Lögrétta - 14.04.1920, Blaðsíða 1

LJtgefandi og ritstjóri:
ÞORST. GÍSLASON.
Þingholtsstræti 17.
Talsími 178.
Afgreiðslu- og innheimtum. •
ÞÓR. B. ÞORLÁKSSON.
Bankastræti II.
Talsími 359.
Nr. 14.
Sv. Jónssou & Go.
Kirkjustræti 8 B. Reykjavík.
Fyrirliggjandi miklar birgðir af
iallegu veggfóðri, pappír og pappa á
jjil, loft og gólf, loftlistum og loftrós-
um.
Dysexelixis.
Ferðaminningar úr utanför
eftir
Steingrím Matthíasson.
Niöurl.
VIII.
Þeim hættir til þess, öllum höfuð-
hæjum, sem stækka fram úr hófi, að
verða höfuð, sem bera bolinn ofur-
liða — eins og vatnssýki sje komin
i heillann. Jeg er aS tala um Berlín
og aðrar miljónaborgir, — en einkum
Btrlín, því hvergi hefur eins og þar
gripið mig óhugur yfir stærð stór-
bæjar. í London hef jeg ætíð kunnað
vel viS mig, því hún er að nokkru
leyti sveitaborg, með langtum meira
olnbogarúmi, lágum húsum og land-
rými meiru. En í Berlín leiS mjer
oft illa innan um miljónamergðina,
sem mjer fanst hálfgerS maðkaveita.
1 ar sem hver át af öörum, en landið
orðiS of fátækt, til aS geta satt ó-
magahópinn.
Þegar jeg fyrir fjórum árum síSan
dvaldi í Berlín, bjó jeg á minni háttar
gistihúsi (pensiónati) og lifSi mjög
sparlega. Þar kyntist jeg góSu fólki
og atorkusömu, sem varla gaf sjer
tima til aS snæða. 1 þetta skifti hjelt
jeg mig ríkulegar og bjó á einu af
betri hótelunum í miSbænum. Jeg
juirfti ekki eins aS spara í þetta skifti,
því jeg hafSi keypt mörkin svo ó-
dýrt (á 12 aura markiS). Jeg gat
því lifaS eins og þýskur efnamaSur
Og kynst því viS daglega viSkynn-
ingu, hvernig auSmenn lifa, án þess
sjálfur aS eySa meiru fje en viS spar-
ueytinn lifnaSarhátt í Kaupmanna-
höfn. Á þessu hóteli (eins og reyndar
á öllum betri hótelum í flestum lönd-
um nú á tímum) bjuggu allsnægta-
menn og þeirra kvinnur í vellysting-
um praktuglega. MeS heiSarlegum
undantekningum voru þetta stríSs-
grósserar eSa gull-laxar (af gullasch,
sem eiginlega þýSir kjötkássa samsett
úr margs konar kjöti, jafnvel katta
og hunda, og auSguSust margir á aS
selja þess konar fæSu í byrjun stríSs-
ms, þegar kjöteklan byrjaSi. Hjer á
landi hafa gnllaschmenn veriS skírSir
plokkfiskar, en mjer líkar ækki þaS
crS). Þetta fólk alt lifSi hvern dag
í dýrlegum fagnaSi, skrautlega búiS
í dýrum loSfeldum og dömurnar þar
aS auki í brakandi silkikjólum, meS
fíngurgull á höndum og brísingamen
um háls. Þær gengu á háum hælum,
eins og tíska er, og pilsin svo þröng
aS neSan, aS þær gátu ekki gengiS
fullum fetum, heldur aS eins trítlaS
á tánum, smástíg'ar. (Englendingar
kalla þröngu pilsin hopper-skirts, þ.
e. haftpils). Oft hef jeg hneykslast á
háu hælunum, frá heilsufræSisIegu
fejónarmiSi og. furSaS mig á, aS kven-
fólkis skuli taka upp þennan skolla.
