Lögrétta - 20.10.1920, Síða 1

jtgetancn og ntstjón:
ÞORST. GÍSLASOl
Þingholtnstraeti 17.
Talíirai 178
Atgrciðsiu- og ínnneirstum
ÞÓR. B. ÞORLÁKSSON
Bankastræti ti.
Taljirai tsg
Nr. 41
Reykjavík 20. okt. 1920.
XV. árg.
Hulduljóð.
Margt og misjafnt kemur raú á
vorn litla bókamarkaö, þvi mciri er
þörfin að hreinsa það, sem wr ein-
hvers virði, frá soranum. Nylegn
voru prentuð ljóð eftir ITuiuu. f’að
er ekki fyrirferðarmikil bóK, cit eng-
an, sem kaupir hana, þyríti a» iðra
þess. ITjer eru hreinir tonar, osvik-
ínn smekkur,»og yfirlætisieysi 1 efni
og orðavali. Hulda leggur IjóöDerlur
sínar fyrir lesandann án þess, aSJ láta
hávær meðmæli fylgja, cm pessi
kvæði hennar mæla með s]er sjálf
við alla þá, sem skilja tunguniai list-
arinnar. Hulda er auðsjáaniega aunn-
ug i undraskógi mannlegra ttliinn-
inga, hefur víða um þá fariB. þótt
hún láti sjálf lítið yfir þvi; tm hin
fögru einstöku blórn, sem hUn néfur
gripið með sjer hjer og þar, tijf gefið
okkur hinum, sem ekki rotum iram
úr myrkviöum, sýna glögt nvc ragra
staði hún hefur augum litiö. JUtum
uú t. d. á hina yndisfögru þulu iremst
í bókinni:
„Ýmsum er bannað að eig»
blómm sín.
Engum jeg segi hvar ljósio
kysu min.
Há eru fjöll, sem dýpstu dali byreja.“
1 þessari ljómandi þulu er au jafn
fagurt, en jeg gríp þetta Ui ur af
því, að mjer finst það lýsa höfund-
inum einkennilega vel
„Gott eiga þeir, sem aldrci
því liúíasta tyna.“
Þetta er svo vel sagt, að þaö fyrn-
ist varla. Annað kvæðið í bókinni
byrjar þannig:
„Álfheiöur, komQv.
nú angar beitilyn^
í öllum heiðadælduiw
og spóar halda þin*-..
Fjallavatnið bíðU'
og brosir i draurtu,
blærinn sveigir reynnn
hjá álftalækjarstraumi.
Loftið er þrungib
af gauksins gleðispam.
Gettu hvað hann endurtók:
sóllanda-nám.
1 morgun flugu svanu-
til suðurs með kvafei.
Jeg sá þá lækka flugíB,
hverfa að Dranga baki.“
Þetta er ósvikinn vorfögnuður í
íögrum búningi. Eða þá kvæðið
„Slagfiður". Mjer liggur viB að öf-
unda æfintýrahetju Eddunnar, svo
mjúkum höndum fer Hulda um
harma hans; murí þar Hggja fleira á
bak, eitthvað fagurt sem enginn fær
að vita, en geta má til.
Hulda tekur vel eftir, erí dæmir
ekkert. Hún virðist skilja jafn vel
það, sem er gagnstætt hvað öðru, og
bendir öðrum hógværlega að gera
hið sama. Hún yrkir um einver:
smalans í hjásetunni:
„Leiðist mjer einum
lífið hjá blómum og steinumÉ
Urn gömlu konuna í Hraundal, sem
lítur yfir ríki sitt með „álftavötn,
hraun og heiðar, með himininn yfir
sjer“ — og óskar þess eins að lifa
þar og deyja.Hún tekur eftir sorgar-
myrkrinu í augum unga bóndans við
Leiðarvatn, en kveður líka ógleyrn-
anlega ljúfar smávisur um e i n n
fagran sólskinsdag á Borðeyri, og
‘dáist að ástum Hagbarðs og Signýj-
ar, sem „ekki þektu kvöld“.
