Lögberg-Heimskringla - 14.09.1967, Síða 4

4
LÖGBERG-HEIMSKRINGLA, FIMMTUDAGINN 14. SEPTEMBER 1967
Lögberg-Heimskringla
Published every Thursday by
NORTH AMERICAN PUBLISHING CO. LTD.
Prinied by
WALLINGFORD PRESS LTD.
303 Kennedy Sireei, Winnipeg 2, Man.
Ediior: INGIBJÖRG JÓNSSON
President, Grettir Eggertson; Vice-President, S. Aleck Thorarinson; Secretary,
Dr. L. Sigurdson; Treasurer, Ki Wilhelm Johannson.
EDITORIAL BOARD
Winnipeg: Prof. Horaldur Bessason, chairmon; Dr. P. H. T. Thorlakson, Dr.
Valdimar J. Eylands, Caroline Gunnarsson, Dr. Thorvaldur Johnson, Rev. Phillip
M. Petursson. Vancouver: Gudlaug Johannesson, Boai Bjarnason. Minneopolis:
Hon. Voldimar Bjornson. Victoria, B.C.: Dr. Richard Beck. Iceland: Birgir Thor-
lacius, Steindor Steindorsson, Rev. Robert Jack.
Subscriplion $6.00 per year — payable in advance.
TELEPHONE 943-9931
Authorized as second class mail by the Post Office Department, Ottawa,
and for payment of Postage in cash.
Prof. HARALDUR BESSASON:
Um íslenzk æf-tarnöfn og fleira
Símaskráin íslenzka er frábrugðin stallsystrum sínum í
útlandinu, að því er tekur til niðurröðunar nafna. Þessi
sannindi vitruðust vini vorum dr. Birni Sigurbjörnssyni
mjög eftirminnilega í fyrstu heimsókn hans til Minneapolis,
en þá varð dr. Björn að gefast upp við að finna Valdimar
Björnsson í símaskráreni og komst að þeirri niðurstöðu, að
þar væri engan Valdimar að finna. Björn hefir sjálfur sagt
söguna um þessa leit sína í stafrófinu aftanverðu. Verður
að taka til greina í þessu sambandi, að Björn segir vel frá
og er gæddur skopskyggni. Án þess að orðlengja frekar um
uppflettingar í símaskránni má minna á, að sú bók er eitt
nærtækasta dæmið um það, að ættarnöfnire eru ótíð á Is-
landi, og víst mun slíkum nöfnum ekki fjölga í landinu í
náinni framtíð, þar sem upptaka ættarnafns er nú komin
á skrá með lögbrotum.
Hér er hvorki staður né stund að ræða anda og efni nafna-
laganna íslenzku. Ekki má þó gleyma því, að íslendingar,
sem dveljast erlendis með fjölskyldur sínar, eru oftastnær
til þess neyddir að breyta nöfnum eiginkvenna og barna,
þ. e. láta þeirn í té ólögleg ættarnöfn. Hafist mennirnir ekki
sjálfir að í þessum sökum, eru nágrannarnir venjulega
fljótir að koma nafnbreytingunum á og spyrja þá ekki um
íslenzkar hefðir. Er vant að skera úr um, hvort slík gerræði
er nokkuð fremra hinum íslenzka lagabókstaf, sem fyrr er
að vikið. Verður hver og einn, sem þessum hnútum er kunn-
ugur, að skera úr fyrir sjálfan sig.
Því fer fjarri, að landfræðileg einangrun skýri andstöðu
íslendinga við ættarnöfn. 1 kóngsins Kaupmannahöfn kom-
ust íslendingar snemma í kynni við ættarnöfn, og áhrifa
þessarar erlendu nafnavenju var farið að gæta á íslandi
þegar á sextándu öld. íslendingar hafa því þekkt ættarnöfn
úr heimahögum í a. m. k. fjórar aldir, enda þótt slík nöfn
hafi fylgt aðeins örfáum ættum í landinu.
Það er alkunna, að ættarnöfn hafa orðið Islendingum um-
hugsunarefni. Menntamenn hafa ritað um þau langt mál.
Sumir úr þeim hópi hafa viljað fara algjörlega að dæmi
erlendra manna. Aðrir hafa engan bilbug látið á sér finna.
Vafalaust hefir gætt nokkurra öfga í herbúðum beggja, og
víst mun mörgum finnast, að reafnalög þau, sem nú eru í gildi
á íslandi, taki fullharkalega af skarið. Þessi lög gefa það
óneitanlega í skyn, að Alþingi og Ríkisstjórn geti sett reglur
um atriði, sem ekki einungis varða persónufrelsi þegnanna,
heldur íslenzka málþróun. Slík vísbending er ekki út í hött,
því að vissulega geta stjórnarvöld dregið takmarkanir um
persónufrelsi einstaklings. Að því er til málþrórearinnar
tekur, ristir hún þó afar grunnt, því að löggjöfin fær lítt
við tunguna ráðið, enda þótt viljinn kunni að vera fyrir
hendi og bannfæringum sé beitti. Tungan hefir nefnilega
sín eigin lög, sem notendur hennar geta lítið hróflað við, og
skulu nú nefnd aðeins tvö dæmi úr íslenzku þessari stað-
hæfingu til stuðnings.