í'ví háu hælarnir koma því til aS
ganga á tánum eins og kínversku
stúlkurnar gera, og gangurinn verSur
áiika óstöSugur og erfiSur og hjá
þeim. En satt er þag, háu hælarnir
koma stulkunum til aS rjetta betur
úr bakinu, svo brjóstiS rjettist fram
og vöxturinn sýnist tigulegri. Þar í
Reyjavík 14. april 1920.
tt líklega fólginn hagnaSurinn viS
háu hælana; þeir koma aS nokkru
leyti í staS lífstykkisins, sem nú er
fariS aS verSa sjaldgæfara. Alt til
<tS þóknast, augum karlmannanna.
(Annars hef jeg lesiS þaS nýlega, aS
i Ameríku sjeu háu hælarnir bann-
sungnir, en verksmiSjurnar, sem enn
cigi miklar birgSir af þeim forngrip-
um, sendi þá alla til Evrópu, þar sem
þeir enn renni út).
í stuttu máli sagt, þetta glæsilega
gullaxafólk sýndist ekkert annriki
i;afa annaS, en aS eta og drekka, lifa
cg leika sjer; fór seint á fætur og
seint aS sofa. Og þótti mjer gafnan
eS athuga, hve þjónarnir á hótelinu
voru stimamjúkir og sporviljugir
kringum gullkálfana. Sama má aS
vísu sjá á öllum stórum hótelum í öll-
nm löndum nú á tímum. Því alstaSar
er lifaS hátt, og ausiS út fje meir
cn nokkru sinni. Eins og liggi lífiS
á aS eySa skildingunum — annars
verSi þeir teknir í skatt — og „aprés
nous le deluge“, eftir okkur kemur
syndaflóSiS. -,,Et þú og drekk, sála
mín, og vert glöS“.
AlstaSar er kvartaS um vinnufólks-
tklu. En á hótelunum vantar ekki
þjóna og þernur. I venjulegar vistir
fæst fólkiS ekki, af því kaupiS er ekki
nógu hátt. Heldur ganga iSjulaus, en
aS fá ekki eins hátt kaupiS og hug-
urinn heimtar! En til hótelanna ræSst
nóg fólk kauplaust, ’og surnir
þjónar borga jafnvel gestgjafanum
kaup fyrir aS vista sig. Þeir vita sem
er, aS þaS borgar sig í öSru formi,
sem greiSaþóknun eSa þjórfje, - er
hrýtur til þeirra, sem rnolar af borS-
um hinna eiginlegu drotná þeirra,
I ótelgestanna; — þeir geta borgaS
cg munar ekki um skildinginn!
Því er ’ ekki aS neita, aS þaS er
pægilegt, aS búa á góSu hóteli. ÞaS
er eins og ríkmannlegt heimili af
bestu gerS, og hiS vistlegasta. MaSur
er umgefinn af þjónustusömum önd-
um, sem óSar korna aSvífandi, eins og
andarnir hans Aládins, þegar hann
n'eri lampann. Þjónar á hverjum
fingrí, og hringli maSur peningum
svo eitthvaS hrjóti til þeirra viS fyrstu
viSkynningu, eru þeir sem á hjólum
• úl hvers sem vera skal. Ekki þarf
einu sinni aS opna dyr, bera böggul
uokkur skref eSa rjetta höndina eftir
einhverju, ó|5ara er þjónn eSa þerná
t'.l taks. Matur og drykkur kemur aS-
vífandi, meS þegjandi bendingu.
„Sjálft barsk öl“, eins og segir í Æg-
isdrekkú.
IX.
Nýja stjórnin á Þýskalandi hefur
meS lögum bannaS alla greiSaþóknun
á hótelum og gildaskálum. Og alstaS-
ar er auglýst, aS nú sje þjórfje afnum-
iS, en þjónum borgaS fast kaup aS
eins. Ó, ekkí — þjórfjárfaraldurinn
er ekki úr sögu dottinn fyrir þaS.
Bannlög eru brotin líka í þessu efni,
og þjónarnir þýsku bugta sig og
beygja fyrir aSrjettum skilding, engu
síSur nú en fyrrum.
