Lögberg - 30.08.1951, Blaðsíða 3

LOGBERG, FIMTUDAGINN 30 ÁGÚST, 1951
3
f 20 ór hefir Alexander Jóhannesson unnið að etymologiskri
orðabók, sem byrjuð er að koma út
Eitt er sérkenni prófessors
Alexanders Jóhannessonar, hve
framúrskarandi lítið hann er
fyrir það gefinn, að láta sitja við
orðin tóm.
Þegar h o n u m hefir hug-
kvæmst að gera eitthvert verk,
þá vill hann ekki dunda við að
velta því lengi fyrir sér, heldur
koma því í framkvæmd, og það
sem allra fyrst.
Þess vegna hefir hann komið
og kemur miklu í verk, eins og
kunnugt er. Öllum almenningi
eru kunnugastar framkvæmdir
hans í byggingarmálum Há-
skólans og sú mikilsverða for-
usta, sen# hann hefir haft í þeim
málum öllum. Þó hafa þau al-
drei verið annað en hjáverk
hans, frá vísindastörfum og
kennslustörfum. — Að ógleymdu
hina mikla verki, sem á hann
hleðst við daglega stjórn Há-
skólans, er árlega fer mjög í
vöxt.
Ég ætla ekki að gera starfs-
feril eða starfsdag Alexanders
Jóhannessonar að umtalsefni,
hvorki í byggingarmálum eða í
stjórn Háskólans, en minnast að
þessu sinni á annan þátt í starfi
hans, sem almenningur hefir
engin kynni af.
Tvöföld gæfa.
Nýlega var prófessor Alex-
ander boðið til Parísar til að
halda fyrirlestur víð Sorbonne-
háskólann, um eftirlætis við-
fangsefni hans, uppruna tungu-
mála. En vísindastörf hans á
þessu sviði, eru orðin mikil og
víðkunn. Prófessor Alfred Joli-
vet, kynnti prófessor Alexander
fyrir áheyrendum hans, áður en
hann flutti fyrirlesturinn í Sor-
bonne-háskólanum. Komst pró-
fessor Jolivet þá að orði á þessa
leið:
„Tvennt er það, sem gerir
þennan íslenzka vin minn að
gaðfumanni. Hann hefir komið
upp Háskála íslands, og hann
hefir nú nýlega lokið við
etymologiska orðabók sína yfir
íslenzka tungu“.
Það lá í orðum hins franska
vísindamanns, að vel gæti svo
faHð, þó menn einhvern tíma á
lífsleiðinni réðust í að semja
slíkt verk, þá væri ekki þar með
sagt, að þeim auðnaðist að ljúka
slíku stórvirki. Svo umfangs-
mikið yrði það hverjum manni.
Nú er fyrsta bindið af þessari
orðabók prófessors Alexanders
komið út. Þess vegna gekk ég
á fund hans á dögunum, til að
fá lýsingu hans á orðabók þess-
ari og hvernig því verki hans
er háttað.
20 ára starf.
Hann skýrði svo frá:
„Árið 1930 kom hingað til
lands amerískur málfræðingur,
Ch. N. Gould, að nafni, frá Chi-
cago. — Hafði ég talsverð kynni
og samskipti við hann, því hann
hafði mörg sömu hugðarefni og
ég. Á undanförnum árum hafði
ég ritað margar málfræði-rit-
gerðir um sögu íslenzkrar tungu.
Var hann kunnugur verkum
þessum. Varð það til, að hann
skoraði á mig, að ég skyldi leggja
út í að semja orðabók yfir ís-
lenzka tungu.
Áður höfðu norsku prófessor-
arnir tveir, Falk og Torp, samið
samskonar orðabók, en þeir
höfðu aðeins tekið orð úr forn-
máli. — Hinn ameríski kollegi
minn, kvaðst treysta mér manna
bezt til þess að koma þessu í
verk, að semja slíka bók. Afréð
ég að hefja verkið, sem reyndist
mér nálega tuttugu ára starf.
Oft hefi ég langa tíma unnið
að orðabók minni daglega frá
morgni til kvölds. Ekki sízt á
sumrin í bústað mínum á Þing-
völlum. Farið út á vatn á morgn-
ana. Veitt í soðið. Síðan hvílt
mig stundarkorn og því næst
unnið langt fram á kvöld. Verk-
ið reyndist torsóttara en ég hafði
gert mér í hugarlund í upphafi.
