Alþýðublaðið - 12.12.1962, Page 7

ÞJÓÐHÖFÐINGI íslenzka
IýSveldisins ber embættisheit-
iS: Forseti íslands.
Samkvæmt stjórnarskránni
fer forsetinn meS löggjafarvald
iS ásamt Alþingi. Þá fer hann
með framkvæmdarvaldiS ásamt
öðrum stjórnarvöldum eftir fyr
irmælum stjórnarskrárinnar og
öSrum landslögum.
ÞaS er því ljóst, að forseti
íslands er, auk þess aS vera
þjóShöfðingi íslenzka ríkisins,
æðsti embættismaður þess.
Forsetar lýðvelda öðlazt em-
bætti sín með almennum kosn
ingum gagmstætt því, er á sér
stað í konungsríkjum, þar sem
þjóðhöfðingjatignin gengur að
erfðum. Lýðveldin hafa ýmis
konar hátt á forsetakjöri sínu.
Sums staðar er hann þingkjör-
inn, en annars staðar þjóðkjör-
inn. Þjóðkjörinn forseti getur
aftur á móti ýmist verið kosinn
beinum kosningum eða óbein-
um. Svo er t. d. í Bandaríkjun-
um og Finnlandi, þar sem al-
mennir kjósendur kjósa fyrst
kjörmenn, en þeir velja síðan
forsétann. Eins og kunnugt er,
er forseti íslands þjóðkjörinn
með beinum kosningum. Við
lýðveldisstofnunina var það á-
litamál, hvernig haga ætti for-
setakjörinu. í stjórnarskrár-
frumvarpinu var upphaflega
gert ráð fyrir, að hann væri ■
kosinn af sameinuðu Alþingi.
Þessu ákvæði var breytt í með-
förum Alþingis með þeim rök-
stuðningi, að þjóðkjör væri I
meira samræmi við vilja þjóð-
arinnar. Má fullvíst telja, að
þar hafi verið valinn heppi-
legasti kosningahátturinn.
Kjörgengisskilyrði til forseta
kjörs eru þau sömu og til AI-
þingiskosninga, þó þannig að
forsetaefni þarf að hafa náð
35 ára aldri, og ekki er hann
bundinn búsctuskilyrði. Þá ber
þess að geta, að umboðsstarfa-
VALDIÐ
Iausir dómendur (hæstaréttar-
dómarar) eru kjörgengir til for
setakjörs, þótt ekki hafi þeir
kjörgengi til Alþingis.
Stjórnarskráin gerir engar
sérstakar kröfur til forsetaefn-
is um menntun, og engin trúar-
skilyrði eru honum sett. Sam-
kvæmt stjórnarskrá konungs-
ríkisins íslands varð konungur
hins vegar að játa evangeliska
lúterska trú.
Þeir, sem rétt hafa til að
taka þátt í forsetakjöri, eru
þeir sömu, er kosningarrétt eiga
við alþingiskosningar.
Hvert forsetaefni þarf með-
mæli minnst 1500 kosningar-
bærra manna, en mest 3000.
Meðmælendur þessir skulu vera
úr hverjum landsfjórðungi I
réttu hlutfalli við kjósenda-
fjöldann þar.
Það er forsætisráðherra, sem
auglýsir forsetakosningar með
ákveðnum hætti eigi síðar en
þrem mánuðum fyrir kjördag.
Undir- og yfirkjörstjórnir eru
þær sömu og við alþingiskosn-
ingar, en yfirstjórn þeirra mála
er í höndum Hæstaréttar. Ef að-
eins eitt forsetaefni er í kjörl,
gefur Hæstiréttur út kjörbréf
þeim frambjóðanda til handa.
Séu fleiri í kjöri, fer kosning
fram mill frambióðenda. Sér
dómsmálaráðiuieytið um gerð
og prentun kjörseðla og ann-
ast sendingu þeirra til yfirkjör
stjórna.
Yfirkjörstjórnir telja atkvæði
við forsetakosningar, en þær
senda niðurstöður sínar til
Hæstaréttar ásamt ágreinings-
seðlum, ef einhverjir eru.
Hæstiréttur úrskurðar ágrein-
ingsseðlana, lýsir úrslitum
kosninganna og gefur út kjör-
bréf handa því forsetaefni, sem
hæsta atkvæðatölu hlaut í kosn
ingunum. Ekki er þess krafizt,
að hinn réttkjörni forseti hafi
hlotið meirihluta greiddra at-
kvæða, og enginn áskilnaður er
um ákveðna þátttöku í kosn-
ingunum.