„Ljett verk og löSurmannlegt“ hef-
ur mjer ætíS þótt þaS vera, aS full-
orSnir, vinnufærir karlmenn dindlist
um gildaskála og beri mönnum kaffi-
bolla og sætabrauS á bakka. Og svo
etu þeir þar á ofan uppdubbaSir í
veislubúningi, eins og aSalsmenn. ÞaS
er ömurlegt aS vita til þess, aS ungir
og frískir menn skuli ekki_ hafa aSra
og meiri metnaSargirnd, en aS sækj-
r.st eftir þessum „ljósaverkum“ og
dansi kringum gullkálfinn, í staS þess
aí neyta ærlegfe., orku sinnar. Og
hefSi jeg- heldur óskaS, aS þýska
stjórnin hefSi bannaS aS minsta kosti
öllum vígfærum mönnum þessar dind-
ílmannastöSur, o g eftirlátiS þær
I'Crnum einum og gamalmennum, sem
öSru vísi eiga bágt meS aS bjarga
- jer. Vinnufærum mönnum ætti ekki
aS haldast uppi, aS stunda slíkt liS-
Ijettingsstarf, aS varla verSi sagt, aS
þeir vinni verSuglega fyrir mat sín-
i m! En svona stöSur eru eftirsóttar
uú á tímum. SjálfboSaþrælar í»þús-
undatali á takteinum. Og þeir sem
sterkari eru, bola þeim minni máttar
frá. — MeSan á styrjöldinni stóS,
sýndist horfa til bóta í þessu máli.
Karlmennirnir voru kallaSir til vopna
og stúlkur og gamalmenni tóku viS
ijettaverkunum. En þegar karlmenn-
itnir komu heim, komst sama sleif-
aralagiS aftur á, og hetjurnar tóku á
sig þjónsmynd og fóru aftur aS bera
bakka á borS meS bollum og kökum
og aS elda mat og búa til kökur!
X.
Hamstur heitir lítiS dýr, í ætt viS
mýs og völskur. Hamsturinn safnar
vetrarforSa og má venjulega í bæli
hans finna mestu kynstur af alls kon-
ar fóSri, sem hann meS iSju og at-
orku hefun viSaS aS til aS vera viS
ollu búinn. Af nafni hamstursins hef-
t.r svo veriS dregiS orSiS „aS
hamstra", þ. e. safna forSa. Þetta orS
hefur fengiS illræmda þýSingu á
styrjaldartímunum, einkum á Þýska-
landi. — Þegar fór aS bera á þvi, aS
uauSsynjavörur fóru aS þverra, tóku
ýmsir kaupmenn sig til of keyptu eins
rnikiS og þeir gátu af þessum vöru-
tegundum. SíSan geymdu þeir forS-
ann þangaS til eftirspurnin óx, og
þeir fengu þaS verS fyrir, sem þeir
settu upp. Þó nú stjórnin setti bann-
iög viS þessu athæfi, hjálpaSi þaS
btiS, og spilti jafnvel til, aS því leyti,
aS þegar hámarksverS var sett á ein-
hverja vöru, hvarf hún óSara af mark-
aðinum. Eins og þekst hefur líka hjer
á landi.
Lengi framan af gátu margir
borgarbúar á Þýskalandi náS ýmsum
nauSsynjum á þann hátt, aS þeir fóru
sjálfir í frítímum sinum út í sveit meS
mal á bakinu. ÞaS var svo látiS heita,
c.S þeir væru aS lyfta sjer upp, en í
rauninni var ferSinni heitiS til bænda
hjer og þar, til aS versla viS þá. Þetta
\ar aS vísu gert i pukri, en gekk vel
um hríS. En sumir bæjabúar fóru
smámsaman aS færa sig upp á skaftiS
og gera þetta aS atvinnu sinni í stærri
stíl. Nú byrjaSi keSjuverslunin. Hver
fór aS selja öSrum stöSugt meS hækk-
andi verSi. AuSmennirnir horfSu ekki
í skildinginn, ef þá vantaSi smjör eSa
kjöt ó. s. frv. Þanmg komst öll nauS-
synjavöruveislun á mestu ringulreiS
og mörg sagan er sögS af svikum í
tafli. T. d. kom þaS oft fyrir, aS
rnatvæli geng-u kaupum og sölum í
cíhækandi verSi — en þegar sá síS-
ásti hrepti happiS, var varan orSin
óæt, eSa menn keyptu t. d. bókstaf-
lega „köttinn í sekknum“, í staS hjer-
ans, sem boSinn var.