Beyging fallorða og hneiging sagna, svo að notuð sé gamal-
kunn málfræðiheiti, eru afar sterk einkenni íslenzkrar mál-
byggingar. Ekki þurfa innbornir íslendingar að ganga á
skóla til þess að læra þessi tilbrigði tungunnar. Engu er
líkara en að þau fylgi móðurmjólkinni og varla eru íslenzk
börn farin að ganga óstudd, þegar þau virðast hafa hinar
fjölmörgu sveiflur málfræðinnar á valdi sínu. Þannig ná
lög tungunnar rótfestu í heilabúi barnsins. Eftir það leyfa
þau engin afbrigði í málsmeðferð. Vitaskuld má greina
marga lagabálka innan íslenzkunnar. Hér skal þó aðeins
minnt á þann bálkinn, sem amast ákaflega þið þeirri tegund
nafnorða, sem falla ógreiðlega að beygingarkerfi íslenzkunn-
ar. Þeir sem ekki vilja tala um lög tungunnar í þessu sam-
bandi, mega rétt eins vel skírskota til máltilfinningar fólks
almennt eða jafnvel stílgáfu.
Til skýringar ofangreindum athugasemdum skal á það
bent, að svo virðist sem margir Islendingar hliðri sér hjá
jví að nota latnesku mánaðanöfnin, janúar febrúar o.s. frv.
en grípi heldur til þorrans og góunnar, veturnótta eða sumar-
mála. Mánaðanöfnin latnesku hafa ekki öðlast íslenzkar
fallendingar, enda þótt þau hafi sitt ákveðna málfræðilega
kyn. Fyrri alda rithöfundar reyndu að bæta upp fyrir þetta
beygingaleysi mánaðaheitanna með því að skella á þau
latneskum endingum líkt og Laxness gerir í Islandsklukk-
unni. Margir í hópi hinna stílnæmari rithöfunda nota þó
þessi nöfn alls ekki, eins og áður er greint, vegna þess að
þeim finnst, að slík nöfn hleypi ónotalegri ólgu í hin hvítu
blóðkorn tungunnar. Með öðrum orðum: latnesku mánaða-
heitin eru sem flísar í holdi íslenzkunrear.
Það er sízt ofmælt, að málfræði íslenzkunnar sé lítt undir
það búin að veita ættamöfnum viðtöku. Slík nöfn eru sum
hver algjörlega þversum í málinu og segja má, að eitt reki
sig þar á annars horn, þar sem viðunandi hefð um meðferð
ættarnafna hefir enn ekki skapazt á íslandi. Sum þessara
nafna eru hálfbeygð eða þá óbeygð með öllu. Til að mynda
þykir það góð latína í íslenzkum skólum að láta nemendur
skeyta eignarfallsendingu við ættarnöfn. Þannig er þeim gert
að nota forskrift Helga Hjörvars, en hreint ekki leyft að
nota þágufallið „Hjörvari.“ Þessi ringulreið er aldrei skýrð
fyrir unglingum, enda er hún með öllu óskýranleg og út yfir
allan þjófabálk tekur, þegar horfið er frá eiginmanni til
eiginkonu og rætt um eiginmann frú Hjörvar (ekki frú
Hjörvars). Hér er ósamkvæmni, sem á sér enga málfræðilega
skýringu og læknast lítt, ef vitnað er til „frú Sigríðar Bjarna-
sonar“ (Bjarnason er hér ættarnafn). Hér má bæta því við,
að ættarnöfn í íslenzku, sem enda á son, eru vandræðagripir.
Þau eru beygð á sama hátt og föðurnöfnin, t. d. tal íslend-
ingar um kvæði Steingríms Thorsteinssonar og gefa með því
til kynna, að faðir Steingríms hafi heitið Thorsteinn (hann
hét Bjarni Thorsteinsson). Nú kynni einhver að segja (og
slíkt væri vissulega rökrétt), að okkur bæri að ræða um
kvæði Steingríms Thorsteinssons, en hvílík misþyrming á
tungunni er ekki slík meðferð nafnorðsins sonur. Eignár-
fallsmynd sons er með öllu óalandi og óferjandi.