Raunverulegar forsetakosn-
ingar hafa aðeins einu sinni far
ið fram á íslandi, þ. e. árið
1952. Þegar lýðveldið var stofn
að að Lögbergi á Þingvöllum
hinn 17. júní 1944, var Sveinn
Björnsson kjörinn forseti til
eins árs af Alþingi samkvæmt
afbrigðilegum lagafyrirmælum.
Síðar varð hann sjálfkjörinn
forseti 1945 og 1949, en Ásgeir
Ásgeirsson varð sjálfkjörinn
árið 1956 og 19615.
Kjörtímabil forseta hefst 1.
ágúst og endar 31. júlí að fjór-
um árum liðnum. Nú deyr for-
seti eða lætur af störfum, áð-
ur en kjörtlma hans er Iokið,
og skal þá kjósa nýjan forseta
til 31. júlí að f jórða ári frá kosn
ingu. Ef sæti forseta verður
laust eða hann getur ekki gegnt
störfum um sinn vegna dvalar
erlendis, sjúkleika eða af öðr-
um ástæðum, skulu forsætisráð
herra, forseti sameinaðs Al-
þingis og forseti Hæstaréttar
fara með forsetavaldið. Forseti
sameinaðs Alþingi stýrir fund
um þeirra.
Forseti íslands vinnur eið eða
drengskaparheit að stjórnar-.
skránni, er hann tekur við
störfum. Af eiðstaf þessum eða
heiti skal gera tvö samhljóða
frumrit. Geymir Alþingi ann-
að en þjóðskjalasafnið hitt.
Forseti íslands má ekki vera
þingmaður, og ekki má hann
hafa með höndum launuð störf
í þágu opinberra stofnana eða
einkaatvinnufyrirtækja.
Sá, sem hlýtur kosningu í em-
bætti forseta, verður því að af
sala sér þingmennsku, hafi
hann verið alþingismaður, og
láta af launuðum störfum, sem
hann hefur áður gegnt. Hins
vegar er ekki bannað, að for-
setinn hafi á hendi ólaunuð
störf, t. d. formennsku í bók-
mennta- eða vísindafélögum. í
greinargerð fyrir stjórnarskrár
frumvarpinu er gert ráð fyrir
því, að vísindamanni, sem yrði
forseti, væri heimilt að vinna
áfram að rannsóknum sínum,
rita um þær og taka laun fyr-
ir, skáldsagnarhöfundi að rita
skáldverk og fá ritlaun, o. s.
frv.
Laun forseta eru ákveðin I
sérstökum Iögum, og undanþeg
inn er hann öllum opinberum
gjöldum og sköttum.
Forseti íslands hefur sérstak
an fána og sérstakt forseta-
merki. Honum er fengið vald
um hina íslenzku Fálkaorðu, án
þess að atbeini ráðherra komi
til.
Forsetinn tekur þátt í lög-
gjafarstarfinu með staðfestingu
og útgáfu laga. Hann getur að
vísu synjað lagafrumvarpi stað
festingu, en frumvarpið fær
Iagagildi engu að síður, en þá
skal leggja það, svo fljótt sem
kostur er á, undir atkvæði allra
kosningabærra manna í land-
inu til samþykktar eða synj-
unar með leynilegri atkvæða-
greiðslu. Lögin falla úr gildi,
ef samþykkis er synjað, en ella
halda þau gildi sínu, Réttur for
seta í þessum efnirni er nán-
ast áfrýjunarheimild til þjóð-
arinnar.
í síjórnarskránni eru talin
upp öll hin helztu stjórnsýslu-
störf forsetans. Þar má nefna
skipun ráðherra og lausn
þeirra. Hann ákveður tölu ráð-
herra og skiptir með þeim störf
um. Forsetinn veitir öll meiri
háttar embætti. Hann getur og
vikið þeim frá embætti, er hann
hefur veitt það. Forseti gerir
samninga við önnur ríki. Þó
getur hann enga slíka samninga
gert, ef þeir hafa í sér fólgið
afsal eða kvaðir á landi eða
landhelgi eða ef þeir horfa til
breytinga á stjórnarhögum rík-
isins, nema samþykki Alþingis
komi til. Forseti stefnir Alþingi
saman til funda og ákveður,
að saksókn fyrir afbrot skuli
niður falla, ef ríkar ástæður eru
til. Hann náðar menn og veitir
almenna uppgjöf saka.
Sé litið á þessa upptalningu,
virðist vald forseta mikið. En
sé hugað að öðrum ákvæðuni
stjórnarskrárinnar, er Ijóst, að
hið efnislaga vald hans er mjög
takmörkunum sett. Þannig seg
ir I 19. gr., að undirskrift for-
seta lýðveldisins undir löggjaf
armál eða stjórnarerindi veiti
þeim gildi, en ráðherra ritar
undir þau með honum. Forset-
inn er ábyrgðarlaus á stjórn-
arathöfnum, en ráðherrar bera
ábyrgð á stjórnarframkvæmd-
um öllum.