,,ó, heimur, þú veitst ekki neitt“
^egir hún í einu litlu, eftirlætislegn
kvæði. Þannig geta þeir talað. sem
sjálfir eru skygnir, og hafa funidð
margt fagurt. Hulda krýpur við
grafir krossfaranna, horfir inn i augu
hins suðræna fiðluleikara og hugsar
sjer að hann „dreymi gu«s móður“.
Og litla danska stúlkan fer neldur
tkki tómhent af fundi Huldu. Danir
sjálfir myndu varla bregða upp ljós-
ari mynd af sínu eigin barni. „Dans“,
„Endursend“, „í snjónum", alt eru
þetta hvert öðru fegri kvæði, en svo
sje jeg önnur engu siðri og hætti að
telja upp. Yfirleitt eru kvæðin vand-
iega valin, ekkert ónýtt. Smekkvísir
lesendur munu sjálfir velja sjer eftir-
lætislætiskvæði og viðurkenna hin.
Af öllum núlifandi íslenskum skáld-
um yrkir Hulda hreinasta lýrik. Hún
leikur sjer að fögrurn háttum, sem
enginn annars hefur notað. Sem dæmi
skal jeg nefna kvæði, sem heitir
„Vatnslilja". Yfir öllu þessu kvæði er
einhver undursætur ilmur, hvað sem
hefur gefið höfundinum hið eiginlega
tilefni þess; það yrði víst erfitt að
benda á blett eða hrukku á þvi. Jeg
er sannfærður um, að það stendur
jafnfætis fegurstu lýrisku perlunum
í annara þjóða kveðskap. Ef það
hefði verið orkt á einhverju víðlesnu
tungumáli, mundi það hafa flogið á
vængjum tóna um heiminn og verið
tekið í úrvalssöfn lýriskra ljóða.
Hulda yrkir oft sönghæf kvæði. Það
er sá-rt, hve okkar fagra mál lykur
ínargt faðmi og felur fyrir fjöldanum.
Berum t. d. Huldu okkar saman við
Ella Wheeler Willox. Mér finst Hulda
ótvirætt betra skáld. Hefði hún ort
á ensku, myndi hún þegar vera orðin
læimskunn og elskuð í hverju landi.
Það hafa verið örlög okkar bestu höf-
unda margra, að bíða í tugi og hund-
ruð ára eftir skilningsljósi, og verður
liklega enn, svo fáum er fullkunn okk-
ar ágæta tung-a, svo fáir og smáir er-
um við. En því meiri ástæða er til
þess, að gera greinarmun ills og góðs
í bókmentunum, kasta illgresinu á bál
jafnskjótt sem það sprettur, en hlúa
eftir föngum að hinu fagra, gevma
það vel þangað til viðurkenningarljós
alls heimsins nær að skína yfir það
og það getur orðið allra eign.
Kvæði, sem Hulda kallar Eilífðar-
bióm, byrjar þannig:
„Ótal krónur anga stærri,
en jeg kýs mjer þetta blóm, —
veit, að blöð þess blæljett þola
breyting hausts og vetrardóm."
Jeg vil nú heimfæra þetta til skáld-
konunnar sjálfrar. „Segðu mjer að
sunnan“ er ekki stór bók, en hún mttn
\ betur þola tímans dóm en margt ann-
að sem er untfangsmeira og háværara.
Og nú, þegar jeg legg þessi kvæði
Huldu frá rnjer, finst mjer hún eink-
um liafa sagt mjer tvent: Farðu vel
með harma þina og annara, gleymdu
aldrei sólskini lífsins: fegurðinni.
En hún segir margt fleira —• og
segir það vel.
liLEl—■íii’B.R'JilJJg
i. ág. — 15. sept. 1920.