Mikið orðasafn.
Mikinn fjölda orða í íslenzkri
tungu hefir aldrei fyrr verið
reynt að skýra, t. d. mikinn
hluta heita í skáldamálinu. í
bókinni eru þau talin um tvö
þúsund“.
„Eins og til dæmis?“
„Til dæmis öll orð, sem tákna
hest. Það munu vera um 160
orð, sem tákna sverð, nálega 100
orð, sem merkja sjó, á annað
hundrað jötnaheiti".
„Til dæmis?“
„Beli og galar til dæmis, svo
ég nefni eitthvað af handahófi,
sem tákna að gefa frá sér hljóð.
Auk þess fór ég í gegnum alla
orðabók Sigfúsar Blöndals og
tíndi upp það, sem þar er að
finna. Ég notaði allar orðabæk-
ur yfir íslenzka tungu og sömu-
leiðis yfir norsk-sænsku (eftir
Hellquist), gotneskar orðabæk-
ur, engilsaxneskar, þýzkar,
enskar og fjölda etymologiskra
orðabóka.
Lagðar eru til grundvallar
hinar indo-germönsku r æ t u r
tungumálanna. Farið þar eftir
orðabók eftir Walde-Pokomy,-
sem nú er að koma út í annari
útgáfu.
Orðabók mín hefir inni að
halda þær frumrætur, er enn lifa
af 2200 indó-germönskum rót-
um. — En undir hverja rót, eru
tekin öll helztu orð í indó-ger-
mönskum málum, sem talin eru
að vera runnin frá rótum þess-
um.
íslenzkan merkilegt mál.
1 bók minni hef ég getað sýnt
fram á, að um það bil 57% af
þessum frumrótum lifa enn í ís-
lenzkri tungu. Er það hærri pró-
setutala, en í nokkru öðru indó-
germönsku máli, að forngrísk-
unni einni undantekinni. Sýnir
þetta bezt, hve merkilegt mál
íslenzk tunga er.
Við samningu orðabókarinnar
varð ég að kynna mér allar
helztu ritgerðir, seqi skrifaðar
hafa verið um uppruna íslenzkra
orða í marga áratugi, fram til
ársins 1947. Eru þessar ritgerðir
Fulltrúar íslenzku verkalýðs-
samtakanna í Chicago
Nefnd fulltrúa frá íslenzku verkalýðsfélögunum, sem nú
er á ferðalagi í Bandaríkjunum á vegum efnahagssam-
vinnustjórnarinnar, hefir nýlega lokið við tveggja vikna
heimsókn til stórborgarinnar Chicago, og hafði heimsókn
hennar þangað verið skipulögð af verkalýðsmáladeild
Roosevelt háskólans í Chicago, í samvinnu við deild efna-
hagssamvinnunnar er fjallar um verkalýðsmál.
í boði borgarstjóra.
Við komuna til Chicago tók
borgarstjórinn, Martin H. Ken-
nelly, á móti nefndinni og bauð
fulltrúunum bifreiðar borgar-
stjórnarinnar til afnota á meðan
þeir dveldu þar. Einnig sá borg-
arstjórinn svo um að Finnur
Jónsson alþingismaður, sem er
fararstjóri nefndarinnar, fengi
tækifæri til þess að hitta Mr.
John Ward, en hann er forstjóri
fyrir innkaupastofnun Chicago-
borgar. — Helgi Hannesson for-
seti Alþýðusambandsins og bæj-
arstjóri í Hafnarfirði, færði
borgarstjóranum að gjöf bók um
ísland.
Fulltrúarnir heimsóttu og
skoðuðu mörg iðnfyrirtæki og
verkalýðsskrifstofur í Chicago,
auk þess sem þeir heimsóttu fisk
markað borgarinnar, sláturhúsin
miklu, opinbera skóla og söfn.
Einnig skoðuðu þeir ýms íbúðar-
hverfi Chicagoborgar og kynntu
sér starfsemi borgarstjórnar-
innar.
Útvarpsræða Finns Jónssonar.
