Lögberg - 16.11.1950, Blaðsíða 2

2
LÖGBERG, FIMTUDAGINN, 16. NÓVEMBER, 1950
ÁRNI G. EYLANDS:
í ÁRNASAFNI
Þessa ágælu hugvekju, sendi
höfundur Lögbergi með flug-
pósli úr Reykjavík. og skal hon-
um slíkl að makleikum þakk-
að. — Ritstj.
í janúar talaði ég eitt sinn um
daginn og veginn í útvarpið og
minntist þá á Árnasafn. Á eftir
var mælst til þess við mig að
birta þann kafla erindisins á
prenti. Af því varð þó ekki því,
að úr annari átt var mér bent á
að rétt væri að forðast blaða-
skrif um málið eins og þá stóðu
sakir.
Nú sé ég að sú þögn er rofin
af Dönum sjálfum, og finnst mér
þá ekki úr vegi að fram komi
hvað íslenzkum mönnum detti
í hug er þeir koma í Árnasafn
og sjá hve illa það er varðveitt
og ótryggilega. — Geri ég ráð
fyrir að fleirum fari sem mér.
Eitt sinn var ég staddur í
Chicago. Kunningi minn, góður
íslendingur, en einnig mikil-
virkur og mikilsvirtur Banda-
ríkjaþegn vildi sýna mér eitt-
hvað stórt, en eins og kunnugt
er telja Bandaríkjamenn ýmis-
legt stórt hjá sér, svo að aðrir
þurfa ekki við þá að etja í því.
Landinn fór með mig í banka
einn og sýndi mér vönduðustu
og mestu kjallarahurð í heimi, í
dyrum peningageymslu bank-
ans. Hún var eitthvað um metra
á þykkt, og læsingar og gróp og
galdraútbúnaður að sama skapi.
Ekki man ég tölurnar sem dyra-
vörður þessa musteris mammons
romsaði upp fyrir okkur, en allt
var það meira en í Búnaðarbank
anum, það man ég með vissu,
þótt mikið sé nú af honum látið
og kjallara hans, miðað við vora
staðhætti.
Þegar ég var unglingur átti ég
því láni að fagna að njóta nokkr-
ar vikur tilsagnar hins mikla
málfræðings, Guðmundar heit-
ins Þorlákssonar frá Frostastöð-
um í Skagafirði. Hann var flest-
um öðrum íslendingum kunn-
ugri Árna Magnússonar bóka-
safninu í Kaupmannahöfn. Ég
man með hverri lotningu vér
unglingar hlustuðum á frásagnir
gamla mannsins um hinar gömlu
skinnbækur óg skjöl. — Full-
yrðingar Guðmundar um að
mjög margt af því tagi hefði
Árni Magnússon fengið að láni
og ekki skoðað sem sína eign og
því merkt það með bókstöfun-
um sk., sem þýddu „skilist".
Það hefði því verið fjarri öllum
hugsanlegum sanni, að Árni
hefði með réttu ráði, gefið Hafn-
arháskóla þetta allt á banadægri,
án skilyrða og gert sjálfan sig
þannig með ráðnum hug að van-
skilamanna. — Þótt sárt sé að
vita öll handrit og bækur, sem
Árni Magnússon hafði í fórum
sínum á erlendum höndum og
skoðað sem varanlega eign er-
lendrar stofnunar og manna,
hefir það löngum deyft sársauk-
ann, að vér höfum orðið að við-
urkenna að óvíst hefði orðið um
örlög margs af þessu, ef Árni
hefði ekki safnað því og flutt úr
landi, og þrátt fyrir hið mikla
slys, sem þar steðjaði að safninu,
höfum vér íslendingar ókunn-
ugir málavöxtum alltaf trúað
því sem sjálfsögðum hlut, að í
Kóngsins Kaupmannahöfn væri
safn Árna Magnússonar vel
og örugglega geymt. Er ég einn
af þeim mörgu seku, sem oft
hafa komið til Hafnar en alltaf
vanrækt þá altarisgöngu að sjá
safn Árna Magnússonar. En í
huga mínum hefir það verið
geymt þar í helgum steini og
svo traustum, að óhugsandi væri
að neitt minna en atomsprengj-
Bn*. Phone 27 989—Res. Phone 36 151
Rovaízos Flower Shop
Onr Speelaltles:
WEDDING CORSAGES
COLONIAL BOUQUETS
FUNERAL DESIGNS
MU» K. ChrUtle, Proprletreu
Formerly wíth Robinson & Co.