Tákn friðarins eru tónlistahátíðir
og söngleikahátíðir þær, sem nú, eft-
ir 6 ára dvala, aftur vakna til lífs.
Tónlistin er SÚ listin, setn erfiðast er
að flytja í fullkominni mynd. Örsjald-
an fær hún sýnt sanngildi sitt. Til
hátíða þessara er ætíð vandað mjög
Þær hafa því ómetanlegt gildi. Islend-
•ngar þeir, sem til útlanda fara og
æskja þess að kynnast kjarna tónlist-
srinnar, ættu að sækja slíkar hátíðir.
A þessu vori vöktu Mahler-hátíðin í
Amsterdam og tónlistahátíðin í Wien
mesta eftirtekt. En um sumarið var
1 öngleikahátíðin í Munchen einráð,
því að í musteri Wagners í Bayreuth
bggur enn alt í dvala.
Hátíðin í Múnchen flutti 33 söng-
leiki, en þrjú leikhús voru tekin ti!
notkunar. Söngleikir allra tima (frá
dögum Mozarts og fram til ársins
1920) komu til meðferðar, en að fjölda
til yfirgnæfðu verlc Wagners. Dr.
Muck, sem var stríðsfangi í Ameríku,
var á síðustu stundu ráðinn til þess
að stjórna „der Ring der Nibelungen"
(4 kvöld) og „Tristan u. Isolde“. t
nákvæmni og skarpleik (rythmus)
nær honum enginn, en mörgum mun
finnast skortur á hlýleik og litbrigð-
uin. Frá Berlín kom Leo Blech, stjórn-
aði „Parsifal“ og „die Meistersinger
v. Nurnberg“, en frá Wien kom Franz
Schalk og stjórnaði m. a. „Ariadne
auf Naxos“, eftir R. Strauss. Báðir
eru þeir samviskusamir og næmir
stjórnarar, en ekki -að sama skapi til-
þrifamiklir. Hið sama rná segja um
Bruno Walter, sem á heima í Mún-
chen, og stjórnaði mörgum leikunum.
líugo Röhr (einnig úr Miinchen)
gerði borginni engan sórna. 6 söng-
leikir eftir Mozart komu til meðferðar
og var þar einna mest aðsóknin.*
„Oberon“ eftir Weber kom til með-
íerðar i enn nýjum búningi, en ekki
varð þó hið rýra gildi tekstans hulið.
„Hans Heiling" eftir Marschner og
„der Corregidor“ eftir Hugo Wolf
voru sýndir einu sinni og fengu góð-
ar viðtökur..
Rangt er að halda, að minna sje nú
urn mikla listamenn en fyr á tímum.
Mikilmennin eru ætíð á undan samtíð
sinni. Nú eru mikil tónskáld uppi, en
heimurinn mun skera úr, hverjum
þeirra skal hlotnast eilíft líf. Hátíðin
i Múnchen flutti söngleiki þriggja
þýskra nútíðartónskálda.
Eftir Richard Strauss, sem náð mun
hafa mestri frægð allra núlifandi tón-
skálda, komu 2 leikir til meðferðar,
„Ariadne auf Naxos“ (saminn fyrir
lítið orkestur) og „Die Frau ohne
Schatten" (fyrir stærðar-orkestur
með öllum brögðum og litbrigðum nú-
timans), en sá leikur leit fyrst dags-
ir.s ljós á þessu ári í Berlín. Strauss
ei glæsimenni, bæði í hugsun og ytri
sem innri meðferð. Orkestur hans er
crðið svo stórt og margbreytt sem
h.ugsast getur. Hið nýja verk hans
hlaut ekki þá meðferð sem skyldi.
Tónskáldið sjálft var við hljómleika
vestur í Argentínu.
