Lögrétta - 09.04.1923, Side 2

2
LÖGRJETTA
íJutningar sömuleiðis og verðfast- þá út. Sjerstaklega er >að grun- óska, tilfinninga og skoðana
ir peningar eru ekki til. Með slíku samt, að aífir verslunarsamning--Fyrir rúmri öld feldu margir
ástandi er ekki von að fyrirtækin ar við Rússa standa nú á þeirri íslendingar sig jafnilla við einn
þrifist. Lakast er þó, að ,trusts‘ kröfu, að Bolsjevíkastjórnin fái sLidentaskóla, og margir kunna
ráða engu um vinnulaunin, því stórlán til fiilira umráða. Bf jjeim nú illa tveimur. Það er eins
kaup verkamanna ákveða verka- stjórnin á ekki að veltast óðara' og sumum sje það óbæril. tilhugs
mannafjelögin, og geta þau jafn- úr vðldum, verður hún að minsta [ i’n, að svo vegleg athöfn, sem stú
vel látið úrskurði sína ná aftur í kosti að geta staðið straum af dentspróf fari fram annarstaðar
tímann. (Verkalaun eru ákveðin hernum og nú lítur svo út, sem » landi hjer en í höfuðstaðnum
án þess að taka tillit til þess skildinginn taki að skorta og flest Þetta skólamál er samt ekki
b.versu vörurnar seljast eða hvort sje uppjetið. ! nýtt. Það er miklu eldra en flesta
fyrirtækið ber sig eða ekki). — Þess má geta að með stefnu-! grunar. Nú eigum vjer að vísu að
Þannig varð t. d. fjelag, sem íireytingunni . 1921, færðist nýtt ráða þessu skólamáli til lykta
xramleiddi í febrúar 4500 rnilj. líf í stórborgirnar sjerstaklega eftir þörfum nútíðar og náinnar
i-úbla virði, skyldað til þess með Moskva og Petrograd. Um þetta framtíðar. En mjer þykir eigi ör
úrskurði í mars að tvöfalda kaup- segir þó sameignarmaðurinn ' /ænt um, að það eyði hleypi
ió í febr. og borga út 4000 milj. Holtzmann: „Alt þetta nýja líf dómum og óvild á þessari norð
lúbla. Annars er kaup verka- cr sjúkt. Það er mest innifalið lensku skólakröfu, ef saga hennar
rnanna nú mjög iágt, aðeins Ys 1 því, að veitingahús, kaffihús, or sögð, þótt fljótt sje yfir hana
a/ j)ví sem var fyrir stríðið. samkomuhús, sönghallir o. þvílíkt farið, aðeins drepið lauslega á
Lavine telur yfirleitt ókleift þjóta upp, en stóru iðnaðargrein- hiS helst, er fram hefir komið
að endurreisa iðnaðinn jafnvel arnar, sem standa undir yfirstjórn; Fyrir því ætla jeg að segja,
með þeim endurbótuin, sem gerðar ríkisins, hafa engum breytingum örfáum orðum, sögu þessa skóla-
voru á stjórnmálastefnu Bolsje- tekið og lifa viö lík kjör og' máls vor Norðlendinga.
víka 1921. I meðan sameignarstefnan rjetSi öllu |
Að sömu niðurstöðu kemst1 ------- J U
bolsjevíkinn Groman (í des.1 Að lokum svarar Kokovtsoff Þess ber fyrst að geta, að ís-
1922). Hann segir, að þess sjáist þeirri spurningu hversu helst lenska þjóðin, hvorki þing hennar
engin merki að iðnaðurinn rísi landinu sje viðreisnarvon. Hann ! nje nokkur samkunda, kjörin af
úr rústum og telur 'örvænt um tcdur einu vouina þá, að öllum henni, hefir nokkru sinni sam-
það nema hjálp komi frá útlönd-' ofsóknum sje liætt og að líf manna ; þykt, að hinn forni, lærði skóli
rm og að sjerstaklega alt við-
skiftalíf landsins komist í miklu
nánara samband við viðskiftalíf
annara landa en nú gerist. Bnn
eru járnbrautirnar í mestu ó-
reiðu og fjarri því að bera sig.
Hvað lakast stendur þó versl-
unin við útlönd. Fyrstu níu mán-
uðina 1922 var flutt út fyrir
48 milj. rúbla en flutt inn fyrir
177 milj. Mismuninn varð ríkið
aS borga í gulli.
Ástandið er þá þetta, að iðn
aður, samgöngur og verslun eru
enn þungir ómagar á ríkinu, sem
áður hafði miklar tekjur af þess-
um greinum. Stjórnin reynir að
jafna hallan með álögun á bænd
ur og nýju sköttunum, en við-
reisn sveitabúskaparins er erfið,
þegar alt er komið í niðurníðslu
cg skortur er á útsæði, hestum
og áhöldum öllum. Árið 1922
nam bændaskatturinn um 300
ruilj. gullrúbla en fyrir stríðið
hafði ríkið 1400 milj. tekur af
sveitahjeruðunum. Nýju skattarn-
ir hafa gefið miklu minni tekjur
en búist var við, þó þeir sjeu
sexfalt þyngri en var fyrir ófrið-
ir.n og meðfram af því, að inn-
heiman hefir gengið ver en dæmi
eru til í nokkru öðru landi.