253 Notre Dame Ave.
WINNIPEG MANITOBA
ur gætu grandað því. í huga mín
um hafa dyr og hurðir að þeim
helgidómi verið engu minni eða
órammgjörari heldur en kjall-
arahurðin í Chicago, fyrir kór-
hvelfingu mammons, er ég sagði
frá áðan.
Hér um daginn varð það loks
að framkvæmd hjá mér að fá
að líta inn í safn Árna Magnús-
sonar. Hóflega ratandi um slóð-
ir Hafnar fann ég brátt húsið,
gamla múrsteinsbyggingu all-
stóra en ekki ásjálega. Ekki brá
mér við það, því að fornt yfirlit
mátti vel hæfa safni Árna. Er
inn kom og ég spurði dyra- og
frakkavörð nánar um leið til
Jóns Helgasonar prófessors, var
mér sagt að ganga beint af aug-
um inn í gegnum bókaskála einn
mikinn og þá kæmi ég að dyr-
um Jóns og Árnasafni. Þarna
var hátt undir loft og bækur á
tveimur hæðum, þótt í miðjum
skála væri opið upp úr til rjáf-
urs. En mér brá nokkuð er ég
sá að gólf og allar milligerðir
og hyllur voru úr tré og svo
þakið innanvert. En skálagólfið
er fljótt stikað, og ég stóð við
dyrnar sem á stendur með lat-
ínu stafsetningu Safn Árna
Magnússonar. Hurðin var hvorki
mikil né traustleg, harla ómerki
leg tréhurð á engan hátt úr völd
um viði, einfaldasta gerð af
spjaldahurð. Ég knúði dyra og
lauk upp, og nú stóð ég í helgi-
dóminum, sem mig hafði svo oft
dreymt um í fullri vöku. Fram-
undan er gaflveggur hússins og
hyllur um hann þveran með
handritum og nú sá ég að Árna-
safn er að húsakynnum aðeins
eitt herbergi afþiljað með ó-
merkilegu timburþili frá aðal-
bókasalnum og þvert yfir hann
eins og eitt stafgólf í enda mik-
illar baðstofu. Mér datt í hug
gamal baðstofan í Viðvík og
Litla-húsið, þar sem talið var í
ungdæmi mínu að enn eymdi
eftir af viðum og umbúnaði frá
því er Espholin sat og reit ár-
bækur sínar.
Ég reyni ekki að lýsa því er
ég sá og fann í Árnasafni þá
litlu stund, er ég stóð þar við.
„Undrandi renndi ég augum
með bókanna röðum eljuverk
þúsunda, varðveitt á skrifuðum
blöðum“ — segir Jón Helgason
í hinu glæsilega og niðþunga
kvæði sínu: í Árnasafni. — Vel
er um allt gengið, ekki vantar
það, en hrelldur gekk ég út það-
an og þó með þakksemd í huga
fyrir að hafa séð og handleikið
nokkrar gersemar íslenzks anda.
Séð handaverk liðinna alda þeg-
ar verkið var meira en eining
og tímakaup, þegar vinnugleðin
veitti þolinmæði og mótaði af-
köstin — lýsti handrit og bréf.
En þakklætiskennd mín var
einnig mörkuð þeim hrolli, sem
getur gripið mann við síðustu
forvöð og á fremsta hlunni. —
Á morgun er Árnasafn ef til vill
ekkert nema öskuhrúga. Ein
eldspýta, sem óvart fellur úr
hendi. Elding sem slær niður.