Frá styrjaldarbyrjun og til þessa
befur fjöldi matvæla veriS ófáanlegur
í verslunum, heldur aS eins í pukur-
sölu bak viS tjöldin — „da hinter
um“, eins og ÞjóSverjar segja — og
þá meS ránverSi. Svo er um sykur,
smjör o. f 1., nú sem stendur. Vilji
maSur fá þær vörur, þarf aS viShafa
ýmsar kúnstir og bjóSa jafnvel mút-
ur, og alt í pukri, bak viS lög og rjett.
Seinustu dagana sem jeg dvaldi í
Berlín, var alment verkfall meSal allra
1 ióna á gistihúsum og gildaskálum.
Öll matreiSsla varS að hætta, og eng-
mn fjekk mat nema meS því aS viSa
sjálfur aS sjer ýmsu snarli úr búSum
í bænum.
Oft þótti mjer óvistlegt í Berlín,
meSan jeg dvaldi þar. Manni getur
ekki HSiS vel innan um eymd annars
\egar og ógeSslegt óhóf hins vegar
— og hvar sem jeg heyrSi raddir
manna um ástandiS, var óhugur í öll-
t.m. Óvistlegast var þó þar þessa dag-
ana sem verkfalliS stóS, og viS urS-
um ,,aS jeta hrátt“, ef svo má segja-
Þetta verkfall var eftirtektavert,
því tildrögin til þess sýna í hvaSa
olag komiS er allri nauSsynjaverslun
á Þýskalandi. Stjórnin hafSi sett
ströng lög gegn hömstrunum og
keSjuversluninni. En þar eS vitan-
legt var, aS engir gerSu sig jafnseka
i allri laumuverslun og gestgjafar og
þjónar þeirra, sáu þeir sínar sængur
breiddar. Þeir tóku því þaS ráS, aS
mótmæla lögunum og hóta verkfalli
og almennri lokun allra veitingastaSa.
Stjórnin varS aS slaka til, og enn
gengur laumuverslunin og keSjuversl-
unin sinn krabbagang. Án þeirra
leynistiga viSskiftanna geta gestgjaf-
ar ekki fengiS vistir handá gestum
sínum.
XI.
Ilt var ástandiS á Þýskalandi, en
litlu betra. virtist mjer þaS vera hjá
sigurvegurunum á Bretlandi. Jeg
dvaldi í Edinborg í 3 daga á heim-
leiSinni og talaSi viS ýmsa kunningja
þar. Allir kvörtuSu — eilíf verkföll
l og versnandi dýrtíS. Á Þýskalandi sá
jeg aldrei drukna menn á götunum.
í Édinborg og Leith varS varla þver-
fótaS á kveldin fyrir druknum, syngj-
andi dátum og drósum þeirra, — og
• jeg hjó eftir því, sem nú var í almæli,
aS enskir verkamenn heimtuSu sjer-
stakar „smoking hours“ — reykinga-
frístundir, í miSri vinnunni. — Mjer
íanst fólk yfirleitt ganga fátæklega
til fara, og þaS fremur en hjá ÞjóS-
verjum. Og sá sægur af iSjuleysingj-
um og stríSsgróSamönnum ! Miljóna-
herinn, sem kemur heim úr útlegSinni
cr tregur á aS taka aftur til starfa.
Menn hafa vanist slæpingslífi í mörg
ár og neyta góSs matar, án þess aS
vinna til hans í sveita sins andlitis.