Tekjur rússneska ríkisins eru
nú aðallega álögurnar á sveita-
bændur. Þeir verða að borga
brúsann fyrir iðnaðinn, stjórnar-
kostnaðinn o. fl., en í þeirra þarf-
ir er aðeins varið 3% af ríkis-
tekjunum. En þessar tekjur
hrökkva skamt í allar þarfir
stjórnarinnar og hún hefir því
orðið að drýja þær á annan hátt
og kemur þá aðallega þrent til
greina:
1. ) Hinn mikli gullforöi, sem
ríkið átti (um 900 miljónir gull-
rúbla).
2. ) Allskonar vörubirgðir, sem
til voru í landinu.
3. ) Útgáfa pappírspeninga.
Því miður eru engar áreiðan-
legar skýrslur um það, hve mikið
sje óeytt af öllu því verðmæti,
sem Bolsjevíkar lögðu undir sig,
en alt bendir til þess, að nú sje
íjárhagurinn mjög að þrotum
koniinn. Þeir eru nú t. d. að
reyna að selja gimsteinana úr
hórónu keisarans. Og pappírspen-
mgarnir eru nú fallnir svo í verði,
og eignir njóti fullrar verndar, i Norðurlands, Hólaskóli, skyldi
eu jafnframt vill hann færa ak; niður lagður. Engin nefnd, stjórn-
í sitt fyrra horf, láta einstakling- j kjörin nje þjóðkjörin, hefir sam
ana sjá um öll atvinnumálin og þykt tillögu um afnám skólans.
ríkið draga segiin saman — með j Án samþykkis þjóðarinnar, í ó
öðrum orðum hverfa algerlega | þökk Norðurlands og beinleiðis
frá stefnu Bolsjevíka. Af henni j gegn óskum og ráðum sumra
hefir, að hans dómi, leitt ilt | merkustu íslendinga, er þá voru
i :tt og ekkert gott og hann held- uppi, voru Norðlingar sviftir skóla
urað hennar dagar sjeu nú bráð- ; sínum á Hólum í Hjaltadal.
lega taldir. | Nálægt aldamótum 1800 vr.r
Ekki er það'ólíklegt, að K. dæmi j svo nauðuglega komið hag lærðu
hjer einhliða. Ástandið í Ráss- skólanna íslensku, að stjórnin
iandi var engin fyrirmynd fyrir j danska kvaddi f jóra menn í nefnd
ófriðinn, þó veidi þess væri mikið | til ráðagerðar urn, hvað til bragðs
og fjárhaguriuu góður. Líklegt er ! skyldi taka, þeim ti'. viðreisnar.
áð eittbvað verði eftir afskiftingu
jarðeignanna, alþýðuskólunum og
ýmsum frelsishugmyndum, rem
Bolsjevíkalireyfingin hefir komið
af stað, hvort sem stjórn þeirra
lifir lengur eða skemur. Vonandi
cr það og að einhverjar nýjar
og nýtilegar endurbætur á skipu-
lagi þjóðfjelaga spretti upp úr
þessari blóðugu ógna-tilraun til
þess að bæta heiminn og hagi
manna. Um hitt sýnist því miður
iítill vafi, að tilraunin hefir mis-
tekist og það sorglega enn sein
komið er og að svo stöddu er
ekki annað að læra af Rússlandi
en að lata sjer víti annara að
varnaði verða. Síðar kunna að
koma þeir tímar, að þangað megi
.sækja einhverjar góðar fyrir
myndír en þess verður eflaust
langt að bíða, því ennþá sjer eng-
inn hvað kemur út úr þessari
ogurlegu byltingu.
Að Bolsjevíkastjórnin verði svo
skammlíf sem K. heldur er lík-
iega óvíst. Sá, sem ræður yfir
öllu Rússlaveldi, hefir úr margs-
konar auðsuppsprettum að spila
og ýmsir af foringjum Bolsjevíka
eru lærðir fjármálamenn og þeím
trúandi til þess að sigla mi.íli
skers og báru.
Hl.