Framh. á 13. síðu

FIMM KONUR
Björnsddttir S LJÓSI
MINNINGANNA
SIGRÍÐUR BJÖRNSDÖTTIR frá
Miklabæ í Blönduhlíð hefur ritað
minningar sínar og gefið út bók,
sem hún nefnir í ljósi minning-
anna. Leiftur hefur gefið út bók-
ina. Sigríður er kunn kona. Faðir
hennar var Björn Jónsson prófast-
ur að Miklabæ, hinn mikilhæfasti
maður og móðir hennar var Guð-
finna Jónsdóttir ættuð úr Önund
arfirði. Sigríður ólst upp á Mikla-
bæ, en þar var fjölmennt heimili
og arfur kynslóðanna í heiðri hafð-
ur, jafnt í því smáa sem hinu stóra.
Hún segir sjálf að hún hafi verið
nokkuð einþykk í æsku og lang-
rækin, en borizt við það fram eftir
árum að draga úr þessum skapgöll-
um. Það er hreinskilni að skrifa
slíkt og heiðurskonu sæmandi.
Hún hefur bersýnilega verið mjög
vel gefin stúlka, enda kom það
snemma fram í skaplyndi hennar,
að. ganga fram fyrir skjöldu í fé-
lagssamtökum. Hún var varla vax-
in úr grasi, er hún gekkst fyrir
því að stofnað var barnalestrarfé-
lag í sveitinni.
Sigríður giftist dr. Eiríki Alberts-
syni, hinum gáfaða presti og þjón-
aði hann allmörg ár, en síðan flutt
ust þau hjónin hingað aftur til
Reykjavikur með börn sín. Eftir
að Sigríður kom hingað, fór hún
að hafa afskipti af félagsmálum
eins og hún hafði alltaf gert þar
sem hún átti heima. Hér starfaði
hún fyrir Mæðrastyrksnefndina
og Kvenréttindafélagið. Hún hef-
ur verið í kjöri fyrir Framsóknar-
menn til bæjarstjórnar og setið
sem varafulltrúi flokks síns í bæj-
arstjórn.
Framh. á 13. síðu
Vilhjálmur S. Vilhjálmsson:
Fimm konur.
Bókaútgáfan Setberg,
Reykjavík 1962.
VILHJÁLMUH S. Vilhjálms-
son er þaulvanur að eiga viðtöl
við menn og láta þá lýsa viðburð
arríkri ævi í stuttu máli. Slíkt
er ekki heiglum hent, því að
venjulega eru frásagnir manna af
lífi sínu skrykkjóttar og fullar
af giompum ef þeir fá að ráða
sér, og þá fyrst skilja menn, hve
hugmyndir þeirra um sjálfa sig
og ævi sína eru sundurlausar,
þegar þeir eiga að fara að rekja
þær í heild.
Hin nýja bók Vilhjálms ber ÖU
einkenni fyrri viðtalsbóka hans,
en hún cr að því leyti til frá-
brugðin, að nú ræðir hann ein
göngu við konur.
Konurnar eru: Elisabet Jóns-
dóttir frá Eyrarbakka, 83. ára
gömul, ekkja Péturs Guðmunds-
sonar skólastjóra, Sigurlaug Mar-
grét Jónasdóttir, 64. ára kona
Vilhjálmur S. Vilhjálmsson
Jónasar Þorbérgssonar fyrrv. út—
varpsstjóra, Margrét Ragnhildui-
Halldórsdóttir, 66 ára ættuð úr
Norður-Múlasýslu, en hefui-
lengst af átt heima i Reykjavík,
Ingibjörg Gissurardóttir, 74 ára,
ættuð úr Ölfusi, en hefur nú átt-
lengi heima í Reykjavík, og loks-
Helga Nielsdóttir ljósmóðir 5Ö
ára.
Bókin er skemmtilega útgef—
in og vel skipulögð. Teiknaðai-
myndir eru af konunum og stutö-
ur kafli til kynningar sögumannt
við upphaf hverrar greinar.
Síðan gefur Vilhjálmur ltonur*
um sjálfum orðið. Hann Iætur
þær tala, án þess að skjóta-
nokkru inn í frásögn þeirra. Sag:
an er eðlileg lifandi, meira aíV
segja í frásagnarhættinum koma>
fram einkenni sögumanna, ogr
tekst höfundi það án þess a'Æ
skerða þann heittdarsvip, serrw
Framh. á 12. siðu
ALÞÝÐUBIAÐIÐ - 12. des. 1962 Y
3i. ' ' '-,-1