Menn hafa yfirleitt lært aS lifa á
landssjóSnum, og eru farnir aS halda,
c.S hann sje ótæmandi. VaraSu þig
Valnastakkur! Englendingar mega
vara sig, því landrými er litiS hjá
þeim, þó þeir vildu leggja alúS viS
plóginn, og mun þá ganga erfifclega
aS fæSa alla ómagana í stórbæjunúm,
æxlunum stóru og óhollu, sem bera
landiS ofurliSi. Horfurnar eru ljótar,
ef þaS sannast, aS þeir meS harSýSgi
gegn sigruSum óvinum sínum höggva
yllan heiminn úr hendi sjer.
XII.
í Danmörku uppbygSist jeg tals-
vert af aS lesa ritkorn eftir prest sem
Geismar heitir. Sveinbjörn Svein-
björnsson, kennari í Árósum, gaf mjer
ritlinginn. Jeg gladdist (eins ogSvein-
björn) viS lesturinn, því mjer fanst
presturinn tala eins og út úr mínu
tigin hjarta. „Retsforbundet" hjet
bæklingurinn.
Hjer er útdráttur úr
Prjedikun Geismars prests.
Kenningar okkar klerk-
anna hafa fariS fyrir ofan
g a r S o g n e S a n.
„MeSan styrjöldin geisaSi og ekki
siðúr nú á eftir, hef jeg oft sem þjóS-
I irkjuprestur fundiS til blygSunar
kirkjunnar vegna, hve máttlítil hún
hefur veriS og enn er, til aS hafa
styrkjandi áhrif á siSmenningu
heimsins. Á hverjum sunnudegi
streitumst viS prestarnir viS aS prje-
dika fagnaSarboSskap, sem á aS vera
kraftur guðs til sáluhjálpar þeim sem
trúa, og fullyrSum, aS viS getum út-
deilt því brauSi sem nægi til aS gefa
heiminum sælu eilífs lífs. En árang-
urinn sjest ekki, eSa er aS eins sára-
lítill. Og jeg get ekki neitaS því, aS
allur hinn kristni söfnuSur í öllum
iöndum á því miSur mikla sök á öll-
um glundroSanum.
Prjedikun kristindómsins hefur
altaf veriS einhliSa. Á öllum prje-
cikunarstólum hefur veriS stagast á
fórufæringarkenningunni, fyrirgefn-
ingu syndanna í öSru lífi og sálu-
lijálp manna, en því gleymt, aS leggja
f Saláhersluna á aS brýna fyrir mönn-
urn kærleikann til náungans. Þvi
kærleikurinn einn hefur kraft til aS
umskapa veröldina. BoSskapur fjall-
ræSunnar hefur veriS látinn sitja á
hakanum, en friSþægingarkenning
I’áls í fyrirrúmi.
Þess vegna hefur kirkjan þagaS
yfir órjettlæti mannfjelagsskipunar-
innar, því órjettlæti, sem tíSkast i
öllum löndum og jafnvel er lög-
um heimilaS, að einstakir menn mega
lifa hvem dag í dýrlegum fagnaði á
kostnað annara, sem lifa við sult og
seyru. Kirkjan hefur ekki einasta
vanrækt, aS finna daglega aS þessu
himinhrópandi ranglæti, heldur hef-
ur hún bætt gráu ofan á svart meS
því, aS gerast andvíg' jafnaSarstefn-
XV. ár.
ólafur J. Hvanndal,
Þingholtsstræti 6, Gutenberg,
gerir prentmyndir (Clichéer) af ljós-
myndum alls konar, teikningum og
prentuSu og skrifuSu máli.
Óski dagblöSin eSa einstakir menn
fljótrar afgreiSslu viS sjerstök tæki-
færi, er myndin eSa teikningin af-
greidd eftir 6 klukkustundir.
Vinnan er, eftir allra dómi, sjer-
lega vönduS, og er fyllilega jafngóS
og erlendis.
Fyrsta prentmyndasmiSja íslands.