Eftir Hans Pfitzner kom söngleik-
urinn „Palestrina" (einnig nýr af
pennanum) undir stjórn höfundarins
tti meðferðar. Pfitzner er að eðli sfnu
heimspekingur og hefur santið tekst-
r.nn sjálfur, en í tónlist og teksta
brennur sannfæringarkraftur, sem
nær hámarkinu i fyrsta þætti. Tón-
skáldið Palestrina er, í kvölum ein-
veru sinnar, knúinn af guðlegu afli,
til þess að semja heila söngmessu á
einni nóttu. ömurleg híbýlin hans
verða björt af englum, sem syngja
íagnandi það sem hann semur. Þetta
mun vera eitt hið stórkostlegasta og
eðlilegasta, sem nokkur söngleikur
hefur flutt; en tveir síðari þættirnir
hafa þar fyrir minni áhrif. Allur leik-
t-rinn sýnir djúpan skilning lista-
mannseðlisins og mannlífsins.
„Die Gezeichneten" eftir Frans
Schrecker kom til meðferðar undir
stjórn höfundarins. List hans stendur
mjög undir áhrifum Wagners, en þó
að hún beri ekki sterkt persónulegt
gildi, býr í henni svo mikið „drama-.
tiskt" afl, að hún nær tökum á mönn-
um. Tónskáldið hefur einnig sarnið
tekstann sjálfur og fært sjer öll þau
atriði í nyt, sem hrífa hugann.
Leikina flutti söngfólk og orkestur
borgarinnar, en eigi sjaldan var ráðið
frægt söngfólk úr öðrum borgum. Á-
gæt orkestur eru mörg til í Þýska-
landi og hafa nú náð sama mannafla
og fyrir stríðið. En allir stjórnarar
kvarta undan því, að sífelt verði erfið-
ara að halda góðar æfingar, því að
cinnig inn í orkesturin er bolsjevism-
inn skríðinn. Auk þess að laun hljóð-
tæraleikara hækka stöðugt, myndast
ineð þeim samtök, sem draga valdið
úr hendi stjornarans. Ef þessu heldur
áfram, er listinni hætta búin, en al-
staðar hefur ófriðurinn skilið eftir för
sín.
Þeim, sem nú fara utan, vil jeg ráða
til að sækja Beethoven-hátíðir þær,
lem nú í nóv,—des. verða haldnar unt
'dlan heim, í tilefni af 150 ára fæð-
tigarafmæli Beethovens.
* Aðsóknin að hátíðinni var svo
mikil, að rnenn ,,prönguðu“ með að-
iöngumiðana.
Hjer vil jeg einnig nota færið, til
þess að þakka Lögrjettu fyrir fylgi
hennar við tónlistarskólamálið. Við á-
lmgamenn málsins höfum engan veg->
mn í huga að láta málið kyrt liggja,
En heppilegra mun, að láta peninga-
ahyggjum þeim, sem núþreytalandið,
að einhverju leyti ljetta, áður en málið
verði flutt almenningi í fullkomnari
mynd. Þó ber ekki að gleyma því, að
stofnun skólans er íslendingum auð-
veldust á meðan neyðin ríkir í Mið-
Evrópu.
P.t. Meran, 24. sept. 1920.
Jón Leifs.
Alþýðleg fræðirit.
Nýtt bókmentafyrirtæki.
Dr. Bernhard Hart: Geð-
veikin. Próf. Ág. H. Bjarna-
son þýddi með leyfi höf.
Um langan tíma hefur það vakað
íyrir mörgum mönnum, að vjer þyrft-
um að eignast safn af góðum alþýðu-
bókum, sem gæti orðið nokkurs kon-
ar góður og ódýr skóli fyrir allan
námfúsan lýð i landinu. Oftar en eitt
sinn hefur verið byrjað á þessu, en
alt hefur fallið um koll, vegna þol-
tða fjeleysis útgefendanna. Af „Sjálf-
íræðara“ Sigfúsar Eymundssonar
komu út tvö eða þrjú hefti, af „Bóka-
safni alþýðu“ þrír árgangar, af „Staf-
rofi náttúruvísindanna“ þrír bækling-
ar, og af „Alþýðuritum Bókmentafje-
íagsins“ eitt eða tvö kver. Að sjálf-
sögðu sannar það lítið, þó þessar
skammæru tilraunir hafi fallið um
koll. Allir vita, að þörfin er mikil
iyrir vandaðar alþýðubækur, og lík-
k-ga hvergi meiri en hjer.