íkveikja frá rafleiðslu. Ekki þarf
meira til svo að Árnasafn brenni
öðru sinni.
í stuttu máli: hvernig má slíkt
vera, að slíkt safn sem Árnasafn,
skuli vera svo úr hófi gálauslega
geymt í eldhættu við útvegg.
Það er meginatriði. Hitt er
minna og þó minnisvert, að því
skuli ekki vera meiri sómi sýnd-
ur en svo, að safnið er aðeins
eitt herbergi, sem um leið er
vinnuherbergi þess, sem safnið
annast og þeirra, sem þangað
þurfa að líta og leita. Og ekki er
nú minningu og „gjöf“ Árna
Magnússonar meiri sómi sýndur
af Háskólanum í Kaupmanna-
höfn en svo, að bækur Árna aðr-
ar en handrit eru dreifðar um
allt háskólabókasafnið eftir efni
og niðurröðun, en eru ekki varð-
veittar sem4 sérdeild í safninu,
gætir þeirra því að engu og eng-
inn, sem skoðar Árnasafn verð-
ur þeirra var. Ekki veit ég hvort
að sérstök skrá er til yfir þær,
og ekki veit ég hvort að Flat-
eyjarbók er geymd í konunglegu
bókhlöðunni. Sem leikmanni á
þessu sviði finnst mér það sann-
arlega mikið atriði í viðræðum
íslenzkra menntamanna og ís-
lenzkra yfirvalda við Dani, um
endurheimt Árnasafns og eðli-
legan heimflutning þess, er sam-
eignarbúið dans-íslenzka er gert
upp að fullu og í bezta bróðerni,
hve ömurlega er nú að Árna-
safni búið og það gálauslega
geymt, eyðileggingu auðveld-
lega ofurselt ef hversdagslegt
slys ber að höndum.
En þá er þess að minnafst og
spyrja: Hver undirbúningur er
hér heima fyrir til þess að taka
á móti Árnasafni? Ekki má
minna vera en að yfir það verði
byggt sérstakt hús á Háskóla-
lóðinni. Lítið fagurt hús —
„musteri“ — en umfram allt
eld, jarðskjálfta og rakatraust.
Það ætti ekki að kosta meira en
bjargálna manna íbúðarhús
kosta nú í Reykjavík, og til þeirr
ar byggingar vill vonandi hver
einasti íslendingur, sem kominn
er til vits og ára gefa pening,
beint eða óbeint. En ef að svo
illa skyldi nú úr rætast, sem
ég ógjarnan vil trúa, að Árna-
safn eigi ekki heimvon í bráð
þá verður það sannarlega að
vera verk íslenzkra manna að
hnippa svo við Dönum að Árna-
safn fái án tafar önnur húsa-
kynni og öruggari heldur en nú
er. Húsakynni, þar sem safninu
er óhætt, á hverju sem gengur
á venjulegum friðartímum og
þó eitthvað bjáti á umfram það.
Og um leið virðuleg húsakynni
sem hafa upp á starfsskilyrði að
bjóða, varðandi umhirðu safns-
ins og notkun.
Ef ekki fæst úr bætt á annan
hátt vildi ég sem lítill liðsmað-
ur er stendur álengdar fjarri
stinga upp á því að íslendingar
byggi sómasamlega yfir Árna-
safn í Kaupmannahöfn. Og er
til of mikils mælst þótt bókum
Geislahitun er
í tvö íbúðarhús hér í bænum
hefir verið sett svonefnt
geislahitunarkerfi til upphit
unar á þeim, í stað hins
venjulega miðstöðvarkerfis,
sem hér hefir tíðkast. Munu
íslenzkir verkfræðingar
vera á eitt sáttir um, að
geislahitunarkerfin m u n i
nú fara að ryðja sér veru-
lega til rúms hér. Nú eru
aðeins fáein hús hér á landi
búin þessum kerfum.
