum og vin-
um auk fjölda samferðamanna.
Minningarorðin mæltu sr. E. H.
Fáfnis sóknarprestur hans og sr.
E. H. Sigmar, D.D. Hann hvílir
í Gardarkirkju grafreit. Mátti
vel um Thorleif segja:
„Að það sem refum eign er í
var ekki til í brjósti því“. (Þ. E.)
E. H. F.
Minnist
BETEL
í erfðaskrám yðar
KAUPENDUR LÖGBERGS
Á ÍSLANDI
Gerið svo vel að senda mér sem fyrst greiðslu fyrir
yfirstandandi árgang Lögbergs, kr. 50.00. Dragið
ekki að greiða andvirðið. Það léttir innheimtuna.
Æskilegt að gjaldið sé sent í póstávísun. Þeir sem
eiga ógreidda eldri árganga, eru vinsamlega beðnir
að snúa sér til mín.
BJ ÖRN GUÐMU N DSSON
SKÓLAVÖRÐUSTIG 17 REYKJAVIK
—Framhald
Ljósprentuð útgófa merkisréts
Eftir PRÓFESSOR RICHARD BECK