Sími 1003. — Símnefni: Hvanndal.
unni og” verkamönnum, er þeir tóku
aS bindast samtökum til aS koma á
betra og rjettl^tara skipulagi.
Lengi hafSi alt gengiS á trjefótum.
AuSkýfingar lifSu í óhófi og sællífi
af arSinum af annara súrum sveita.
Og þeim fanst þeir geta þaS meS ró-
legir samvisku, því landslög og venja
samsinti því og prestarnir þögSu. Alt
gekk rólega og byltingalaust, því al-
þýSan, sem þrælkuS var, hjelt aS
svona ætti aS vera, jörSin væri hvort
sem er táradalur. ÞaS höfSu prestarn-
ir kent. En sú væri bótin, aS eftir
þetta líf tæki viS annaS og betra. Þá
ætti Lazarus von á öllu góSu, en ríki
maSurinn yrSi illa útleikinn.
Smámsaman vöknuSu efasemdirn-
ar. Þá var þögnin rofin, og þá hófst
baráttan fyrir alvörú. Efinn þurfti
aS vakna. Efinn er líka einn af engl-
um guSs.“
„Varðar mest til allra orða,undirstaða
sje rjettleg fundin.“
„Kirkjan gætti þess ekki, aS þaS
er fásinna, aS ætla sjer aS byggja
kærleikans ríki á ranglátum grund-
velli. ÞaS verSur fyrst og fremst aS
vyðja því órjettlæti úr vegi, sem gert
hefur allan glundroSann.
BoSorSin eru tiu. En eitt boSorS
stendur þó öSrum framar og á undan
hinum tiu i biblíunni. Og þaS boS-
crSiS er þýSingarmest. BoSorSiS er
þetta: „í sveita þíns andlitis skaltu
þins brauSs neyta.“ — En af þvi leiS-
ir aftur meginregla sú, sem postulinn
l’áll hefur bætt viS til árjettingar: Ef
mennirnir vilja ekki vinna, skulu þeir
ekki heldur mat fá. Þetta eru náttúru-
lög, sem ekki má brjóta, ef afleiSing-
arnar eiga elcki aS verSa voSalegar.
Þessar grundvallarreglur mannfje-
lagsins haft aftur í för meS sjer þá
augljósu rjettlætistilhögun, aS sjer-
hver á tilkall til ágóSa af vinnu sinni.
öll mannfjelagsskipunin hefur
komist á ringulreiS fyrir þaS, aS þessa
' jettlætis hefur ekki veriS gætt. ÞaS
má gjarnan kenna æsingamönnum um
rS þeir hafi hleypt öllu i uppnám.
En í raun rjettri eru æsingamenn-
itnir, þingmálamennimir, blöSin og
skúmarnir aS eins hjól í stórri vjel,
sem er sett í gang af órjettlætinu sem
bvggingin hvílir á.
Verkföll.
„Verkamenn tóku þaS ráS til, aS
leita rjettar síns, aS leggja niSur vinn-
una. ÞaS hreif framan af, og hagur
þeirra batnaSi. En nú á síSustu tímum
hefur hver skrúfan rekiS aSra, án
þess aS nokkuS hafi lagast. ÞaS er
orSin endalaus skrúfa.
í hvert skifti sem kaupiS er hækk-
aS og vinnutíminn styttur, hækka vör-
ur í verSi. En vörurnar hækka ekki
tiltölulega, heldur meira. Því auSvald-
iS kann ætíS þaS ráS, aS velta öllum
kostnaSi yfir á viSskiftamennina og
þar á meSal á verkamennina, í staS
þess aS skerSa sinn eigin hag. Sam-
f-ira dýrtíöinni urSu allir embættis-
menn aS fá launaviðbót. Þá varS aftur
aS hækka skattana, og sú hækkun
lenti á efnamönnunum. Þeir kunnu
aftur ráS viS því. ÞaS var ekki ann-
?S en aS hækka vöruverSiS á ný.
AuS^aldiS hefir ætiS yfirtökin. Og
svona gengur áfram. Endalaus skrúfa.