Pjetur Halldórsson, bóksali, hefur
nú hafist handa, mitt í allri dýrtíð-
inni og byrjað á nýju safni: „Alþýð-
legnm fræðiritum". Nafnið ber það
með sjer, að hjer sje að eins að ræða
um fræðirit likt og gerist í Hjemmets
Universitet norska og fleirum slíkum
crlendum söfnunt. Þetta lýsir mikilli
tröllatrú á íslenskri alþýðu; þvi fræði-
bækurnar kaupa miklu færri en sög-
ur og skemtibækur, og væri óskandi
að það yrði ekki fyrirtækinu að falli.
Jeg vildi skjóta þvi að útgefandanum,
að breyta þessu fyrirkomulagi ofe
gefa út í safni sínu jöfnum höndum
urvals skáldrit og fræðibækur. Það
myndi borga sig betur og fræðiritrn
myndu þá slæðast með til margra, sem
annars hafa ekki náð þeim þroska, að
lesa annað en skáldsögur. Þegar mehn
fara að kaupa eitthvað úr slíkum
söfnum, þá er eins og hver bókin
dragi aðra, er safnið alt er auglýst
i hverri bók, sem út kemur. Fer þá
oft svo, að miður þroskaði skáld-
sagnamaðurinn fer að kaupa og lesa
træðibækurnar, áður langt unt líður.
En hvað sem þessu líður, er það
þakklætisvert, að Pjetur Halldórsson
hefur ráðist í þetta fyrirtæki, og þeir
uienn munu að því standa, sem er
trúandi til þess að velja góðar bækur.
Útgefandanum hefur, eftir fyrstu bók-
inni að dærna, tekist að koma bókum
þessum í snotran búning, sem ekkert
stendur að baki útlendu söfnunum.
Fyrsta bókin, Geðveikin eftir Bern-
ard Hart, sýnist, fljótt á að líta, kyn-
lega valin. Það er margt, sem liggur
nær öllum almenningi en að hugsa um
vitlausa menn og geðveika, og aulc
þess er hjer að tala um fræðigrein,
scm heita rná frentur skamt á veg
komin, og hún er þar á ofan erfið að
botna í. Er von til þess, að alþýða
manna hafi svo mikinn áhuga fyrir
þessum efnum, að hún vilji kaupa og
lesa all-langa bók um þau? Jeg býst
við, að flestir hafi litla trú á' því, en
þó virðist mjer, — er jeg hef lesið
bókina, — að hjer sje að ræða um
góða alþýðubók, sent flestir geti hah
bæði gagn og gaman af.
Flestum alþýðumönnum mun þykj'
byrjunin nokkuð þur og strembir
Bæði er þar minst á ýms atriði, sem
aiþýða vor þekkir lítið til og mörg
íræðiorð koma fyrir, en þau eru ætíð
þyngri i vöfunum til að byrja með
tn daglega málið. Þetta þarf þó eng-
an að fæla frá bókinni, því yfirleitt
er hún ljett og skemtileg aflestrar,
ef lesið er með sæmilegri athygli.
Aftur verður aldrei hjá þvi komist,
að lestur fræðirita verður ætið nokkru
crfiðari en einfaldra skáldsagna, en
vjer megum heldur ekki gera oss að
slíkum andans vesalingum, að vjer
nennum ekki að lesa neitt, sem nokk-
uð þarf um að hugsa. Alþýðumenn
vorir hafa hjer ágætan mælikvarða
á mentun sína og skilning: Bók þessi
hefur f 1 o g i ð ú t í Englandi og
þótt þar auðskilin. Vjer megum ekki
vera minni menn en Englendingarnir.