Það sem einkum vekur eftir-
tekt, þegar komið er í hús, sem
hafa geislahitunarkerfi, er að þar
sjást hvergi hinir leiðigjörnu
miðstöðvarofnar og hitinn í her-
bergjunum er öðruvísi en mað-
ur á að venjast.
Geislahitunarkerfinu er komið
fyrir í lofti herbergjanna. Þar
er hitalögnin lögð um leið og
loftið er steypt. — Hitinn streym
ir því beint niður í gegnum
steypuna.
Húsin tvö er hér um ræðir
eiga þeir Gústav A. Pálsson
verkfræðingur og Jakob Guð-
johnsen verkfræðingur. Hafa
því tveir verkfræðingar riðið á
vaðið hér, við að taka upp geisla
hitun í húsum sínum.
Félagið Geisláhitun h.f., sem
er nýlega stofnað, hefir sett þessi
tæki upp í húsin tvö og raunar
í önnur hús líka hér á landi, er
síðar verður vikið að.
í gærdag bauð félagsstjórnin
blaðamönnum að sjá og skoða
geislahitunarkerfi í húsi Jakobs
Guðjohnsen, að Kvisthaga 14.
Þar gaf stjórnin ýmsar þær
upplýsingar um hitunarkerfi
þetta, er hún telur að verulegu
máli skipti. Hér virðist vera um
að ræða það hitunarkerfi fyrir
hús af öllum stærðum og gerð-
um, sem notað verði almennt er
fram líða stundir.
Lílilsháttar samanburður.
Við geislahitun er lofthitinn í
Árna Magnússonar verði safn-
að saman og þær varðveittar
með Árnasafni en ekki faldar
innan um tugþúsundir annarra
bóka.
Hlustendur góðir. Ég hefi hætt
mér út á þá braut að ræða mál
sem ég hefi enga sérþekkingu
á og aðeins augnabliks kynni af,
ef glöggt er reiknað. En ég vona
að ekkert sé ofsagt, og ég finn
að hér horfir öðruvísi við en
allur fjöldi íslenzkra manna og
kvenna hyggur að vera muni.
Fleirum mun fara sem mér að
þeir eiga ekki á slíku von. Þeir
voru sem ég of fáfróðir og of
lítið kunnugir við Eyrarsund til
þess.
Hversu sem fer um Árnasafn,
verða alltaf bókfellin gömlu
hluti af íslenzku þjóðinni, lífs-
kjörum hennar í sæld og eymd.
Þar eru stuðlaberg og fossaföll
vorrar tungu.
„Hvar sem ég fletti, við eyru
mér ólguðu og sungu —
Uppsprettulindir og niðandi
vötn minnar tungu“
segir Jón Helgason og með
sanni. Á. G. E.
herbergjunum minni en við eig-
um að venjast við venjulégt mið-
stöðvarkerfi. Þetta er bæði þægi-
legt og heilsusamlegt, fólk þreyt
ist síður við vinnu og verður
ekki eins næmt fyrir ýmsum
kvillum, t. d. kvefi. Það er og
sannreynt, að plöntur þrífast
miklu betur við geislahitun en
nokkra hitun aðra, og það sem
plöntunum er hollt er mönnun-
um einnig hollt.
Við miðstöðvarhitun leitar
kalda loftið niður en heita loftið
upp og getur orðið allt að 10
gráða hitamun efst og neðst í
herberginu. Með loftinu þyrlast
upp ryk, en af því stafar óholl-
usta og sóðaskapur. Þessu er
ekki til að dreifa við geilsahit-
unina, því þar er hitinn jafnari
og loftstreymi hverfandi lítið.
Geislahitunin er mjög að fær-
ast í vöxt, enda eru kostir henn-
ar ótvíræðir. Fyrir stríð voru
1000 hús í Bandaríkjunum geisla
hituð, en nú eru þau 35000. í
Boston einni er verið að byggja
15000 geislahituð einbýlishús,
einnig kirkju, verksmiðjur, skóla
og fleiri opinberar byggingar.
