Lögrétta - 26.01.1916, Side 1

Nr. 4.
Reykjavík, 26. janúar 1916.
XI. árg.
Bækur,
mnlendar og erlendar, pappír og alls-
konar ritföng, kaupa allir í
Bókaverslun Slolúsar Eymundssanar.
Lárus Fjeldsted,
Y firr jettarmálafærslumaBur.
LÆKJARGATÁ 2.
Venjulega heima kl. 4—7 sítSd.
Framtídarhorfur
í landsmálum.
RæSa í fjelaginu Fram 22. jan. 1916,
haldin af
Jóni Þorlákssyni.
Þegar formaSur fjelagsins Fram
baö mig aS tala hjer i kvöld, þá fanst
mjer jeg ekki geta neitaö þvi, eftir
þaS traust, er fjelagiS sýndi mjer á
síöasta fundi sínum, sem jeg var ekki
staddur á, en er þakklátur fyrir.
Jeg hef haft mjög mikið aS gera,
og þegar jeg Ijet hann teygja þetta
loforö út úr mjer, fór jeg satt að
segja aS naga mig í handarbökin út
úr því. Jeg hefi haft mjög lítinn tíma
til undirbúnings, og verö þvi fyrir-
fram aö biöja menn afsökunar á því,
aö þaö veröur naumast annaö en
þunnmeti, sem jeg hef fram aö bera.
Við stöndum nú á tímamótum aö
því, aö stjórnarskrármálið er nú kom-
iö í höfn og ný kosningarlög eru
gengin i gildi. Það virðist og vera
oröið að samkomulagi milli flestra
stjórnmálamanna í landinu, að leggja
nú til hliðar þau málin, sem hingað til
hafa helst skift mönnum í flokka i
landsmálum. Og varðar þá miklu, að
nú verði lagt inn á þær leiðir, er
horfa til sannra þjóðþrifa.
Til þess að gera grein fyrir hvað
jeg hafi fyrir augum, er óhjákvæmi-
leyt að líta nokkuð yfir liöna tímann,
en jeg skal ekki fara langt út í þá
sálma, til þess aö þreyta menn ekki
með endurtekningum um það, sem
allir vita.
Það er öllum kunnugt, að fyrstu
tildrög til flokkaskiftingar í landinu
stafa frá tímum Valtýskunnar, og eitt
getur alt af mint á það, hvenær
flokkaskiftingin hófst, og það er
nafn Heimastjórnarflokksins. Hún
hófst þannig, að það tóku sig sam-
an nokkrir þingmenn, sem vildu
setja það mál efst á baug, að fá
stjórnina inn i landið, en þar á móti
stóðu aðrir, sem vildu sætta sig við
aðrar umbætur á stjórnarfarinu, þótt
þessi ekki fengist. Það var því
stjórnarskrármálið, eða sú hlið
þess, sem lýtur að sambúðinni
við Danmörku, sem upphaflega
myndaði hina núverandi þingflokka,
og afstaðan gagnvart þessari þjóð,
sem við lifum í sambúð við, hefur
haldið áfram að skifta mönnum í
flokka alt fram á þennan dag.
Stjórnarskrárdeilunni var ráðið til
lykta 1904, þegar stjórnin var flutt
inn í landið. Þá varð örstutt hlje, en
þá kom bráðlega annað mál, sam-
bandsmálið, sem hjelt sömu flokka-
skiftingunni áfram.
Þó að þessi mál hafi skift flokk-
um, er það ekki svo að skilja, að
fiokkarnir hafi verið ákveðnir í
stefnu sinni. Það má raunar segja,
að Heimastjórnarflokkurinn hafi
haldið sinni stefnu óbreyttri. Hann
hefur veriö samur við sig, og viljað
halda fram þeim kröfum, sem hann
bjóst við að fengist framgengt, og
hann hefur reynt til að fá þeim fram-
gengt. En einu sinni hefur hann þó
hvarflað frá þessari stefnu, árið 1911,
þegar nýjar kosningar áttu fram að
fara, og Sjálfstæðisflokkurinn hafði
farið meö völdin í tvö ár; þá gaf
Heimastjórnarflokkurinn út tilkynn-
ing um, að flokkurinn ætlaði ekki
að hafa sambandsmálið á oddi við
kosningarnar, og vildi ekki ráða þvi
til lykta fyr en eftir nýjar kosningar,
þó að hann yrði í meiri hluta. Hann
vildi þá ekki halda málstað sínum til
streitu við kosningar, og munu flest-
ir vera á þvi nú, þegar litið er til
baka, að það hafi verið honum held-
ur til niðrunar, og hann hefði fremur
átt að halda fram kröfum sínum, og
heldur falla á þeim einu sinni enn,
ef svo hefði viljað verkast. En þá
mat flokkurinn annað meira. En þótt
hann setti málið til hliðar við kosn-
ingarnar, þá sýndu aðgerðir flokks-
ins seinna, að hann hafði ekki breytt
um stefnu. Hann tók upp málið að
nýju, og að það tókst þá ekki ao
koma málinu i höfn, var ekki flokks-
ins sök.