Finnur Jónsson, fararstjóri
nefndarinnar, hélt fyrirlestur er
útvarpað var frá útvarpsstöð er
tilheyrir verkalýðssambandi
Bandaríkjanna (American
Federation of Labor) í Chicago,
og ræddi hann þar um afstöðu
íslands gagnvart Bandaríkjun-
um og Sovétríkjunum. 1 sama
útvarpserindi ræddi hann um
Marshalláætlunina og aðstoð þá,
er ísland hefir notið á hennar
vegum. Einnig hélt Finnur
fyrirlestur við Roosevelt há-
skólann í Chicago og sýndi þá
um leið litaðar skuggamyndir
frá Islandi.
Fulltrúarnir héldu þjóðhátíð-
ardaginn, 17. júní, hátíðlegan
með því að fara í ferðalag í boði
íslenzk-ameríska félagsins í
Chicago.
Meðlimir sendinefndarinnar
sátu ráðstefnu samvinnusamtak-
anna í Bandaríkjunum, er hald-
in var að Lake Geneva, Wis-
consin, þar sem Finnur Jónsson
ávarpaði fulltrúana fyrir hönd
nefndarinnar. Fulltrúar þeir, er
ráðstefnu þessa sátu skiptu
hundruðum. í ávarpi sínu ræddi
Finnur m. a. um samvinnu-
hreyfinguna á Islandi.
Meðlimir sendinefndarinnar
létu þess getið að gagnstætt því,
sem þeir höfðu búist við og al-
mennt er álitið, þá virðist fólk í
Bandaríkjunum yfirleitt gefa sér
tíma til þess að tala við og leið-
beina þeim, sem spyrja þurfa til
vegar eða leita sér upplýsinga
og rómuðu þeir vingjarnleik og
hjálpfýsi almennings og fyrir-
greiðslu alla, er þeir hefðu hlotið
á ferðalagi sínu.
Skoða Tennessee Valley
orkuver^n.
Eins og þegar hefir verið sagt
frá í fréttum mun sendinefndin
nota þann tíma, sem hún á eftir
í Bandaríkjunum, til þess að
skoða orkuverin í Tennessee
Valley, heimsækja sumarskóla,
er félag verkamanna í bifreiða-
iðnaðinum rekur að Port Huron
í Michigan-fylki og jafnframt
munu þeir heimsækja verka-
lýðsskólann, sem starfræktur er
við háskólann í Wisconsin. Þá
munu þeir einnig athuga og
kynna sér fiskiðnaðinn í Boston
og útgerðarstarfsemi þar Loks
munu þeir svo heimsækja stór-
borgirnar New York og Wash-
ington.
—Mbl. 7. júlí
dreifðar í tímaritum víðsvegar
um heim. Hef ég orðið að hafa
úti öll spjót til þess að afla mér
þeirra.
Raðað eftir indó-germönskum
frumriium.
Orðabók minni er þannig hag-
að, að undir hverri indó-ger-
manskri rót, eru öll íslenzk orð
feitletruð, sem af henni eru
runnin“.
„Viltu nefna m.ér dæmi til
skýringar?“
Alexander tekur hið nýút-
komna bindi af orðabók sinni
og flettir upp.
„Ég tek hér t. d. indó-ger-
mönsku rótina V E D. Undir
hana heyra t. d. íslenzka orðið,
vatn, vessi, vetur, votur, væta,
unnur (bylgjaj, otur o. fl. Orð
þessi eru borin saman við svipuð
orð í öllum germönsku málun-
um, auk þess latínu, (unda, þ. e.
bylgja), grísku (hydor) og í
lítáisku (udro, sem þýðir otur)
o. s. frv.
Auk þess er vitnað í bókinni
í ritgerðir fræðimanna um öll
orðin í viðkomandi grein.
I lok bókarinnar er svo birt
ítarlegt yfirlit yfir öll þau töku-
orð, er tekin hafa verið í ís-
lenzku úr öðrum málum. Er
þeim raðað eftir stafrófsröð,
jafnt hvort þau voru tekin í
fornmálið eða í nútímamálið.
Þá kemur að lokum skrá, um
! öll þau orð, auk tökuorðanna,
! sem skýrð hafa verið í þessu riti,
en þau munu vera um 20.000,
eða nálægt því fjórum sinnum
fleiri en í orðabók Falk og
Torps“.