Málsvari friðar og mannréttinda
Þótt hræði þig heimskan og lýgin,
og hati þig kúgunar valdið,
og rægi þig þrællyndu þýin
færð þú allri virðingu haldið,
sem fremstur, — mun framtíðin sanna, —
í flokki hinna vitrustu manna.
Þú heldur uppi hetjanna merki,
sem hugsjónir frelsisins vörðu,
með eldmóði í orðum og verki,
til eflingar guðsríki á jörðu,
ert ljósberi hins lifanda og sanna
leiðtoga kristinna manna.
Og vonandi verða þeir fleiri,
sem vissir í trú þeirri standa,
að guðlegur máttur sé meiri,
mannkynsins ógnandi fjanda,
því höggormsins höfuð skal merja
sú hönd sem á guðsríki að verja.
Hjörtur Brandsson
að ryðja sér til rúms á íslandi
, Geisllahilun.
t
Geislahitunin er án efa at-
hyglisverðasta hitunaraðferðin,
sem enn er kunn. Heitt vatn
(og stundum heitt loft) er látið
renna um innmúraðar pípur í
lofti og veggjum húsanna og
geisla þær frá sér hita út í her-
bergin.
Við geislahitun er það ekki
loftið í herberginu sem flytur
með sér hitann, og má því not-
ast við mun kaldara vatn í hita-
pípunum en nauðsynlegt er í
venjulegu miðstöðvarkerfi, eða
30 til 50 gráður í stað 60 til 85
gráðu.
Geislafletirnir þurfa ekki að
vera nema 30 gráðu heitir til
þess að hitinn í herberginu verði
þægilegur. Venjulegast er loft-
ið í herbergjum notað sem
geislaflötur. Því þaðan falla
geislarnir óhindraðir í allar átt-
ir, sumir skáhallt á veggina og
endurkastast þaðan, aðrir á hús-
muni og hita þá. Veggirnir eru
óheppilegri geislaflestir, af eðli-
legum ástæðum.
Kostnaðarhliðin.
Það er ekki ástæðulaust að
geta þess, að ofnar og pípur í
venjulegt miðstöðvarkerfi kosta
rösklega tvöfalt meira í erlend-
um gjaldeyri en pípur í geisla-
hitun. Uppsetning geislahitunar-
kerfisins er um það bil 10% dýr-
ari, en hins vegar er hitakostn-
aðurinn að minnsta kosti 30%
minni.
Félagið Geislahitun h.f. var
stofnað 25. sept. s.l. Formaður
félagsstjórnar er Axel Kristjáns-
son, framkvæmdastjóri, með-
stjórnendur Benedikt Gröndal,
verkfræðingur og Jóhann Páls-
son, pípulagningameistari, en
framkvæmdastjóri Aðalsteinn
Jóhannsson, vélfræðingur.
Tilgangur félagsins er að
framleiða tæki til geislahitun-
ar, verzla með þau og annast
uppsetningu þeirra.
Hús búin geislahilun.
Geislahitunarkerfi hafa þegar
verið sett í nokkrar byggingar
hér á landi, t. d. nýja Klepps-
spítalanum, Rannsóknarstöðina
á Keldum, heilsuhælið að
Reykjalundi, barnaskólann á
Akranesi og Þjóðminjasafnið.
Verið er að setja geislahitun í
nýja Iðnskólann og póst- og
símahúsið í Hrútafirði og á
þessu sumri hefir geislahitun
verið sett í tvö íbúðarhús. Hér
á landi hefir því fengist nokkur
reynsla, fyrir geislahituninni og
hafa kostir hennar komið mjög
greinilega í ljós.
—Mbl. 13. okt.
Ríkisstjórnin leggur fjórlaga-
frumvarpið fyrir Alþingi
Reklstrarafgangur áætlaður 41,1
milj. kr. og hagstæður greiðslu-
jöfnuður 5,2 mil. kr.