Hjá andstæðingaflokknum, sem
lengst af hefur kallað sig „Sjálfstæð-
isflokk", hefur jafnan verið erfitt að
benda á ákveðna stefnu. Það hefur
gengið svo i þeim flokki, að máls-
metandi flokksmenn hafa iðulega
sett frarn kröfur í þessu máli, en
jafniðulega hefur flokkurinn horfið
frá þeim kröfum aftur, ef eitthvert
útlit hefur verið fyrir að kröfunum
fengist framgengt. Það, sem því helst
mætti segja að hafi einkent flokkinn,
er hræðsla við framkvæmdir á því, er
hann hefur áður óskað eftir.
Þetta hefur aðallega skift.
En þó má segja, að jrað sje lika
annað verulegt atriði, sem hefur skift
mönnum í flokka. Það kom best
fram á árunum 1904 til 1908, þegar
Heimastjórnarflokkurinn var i meiri
hluta og Hannes Hafstein ráðherra.
Það er ómögulegt að segja annað,
en að á þeim árum hafi komið fram
greinileg stefna hjá Heimastjórnar-
mönnurn í i n n a n 1 a n d s m á 1 u m,
greinileg framfarastefna. Jeg skil
ekki annað, þegar litið er yfir sögu
landsins frá þyí er við fengum
stjórnina inn í landið, en að þetta
tímabil standi með nokkrum ljóma,
sem það tímabil þegar mikilsvarð-
andi málum var komið í framkvæmd,
málum, sem hafa hleypt þjóðinni
verulega áfram á framsóknarbraut-
inni. En gagnstætt þessu hefur frá
1909 og alt fram á þennan dag ver-
iö eilíft hringl með stjórnina og
hringl með löggjöfina fram og aftur.
Það 'eru mest ómerkileg mál, sem
liggja eftir löggjöf og landstjórn frá
þessu tímabili, og ekkert stórvirki
nema að eins eitt mál, sem enn er þó
ágreiningur meðal þjóðarinnar um,
hvort hafi verið tímabært eða eigi,
nefnilega aðflutningsbannslögin. Það
er bókstaflega eina þýðingarmikla
málið, sem liggur eftir löggjöf og
landstjórn frá þessum árum.
En frá hinu tímabilinu, 1904—8,
má benda á framgang margra stór-
mála, sem miðað hafa til sannra
þjóðþrifa, svo sem símasamband við
útlönd og símasamband innanlands.
Það hljóta allir, sem athuga hvað nú
er að gerast á þessum stríðstímum,
að sjá hvar við hefðum staðið, ef
það væri ógert. Þá væri aðstaða okk-
ar litlu eða engu betri en í heims-
styrjöldinni fyrir 100 árum, árin
1802—1814, þegar landið komst svo
að segja í eymd vegna samgöngu-
leysis og fyrir það að landsmenn
höfðu engin tök á að fylgjast með
í því sem gerðist í heiminum, og þvi
síður til að grípa fram í viðburðanna
rás sjálfum sjer til bjargar. Og það
má benda á fleiri mál, sem náðu fram
að ganga á þessu tímabili, og eitt af
þeim er alþýðufræðslumálið. Fyrir
ötult fylgi Hannesar Hafsteins var
komið á skólaskyldu fyrir börn; það
var stórmál og nýmæli, er fyrstu ár-
in orkaði tvímælis, en nú hygg jeg
svo komið, að allir hafi sætt sig við
lögin, og jeg hygg að þær sveitir
sjeu teljandi, sem nú vildu hverfa aft-
ur til gamla fyrirkomulagsins. Jeg
nefni þetta tvent sem dæmi, annað
upp á stórar verklegar framkvæmd-
ií, en hitt sem framfaraspor, er hlýt-
ur að hafa mikla þýðingu fyrir líf og
þroska þjóðarinnar framvegis, þegar
þær kynslóðir eru komnar á legg,
sem alast upp við þetta nýja fyrir-
komulag.