Aðeins 160 einlök fyrir
íslenzkan markað.
„Heimskunnugt forlag, A.
Francke í Bern, hefir tekið að
sér að gefa orðabókina út. Verð-
ur hún prentuð í nálega 2000
eintökum og seld út um víða
veröld.
I samningunum, sem þetta for-
lag gerði við mig, er gert ráð
fyrir að 160 eintök verði seld
hér í landi, en þegar þeirri sölu
er lokið, verða menn að panta
þetta rit beint frá forlaginu, og
greiða það í erlendri mynt“.
„Hve stór verður orðabókin?“
„Hún kemur út í 8 heftum, í
allstóru broti, og hvert hefti er
100 síður. Má búast við að út-
gáfunni verði lokið eftir 2—3 ár.
En þessi 160 eintök af fyrsta
bindinu, koma væntanlega hing-
að til lands mjög bráðlega.
Heftið kostar 85 krónur. Geta
menn gerst áskrifendur að því á
skrifstofu Háskólans. En þeir,
sem gerast áskrifendur eftir að
fyrstu þrjú heftin eru komin út,
yerða að greiða nokkuð hærra
verð“.
—Mbl. 3. ágúst.
Meðalbóndinn á aðeins 4,5
kýr og 53,6 kindur
1 öðru hefti árbókar landbún
aðarins 1951, sem er nýkomið
út, er meðal annars gerð
grein fyrir meðalbúi í sveit
um áramótin 1949—1950. Er
meðaltalið tekið af búum
6141 bónda, allra utan kaup-
túna og kaupstaða.
Meðalbúið.
Samkvæmt þessari skýrslu
hafa í meðalbúum verið 4,5 kýr,
1,9 aðrir nautgripir, 42 ær, 11,6
sauðkindur, 5,5 hross og 11,4 ali-
fuglar. Sýnir þetta að meðal-
búið er ærið smátt.
Garðafurðir.
Garðafurðir meðalbús eru
einnig minni en margur myndi
ætla að óreyndu. Svara afurðir
garðlanda og gróðurhúsa til
þess, að á meðalbúið komi 9,3
tunnur af kartöflum. —
Búin allt of smá.
Þessar tölur bera með sér, að
bú fjölda bænda eru svo smá, að
erfitt hlýtur að vera að byggja
á þeim nokkra lífsafkomu. Að
vísu er á það að líta, að tölur um
sauðfjáreignina gefa ekki rétta
hugmynd, þar sem fjárskipti
standa sums staðar yfir, á þeim'
tíma, sem skýrslan er miðuð við,
annars staðar nýlega um garð
gengin, svo að sauðfjárstofninn
er enn mjög lítill, og loks stór
héruð herjuð af mæðiveikinni,
svo að ekki hefir verið unnt að
halda fjárstofninum við.
—TÍMINN, 11. ágúst
GIMLI FUNERAL HOME
51 First Avenue
Ný útfararstofa me?S þeim full-
komnasta útbúnaCi, sem völ er
4, annast virSulega um útfarir,
selur lfkkistur, minnisvarSa og
legsteina.
Alan Couch, Funeral Director
Phone—Business 32
Residence 59
Business and Professional Cards
PHONE 724 944
Dr. S. J. Jóhannesson
SUTTE 6—652 HOME ST.
ViStalstími 3—5 eftir hádegi
S. O. BJERRING
Canadian Stamp Co.
RUBBER & METAL STAMPS
NOTARV & CORPORATE SEALS
CELLULOID BUTTONS
324 Smith St. Winnipeg
PHONE 924 624
J. J. SWANSON & CO.
LIMITED
308 AVENUE BLDG. WINNIPEG
Fasteignasalax. Leigja hús. Ut.
vega peningalán og eldsábyrgð,
bifreiSaábyrgS o. s. frv.
Phone 927 538
Phone 21 101 ESTIMATES
FREE
J. M. INGIMUNDSON
Asphalt Roofs and Inaolated
Siding — Repalrs
Country Orders Attended To
632 Simcoe St. Winnlpeg, Man.
SARGENT TAXI DR. A. V. JOHNSON
Dentist
PHONE 722 401 506 SOMERSET BUILDING
FOR QUICK, RELIABLE Telephone 97 932
SERVICE Home Telephonpe 202 398
DR. E. JOHNSON
304 EVELINE STREET
Selkirk, Man.