Ekki get jeg rakið innihald bókar-
innar í stuttu máli, en aðallega reynir
hún að skýra fyrir mönnum hver upp-
tök sjeu að geðveiki, hvernig standi
á ýmislegia sálarsýki manna og brjál-
serni. Á þetta er mestmegnis litið frá
sálfræðilegri hlið, en ekki reynt til
j ess að segja frá breytingum þeim
i héilanum, sem oft eru samfara slík-
um kvillum. Þá er leitast við að skýra
sálarlíf slíkra sjúklinga og leiðir það
til þess, að skýra jafnframt mörg at-
riði i sálarlifi heilbrigðra, sem allir
kannast við af eigin reynd. Þetta er
ef til vill aðalkostur bókarinnar. Hún
\ ekur athygli á ýmiskonar fyrirbrigð-
um í sálarlifi allra manna og gefur
slcynsamlegar leiðbeiningar í ýmsu,
sem geta komið að góðu gngni.
í aðalatriðunum fylgir höf. kenn-
íngum Freuds, en fer þó svo gæti •
lega og hóflega með þær, að hvergi
lciðir til öfga. Jeg býst ekki við, að
þær standist allar, þegar líffræði og
líffærafræði eykst ásmegin, en meðan
ckki er öðru betra til að tjalda en sál-
íræðilegum skýringum, þá virðist
mjer, að þær varpa miklu ljósi á
niargt, sem áður var dimmu hulið.
Próf. Ág. PI. Bjarnason sýnist rnjer
bafa leyst þýðinguna vel og samvisku-
samlega af hendi, að svo miklu leyti
sem jeg get sjeð án þess að hafa
ensku útgáfuna, þó einstöku orð eða
setningar kunni að orka tvímælis.
Nýju fræðiorðin eru yfirleitt ágæt.
— I fyrstu ritum próf. Á. H. B. vai
málið misjafnlega gott, eins og oft
vill verða, en í síðari ritum hans er
það óaðfinnanlegt, þó ætíð megi deila
um einhverja smámuni. Og það hefðu
tæpast aðrir komist betur út úr því,
að mynda allan þann fjölda af nýjum
fræðiorðum, sem hann hefur gert i
sinni fræðig-rein.
— Fyrsta fræðiritið er þ£ hlaupið
af stokkunurriy Hve mörg fara á eftir ?
Fyrirtækið er ekki komið á fastan fót,
fvr en 10 bækur eru komnar, og helst
þyrftu þær að koma áður 2 ár eru
liðin.
Guðm. Hannesson.
Úti um heim.
Enskir verkamenn.
Eftir frásögn norsks manns, sem
dvalið hefur i Englandi, verður hjer
sagt nokkuð frá verkmannahreyfing-
unni þar.
Atvinnufjelögin enskti voru upp-
haílega ekki stofnuð sem stjórnmála-
íjelög, þótt þungamiðja stjórnmála-
áhrifa verkmannanna sje nú þar. Alt
fram á síðustu tíma hefur verkmanna-
ilokkurinn í þinginu verið áhrifalítill.
Það er fyrst með rýmkun kosinga-
’-jettarins frá 1918, að hann hefur
iengið þar byr undir vængi. Samkv.
þeirri rýmkun hafa allir karlmenn,
sem náð hafa 21 árs aldri, kosninga-
rjett, en tim konur gilda líkar reglur
•g hjer áður. Þó hafa þær einnig 21
-’rs garnlar kosningarjett i sveita-
málum.
Fram ti! 1832 var höfðingjastjórn í
'nglandi. Hinir ríku jarðeigendur
öfðu einir atkvæðisrjett við þing-
osningar, eti þá varð sú breyting á,
ð efnaðri stjettir borganna fengu
nnig þennan rjett, og svo var hann
smátt og smátt rýmkaður. 1884 fengu