Það er ekki hægt að bera á móti
því, að Heimastjórnarflokkurinn hef-
ur sýnt greinilega framfarastefnu á
þessu tímabili, en hjá andstæðinga-
flolcknum get jeg ekki sjeð neina
stefnu þessi árin. Afstaða þess flokks
var mörkuð með ritstjórnargrein í
fsafold, eftir Björn Jónsson, fáum
mánuðum eftir að hin nýja stjórn tók
við völdunum. Þar var kveðið svo að,
að það væri nauðsynlegt, að til væri
stjórnarandstæðingaflokkur, og j:>að
voru leidd rjett rök að því, að svo
þyrfti að vera. En svo get jeg ekki
betur sjeð, en að stefna flokksins t
innanlandsmálum hafi verið ein-
göngu í því fólgin, að vera á móti
stjórninni, og flestu því er stjórnin
vildi láta ná fram að ganga. Og þetta
gekk svo langt, að þegar stjórnin tók
upp mál, er mótflokkur hennar eða
helstu atkvæðamenn hans höfðu
hampað fram áður, þá snerist flokk-
urinn í heild sinni á móti þeim, t. d.
ritsímamálinu. Þetta stefnuleysi i
innanlandsmálum var komið langt út
fyrir heilbrigðan grundvöll, sem
stjórnarandstæðingaflokki er mark-
aður, og gat þvi ekki farið vel, enda
varð sú raunin á, þvi það varð til
þess að margir bestu menn flokks-
ins tóku að tínast í hinn flokkinn, og
byrjaði það að jeg hygg með því,
að Guðlaugur Guðmundsson, er þá
var vist formaður flokksins, sagði
sig frá þeim i ritsímamálinu, og gekk
í Heimastjórnarflokkinn. Og alt
fram á þennan dag hefur þetta
stefnuleysi i andstæðingaflokknum
haft þær afleiðingar, að bestu rnenn
hans hafa verið að hvarfla frá hon-
um, og yfir í Heimastjórnarflokk-
inn.
Jeg tel þetta vera stefnumuninn í
innanlandsmálum; Heimastjórnar-
flokkurinn hefur haldið fram ein-
dreginni framfarastefnu, en hinn
flokkurinn hefur þó ekki verið í-
halds- eða afturhaldsflokkur, heldur
stefnulaus, hvort sem hann hefur
farið með völd eður eigi. í ritsíma-
málinu t. d. var það ekki ihaldssemi,
sem mest bar á hjá honum i mótstöð-
unni i þinginú. Flokkurinn hafði ekki
á móti símasambandi sem sliku, en
þeir vildu fara aðrar leiðir, að minsta
kosti eins dýrar, og verri, sem eng-
um dettur í hug að þeir hefðu borið
fram, ef þeir hefðu haft þá ábyrgð,
sem völdunum fylgir.
Þriöja atriðið, sem einstaka sinn-
um hefur bólað á að skifti flokkum,
er stjettaskiftingin. Fyrsta tilraunin
í þá átt var gerð þegar bændur á
þingi mynduðu bændaflokkinn. Það
var upphaflega ætlunin að taka ein-
vörðungu bændur i þann flokk, og
ekki aðra. En það hefur verið svo ó-
heppilegt með þennan flokk, að hann
hefur ekki haft nein mál fram að
bera, sem að hefur kveðið, og menn
hafa líka fundið til þess hve óeðli-
leg stjettaskiftingin' er sem grund-
völlur fyrir flokkaskifting i lands-
málum, og því hafa bestu bændur á
þingi haldið sig fyrir utan flokkinn
og að öðrum flokkum.