Office Hours 2.30 - 6 p.m.
Phones: Office 26 — Res. 230
Talsími 925 826 Heimilis 404 630
DR. K. J. AUSTMANN
SérfrœOincrur í augna, eyma, nef
og kverka sjúkdómum
209 Medical Arts Bldg.
Stofutími: 2.00 til 5.00 e. h.
Andrews, Andrews,
Thorvaldson and
Eggertson
Lögfrœóimgar
209 BANK OF NOVA SCOTIA BG.
Portage og Garry St.
Phone 928 291
^CANADIAN FISH
1 PRODUCERS, LTD.
J. H. PAQE, Managing Director
Wholesale Distributors of Fresh and
Frozen Fish.
311 CHAMBERS STREET
Office Ph. 26 328 Res. Ph. 73 917
DR. ROBERT BLACK
Sérfrœóingur í augna, eyma, nef
og hálssjúkdómum.
401 MEDICAL ARTS BLDG.
Graham and Kennedy St.
Skrifstofusími 923 815
Heimasími 403 794
Branch Store at
MIBSIÍl 123
JEWELLERS TENTH ST
BRANOON
447 Portage Ave. Ph. 926 885
GUNDRY PYMORE
Limited
British Qualíty Fish Nettino
58 VICTORIA ST. WINNIPEG
Phone 928 211
Manager T. R. THORVALDSON
Your patronage will be appreclated
Office Phone Res. Phone 924 762 726 115 Dr. L. A. Sigurdson 528 MEDICAL ARTS BLDG. Offlce Hours: 4 p.m. - 6 p.m. and by appointment. Minnist BETCL í erfðaskrám yðar.

A. S. BARDAL 843 SHERBROOK STREET Selur likkiatur og annast um út- farir. Allur útbúnaSur sá bezU. Ennfremur selur hann allskonar minnisvarða og legsteina. Skrifstofu talsími 27 324 Heimilis talsími 26 444 Dr. P. H. T. Thorlakson WINNIPEG CLINIC St. Mary'a and Vaughan. Winnlpeg PHONE 928 441

Phone 23 99« 761 Notre Dame Ave. Juit West of New Matemlty Hoepltal Nell’s Flower Shop Weddlng Bouquets, Cut Flower*. Funeral Deslgna, Coraagei, Bedding Planta Nell Johnaon Ruth Rowland 27 482 88 790 PHONE 927 025 H. J. H. Palmason, C.A. H. J. PALMASON St CO. Chartered Acconntanta 505 Confederation Life Bldg. WINNIPEG MANITOBA

Offlce 933 58T Rea. 444 389 THORARINSON & APPLEBY BARRISTERS and SOLICITORS 4th Floor — Crown Truat Bldg. 364 Maln Street WINNIPEG CANADA % PARKER, PARKER & KRISTJANSSON Barristers - Solicilor* Ben C. Parker, K.C. B. Stuart Parker, A. F. Kristjanason 500 Canadian Bank of Conunere* Chambera Winnlpeg, Man. Phone RIW

SELKIRK METAL PRODUCTS Reykháfar, öruggasta eldsvörn, og ávalt hreinir. Hitaeiningar- rör, ný uppfynding. Sparar eldi- viS, heldur hita frá aS rjúka út me8 reyknum.—SkrifiS, símiS til KELLY SVEINSSON 625 Wali Street Winnipeg Just North of Portage Ave. Símar: 33 744 — 34 431 JOHN A. HILLSMAN, M.D.. Ch. M. 332 MEDICAL ARTS BLDG. Offlce 929 349 Rea. 461 tSS

DR. H. W. TWEED Tannlæknir 508 TORONTO GENERAL TRUSTS BUILDING Cor. Portage Ave. og Smlth St. Phone 926 952 WINNIPEG G. F. Jonasson, Pres. & Man. Dir. Keystone Fisheries Limited Wholesale Distributors of FRESH AND FROZEN FISH 404 SCOTT BL.K, Slml 926 227