Á fjárlagafrumvarpi ríkis-
stjórnarinnar, sem útbýtt var á
þingfundi í gær, eru heildarnið-
urstöðutölur á rekstraryfirliti á-
ætlaðar 287.387.064 kr. og rekstr-
arafgangur 41.100.323 kr. Á fjárl.
frv. í fyrra var tilsvarandi upph.
263.607.619 kr. og rekstrarafgang
ur 37,786.553, en varð í fjárlög-
um yfirstandandi árs 298.333.919
kr. og rekstrarafgangur 36,267.
946 kr.
Hér er því gert ráð fyrir 10
miljóna króna lækkun á rekstr-
aryfirliti og um 5 miljóna auk-
inn rekstrarhagnað. Á sjóðsyfir-
liti eru niðurstöðutölur 292.347
064 kr. og hagstæður greiðslu-
jöfnuður 5.216.796 kr. Á frv. í
fyrra var niðurstaðan á sjóðs-
yfirlitinu 266.117. 619 og hag-
stæður greiðslujöfnuður 4.572
748 kr., en var á fjárlögum yfir-
standandi árs 300.843.919 kr. og
hagst. greiðsluj. 2.360.440. Hér
er því einnig um að ræða lækk-
un á útgjöldum frá því sem nú
er á fjárlögum og aukinn hag-
stæðan greiðslujöfnuð.
2.562. 000, en er í fjárlögunum
3.658.000 kr.
Til vitamála og hafnargerða
7.158.992 kr., en er í fjárlögum
8.835.000 kr.
Til flugmála 2.228.147 kr., en
er í fjárlögum 2.238.698- kr.
Til kirkjumála 4.424.441 kr„
en er í fjárl. 3.374.850 kr. Til
kennslumála 38.820.172 kr., en
er í fjárl. 32.745.189 kr. Til bók-
mennta, lista og vísinda 4.368.291
kr., en er í fjárl. 3.838.347 kr.
Til landbúnaðarmála 25.760,
075 kr., en er í fjárl. 23.805,630
kr.
Til sjávarútvegsmála eru áætl-
aðar 3.713.244 kr., en er í fjárl.
8.088.450 kr.
Til iðnaðarmála 726.220 kr., en
er í fjárl. 811.220 kr.
Til raforkumála 4.322.689 kr.,
en er í fjárl. 4.600.000 kr.
Til félagsmála 27.806.783 kr.,
en er í fjárl. 27.687.310 kr.
Til heilbrigðismála 18.737.711
kr., en er í fjárl. 15.841.162 kr.
Til dómgæzlu og lögreglu-
starfa eru áætlaðar 15.958.035
kr., en er í fjárl. 13.188.885. —-
Kostnaður við opinbert eftirlit
Einstakir gjaldliðir.
Til vegamála er lagt til að
veita 25.734.666 kr., en var á fjár-
lögum yfirstandandi árs 26.527.
500 kr.
Til samgangna á sjó, áætlun-
arferða póstsstjórnarinnar, ferða
skrifstofunnar o. fl., er áætlaðar
er áætlaður 1.136.553 kr., en er
í fjárl. 943.480 kr.
Kostnaður vegna innheimtu
tolla og skatta er áætlaður í frv.
6.875.610 kr. en er í fjárl. 5.686,
612 kr. og kostnaður við stjórn-
arráðið, sendiráðin o. fl. 8.969,
261 kr., en í fjárl. 8.503.306 kr.
—Mbl. 12. okt.
Business College Education
In these modern times Business College
Education is not only desirable but almost
imperative.
The demand for Business College Educa-
tion in industry and commerce is steadily
increasing from year to year.
Commence YourBusiness Traininglmmediately!
For Scholarships Consult
THE COLUMBIA PRESS LIMITED
PHONE 21804 695 SARGENT AVT. WINNIPEG