Fyrsta atriðið, stjórnarskrármálið
og sambandsmálið, eru nú úr sög-
unni að sinni, og eins var um þriðja
atriðið, stjettaskiftinguna, að á þingi
í sumar leit helst út fyrir að hún
hefði fengið rothögg, þegar allir
Heimastjórnarmenn, er höfðu fylgt
Bændaflokkinum, sögðu sig úr hon-
um og gengu í Heimastjórnarflokk-
inn, þvi það brot, er þá var eftir, var
öllum augljóst að gat trauðla haldið
áfram að starfa sem sjerstakur flokk-
ur, og þó lítið bæri á Bændaflokkn-
um áður, þá hefur þó borið enn þá
minna á honum síðan.
Þegar þessi mál voru úr sögunni,
hefði mátt vænta þess, að forkólfar
flokkanna tækju til yfirvegunar, hvað
ætti að skifta flokkum framvegis. Jeg
veit ekki hvort það var ástæða til að
gera sjer vonir um Sjálfstæðisflokk-
inn í þessu efni, þar sem hann hafði
klofnað i tvent, þversum-menn og
langsum-menn, en jeg veit að fjöldi
heimastjórnarmanna hefur gert sjer
vonir um, að sá flokkur mundi nú
marka framtíðarstefnu sína, og það
[I
Trygging
fyrir að fá vandaðar vörur fyrir lítið verð, er að versla við-
V. B. K.
Landsins mestu birgðir af:
Vefnaðarvörum Pappír cg ritföngum
Sólaleðri og1 skósmíðavörum.
Pantanir afgreiddar um alt ísland.
Heildsala. Smásala.
Vandaðar vörur. Ódýrar vörur.
Verslunin Björn Kristjánsson, Reykjavík.
Hlutafjel. „VÖLUNDUR “
Trjesmíðaverksmiðja — Timburverslun
Reykjavík
hefur ávalt fyrirliggjandi rniklar birgðir af sænsku timbri (unnu og
óunnu), vanalegar, strikaðar innihurðir af flestum stærðum og allskon-
ar lista til húsbygginga.
eru vonbrigði fyrir marga menn, að
svo hefur eklci orðið.
í stað þess að Heimastjórnarflokk-
urinn markaði framtíðarstefnuna í
landsmálunum,kom atvik fyrir i þing-
inu, litilfjörlegt raunar i sjálfu sjer,
en sem lýtur út fyrir að ætli að
hafa eftirköst og jafnvel ætli að
verða grundvöllur undir nýrri flokka-
skiftingu. Það var á þinginu sett á
laggirnar ný nefnd, sem lcölluð var
bjargráðanefnd, og í henni áttu sæti
3 neðrideildar-þingmenn, sem eru
kaupstaðabúar; af þeim er einn
heimastjórnarmaður, einn langsum-
maður og einn þáverandi þversum-
maður, Sk. Th. Þegar liðið var á
þing, kom þessi nefnd fram með
frumvarp í neðrideild um útflutnings-
gjald á afurðum lands og sjávar.
Þetta frúmvarp fór fram á að greiða
skyldi til landsjóðs hátt útflutnings-
gjald af afurðum landbúnaðarins (t.
d. 9 kr. af kjöttunnu), og jafnframt
skyldi hækka útflutningsgjald af
fiski og öörum sjávarafurðum svo,
að það yrði fimmfalt við það, sem
áður var. Áöur var það 32 aurar á
skippund af fiski, en eftir frumvarp-
inu 160 aurar.
Þegar þetta frumvarp kom frarn
í þinginu, gerðu bændur ys allmikinn
og báru það fram, sem jeg skal ekki
neita að hafi verið gert með nokkr-
um rökum, að með þessu frumvarpi
væri veitst harðara að framleiðslu
landbúnaðarins en að framleiðslu
annara atvinnuvega í landinu, og þeir
gerðust svo harðsnúnir, að þeir feldu
frumvarpið frá annari umræöu. Fyr-
ir þetta var þeim legið þunglega á
hálsi af sjávarmönnum og kaupstaða-
búum og af sumum blöðunum, þar á
meðal Morgunblaðinu og ísafold. Út
úr þessu hefur risið töluverður kurr
meðal bændastjettarinnar gagnvart
kaupstaðarbúum, og það lítur helst
út fyrir að þetta atriði, ágreiningur-
inn milli landbúnaðarins annars veg-
ar og atvinnuvegar kaupstaðarbúa og
sjómanna hins vegar, ætli nú að ráða
flokkaskiftingu í landinu, en það tel
jeg að væri illa farið.