Framangreint spjall mætti enn lengja að miklum mun, og
mundi þar allt hníga í eina átt, þ. e. að íslenzk tunga muni
amast við öllum þorra þeirra ættarnafna, sem íslenzkir
þegnar kunna nú annars að vilja taka sér, og að lög tung-
unnar búi yfir miklu meira afli en samarelagðir lagabálkar
hins háa Alþingis við Austurvöll.
Kjammi
Ori um 1930,
Hljóður ég styðst fram í stafinn í kvöld
og stari út á farinn veg.
Hjörðin er inni í húsum byrgð,
en heimkoman einmannaleg.
Ég er að horfa eftir tapaðri tryggð,
og tónleik í huganum finn.
Því miður við gerðið ég gróf í dag,
gamla fjárhundinn minn.
Hann var aðeins kjömmótt kynbjendings grey
og kollurinn hærugrár.
En við höfðum samleið í svalviðrum átt
í síðustu fjórtan ár.
Að bæta hver öðrum brotin gull,
og brúa hvert einrænings haf.
Því farið við höfðum svo margs á mis,
sem menningin öðrum gaf.
Mig sárt til hans tók, þó erfitt sé oft
með öðrum að finna til.
Fyrir tryggð hans og kænsku ég komst oft heim,
úr kaldlyndum manndráps byl.
Og við höfðum gaman að glettast í leik,
í göngum um haust og vor.
Og fyrir hann á ég ótal mörg,
ógengin þreytuspor.
Þó siðfáguð lýðmentun líti svo á,
að sé langt milli hunds og manns.
Þá skyldi ég oft að skapbrigði mín
skinu úr augunum hans.
En jég þarf ekki að óttast neinn áfellisdóm,
því enginn mig heyrir né sér.
Þó nú einhver vinslita viðkvæmis kend,
vakni í brjóstinu á mér.
G. St.
Fréttir frá Ríkisútvarpinu
Framhald írá bls. 1.
sóknarprestur í Ólafsfirði á-
varpaði skipshöfnina og sömu-
leiðis Sigvaldi Þorleifsson
bæjarfulltrúi en Karl Sigur-
bergsson skipstjóri þakkaði.
* * *
Á tólfia tímanum á mið-
vikudagslívöldið kviknaði í
vöruskála Eimskipafélags Is-
lands við Borgartún í Reykja-
vík, eldurinn magnaðist skjótt
og brunnu þarna tveir stórir
vöruskálar nær fullir af
stykkjavöru og er tjónið talið
nema tugum milljóna króna.
Slökkviliðinu tókst að verja
tvo vöruskála andspænis þeim
sem brunnu þó að neistaflug
og reyk legði yfir þá. Mikið
verk er að ganga úr skugga
um hversu mikið þarna hefur
brunnið af vörum og ógerlegt
talið að reikna nákvæmlega
tjónið af völdum eldsins. Um
80 slökkviliðsmenn unnu að
því að slökkva þennan mikla
eld, allt slökkvilið Reykja-
víkurborgar og að auki
slökkviliðið frá Reykjavíkur-
flugvelli og Keflavíkurflug-
velli.
* * *
Kanzlari SambandslýSveldi-
sins Þýzkalands hefur boðið
dr. Bjarna Benediktssyni for-
sætisráðherra og konu hans í
opinbera heimsókn til Vestur-
Þýzkalands. Forsætisráðherra-
hjónin fara utan 11. þessa
mánaðar.
* * *
Gjaldeyrisskammtur ís-
lenzkra ferðamanna hefur
verið lækkaður úr 15 þúsund
krónum á mann á ári í 10
þúsund krónur.
* * *
Á þriðjudag var undirrituð
í Reykjavík bókun um við-
skipti íslands og Póllands ár-
ið 1968. Gert er ráð fyrir að
Pólverjar kaupi af Islending-
um eins og áður fisk og fisk-
afurðir, saltaðar gærur og
fleira. Frá Póllandi er ráð-
gert að kaupa járn og stál-
vörur og fleira.
* * *
Smíði húsa Framkvæmda-
nefndar byggingaráætlunar í
Breiðholtshverfi í Reykjavík
hefur miðað allvel. Fyrsta
fjölbýlishúsið verður fljótlega
fokhelt. Má vænta þess að ein
íbúð verði að jafnaði smíðuð
á einum degi þegar fullum af-
köstum er náð. Fyrirhugað er
ag fyrstu íbúarnir flytji í hús-
in síðarihluta vetrar.
* * *
Brezkir vísindamenn munu
á næstunni rannsaka meira
en 200 sýnishorn af hraun-
tegundum frá íslandi, en
sýnishorn þessi voru tekin hér
í leiðangri 17 brezkra stjörnu-
fræðinga fyrir skömmu. Telja
þeir að rannsóknir þessar
geti varpað nýju ljósi á eðli
bergmyndana á tunglinu þar
eð talið er að sumar hraun-
tegundir íslenzku líkist berg-
myndunum á tunglinu.