Það er auðvelt að leiða rök að því,
að það er lítil von til að framfara-
málum þjóðarinnar verði gengt á-
fram, ef flokkaskiftingin verður
bygð á stjettaskiftingu. Vík jeg ef til
vill að því síðar. En ef jeg á að gera
grein fyrir því, hvorir eigi sök á
þeim ágreiningi, sem hjer er upp ris-
inn, þá sýnist mjer báðir aðilar vera
að honum valdir, báðir hafa komið
óheppilega fram.
Landbúnaðarmenn höfðu mikið
fyrir sjer í mótstöðunni gegn þessu
k.gafrumvarpi, eins og það kom
fram. Það leggur hátt útflutnings-
gjald á afurðir landbúnaðarins, án til-
lits til þess, hvernig varan mundi
seljast. Nú eru óstöðugir tímar eins
og allir vita, og þessum lögum var
ætlað að gilda i tvö ár, en það gat
margt komið fyrir á þeim tima, sem
gerði gjaldið ósanngjarnt, jafnvel
þótt það hefði getað talist rjettlátt',
er frumvarpið kom fram. Verð á
skpd. af saltfiski og tunnu af salt-
kjöti hefur hingað til nokkurn veginn
haldist í hendur, og er því von þótt
bændur spyrji: Vegna hvers er lagt
9 króna gjald á hverja tunnu af salt-
kjöti, en ekki nema 1 kr. 60 aur. á
hvert skippund af fiski? Þessi munur
virðist vera nokkuð ósanngjarn, að
minsta kosti get jeg ekki betur sjeð
en þeir hafi rjett fyrir sjer i þessu.
Jeg skal svo ekki rekja þetta frek-
ara, en það er annað atriði i sam-
bandi við frumvarpið, sem jeg má til
að minnast lítið eitt á. Það mátti alt
aí búast við að það kæmi upp ágrein-
ingur milli sveita og sjávar, þegar
farið væri að ræða um nýjar álögur,
vegna stríðsins eða dýrtíðarinnar.
Einmitt þess vegna þurfti það mál
að athugast innan f 1 o k k s, áður
en það kom fram, og þar áttu menn
að reyna að koma sjer saman um
hóflegan meðalveg, enda var það ráð
tekið seinna á þinginu. En mjer er
sagt að frv. bjargráðanefndarinnar
hafi ekki verið rætt á flokksfundi
hiá Heimastjórnarflokknum, sem þá
var liklegastur til að stilla málinu
i hóf, áður en það var borið fram.
En ein aðalástæðan til þess að það
þarf að vera flokkaskifting á þingi,
er sú, 'að umræður á flokksfundum
eiga að vera undirbúningur fyrir mál-
in áður en þau koma inn á þingið.
Seinna á þinginu munu það hafa ver-
ið Heimastjórnarmenn, sem fyrst
komu sjer saman um frumvarp það
um verðhækkunartoll, er náði fram
að ganga og varð að lögum. Ef þessi
leið hefði strax verið farin, þá býst
jeg við, að hjá þeim erjum, er nú hafa
risið upp milli landbúnaðar og sjáv-
arútvegs, hefði mátt komast að miklu
eða öllu leyti. Flutningsmenn þessa
frumvarps hafa afsakað sig með þvi,
eins og vant er, að þetta hafi bara
verið frumvarp, sem lagt hafi verið
fram til atkvæða og umræðu, og
það hafi verið hægt að breyta þvi og
laga. En það er hættulegt að treysta
um of á slíkt. Það getur orðið til þess
að hleypa á stað ágreiningi, sem ann-
ars hefði ekki komist á stað. Jeg álít
að kaupstaðarbúum þeim, er báru
fram frumvarpið, hafi yfirsjest i því,
að bera sig ekki saman við þingmenn
síns flokks. í framhaldi af þvi vil jeg
segja, að þau blöð eru fremur ámæl-
isverð, er hafa notað þetta, að frum-
varpið var felt frá annari umræðu,
til að hefja árásir á bændastjettina,
því þessi ágreiningur mátti gjarnan
falla í gleymsku, úr því að samkomu-