Nefnd þessa skipuðu þeir frænd-
ur, Stefán amtmaður Þórarins-
son og Magnús hávfirdóm-
ari Stephensen, og ennfrem-
ur Grímur Thorkelin, leyniskjala-
vörður og Vibe amtmaður. Nefnd-
in ldofnaði um norðlenska skól-
ann. Þeir Magnús Stepher.sen og
Vibe lögðu til, að þáveratidi R.-
víkurskóla og Hólaskó'.a yrði
steypt saman í einn skóla. Þessi
eini lærði skóli landsins skyldi
heima eiga í Reykjávík. Aftur
lögðu þeir það til, Grímur og
Stefán, að skólarnir væru tveir,
og skyldi Hólaskóli fluttur til
Akureyrar*). Danska stjórnin
fjelst á tillögur Magnúsar og
Vibes. Hefir hann þótt of dýrt
rð standa straum af tveimur skól-
um, óttast, að „konungssjóöurinn
yrði að pyngja til“. (Ný Fjelags-
rit I., bls. 127).
Geta má nærri, hvort Norðling-
um hefir ekki brugðið í brún,
er þeir frjettu forlög skóla síns.
Seinasti skólameistari á Hólum,
Páll Hjálmarsson, fór utan í því
skyni að telja stjórninni hughvarf
um flutninginn. Ef hann hefði
eigi vitað fylgi Norðlinga að baki
sjer, hefði hann vart ráðist í
slíka langferð.
Víst er, að Norðlingar gleymdu
eklci skólanum og ljek hugur á að
fá hann aftur. í ,,Þjóðólfi“ 1849
! ei birt „brjef“ um skólamálið.
I Lifir þar enn sú von, að lærður
skóli Norðurlands verði endur-
íeistur. En hrjefritari sjer, að sú
von á langt í land veruleiks og
íramkvæmda. Sarnt kveður hann
Norðlinga hafa eiga á því „alvar-
legan ^g stöðugan áhuga“, að
koma upp latínuskóla í Norður-
iandi“. Svo djarflega hugsuðu
menn um þetta mál fyrir miðbilc
seinustu aldar.
Og Norðlingar hættu sjer
lengra. Þeir sömdu, árið 1850,
frumvarp, þar sem þeir heimtuðu
latínuskóla á Norðurlandi. Þessa
kröfu seudu þeir sjálfum stift
amtmanninum, að því er hann
segir í brjefi til Danastjórnar*)
Nú lá máliS í þagnargildi all
.anga liríð, að því er jeg ætla
En kringum þjóðhátíðina 1874
kemur á þetta mikill skriður
Þá er vjer fengum stjórnarskrána
ng forráð vor voru sjálfum oss
að eigi litlu leyti á hendur falin
i.ótti ýmsum foringjum þjóðarinn
r reka nauðsyn til að efla ment-
un alþýðu. Því vakti sjera Arn-
ljótur Ólafsson máls á því, á al-
iv.ennum fundi Eyfirðinga snemma
ári 1875, að stofnaður skyldi
skóli á Möðruvöllum í Hörgár-
tíal. Á fvrsta löggjafarþingi ís-
lendinga 1875 voru, samkvæmt til-
lögu Eggerts Gunnarssonar, er þá
var þingmaður Eyfirðinga, veitt
ar 10 þús. krónur til undirbúnings
skóla á Möðruvöllum. Haustið
1875 reit sjéra Arnljótur (í
„Norðling'i") margar greinar og
langar um þetta skólamál. Ætl
ast hann þar til, að stofnaður
verði á Möðruvöllum bæði gagn
iræða- og stúdentaskóli. Skyldu
gagnfræðingar og stúdentar verða
-;amferða fjögur ár. Síðan bíéttu
stúdentaefni við sig þremur árum
Ern þessar tillögur Arnljóts
merkilegar og eftirtektarverðar,
vísa á leiðina, er nærfelt 30 árum
íðar var í sumum aðalatriðum
farin í þessu rnáli.
Þá er þing kom 1877, val’ö
minna úr því högginu, sem hátt
og djarfmannlega var reitt. Sjera
Árnljótur flutti málið þá og á
tveimur næstu þingum. Nú þótti
ekkert vit I að nefna latínuskóla
slíkt hefði orðið málinu að
falli. Þingið samþykti reyndar að
nafninu fruinvarp um stofnun
gagnfræðaskóla á Möðruvöllum.
En úr honum varð í raun rjettri
búnaðarskóli, því að skólastjóri
iitti að vera búfræðingur. Á þingi
1879 tókst að breyta lögunum á
?á leið, að starfsmenn skólans
skyldu þrír vera, einn skólastjóri
og tveir kennarar. En nú megði
búmönnum þingsins, að annar
kennarinn va*ri búfræðingur. Á
alþingi 1881, er skólinn hafði
starfaö einn vetur, tókst loks að
Eftir Sigurð Guðmundsson,
skólameistara.
*) Sbr. „Enn um þjóðfundinn“
í „Andv.“ 1916 eftir Klemens Jóns-
son. þess er að sönnu ekki getið,
að krafan um latínuskóla nyrðra
bafi komið að norðan. En þess er
getið í brjefi stiftamtmanns, að eitt
frumvarpið hafi komið úr Skagafirði.
Hin voru öll af Suður- eða Vestur-
landi. Leikur því ekki vafi á, að
tillagan um lærðan skóla á Norð-
urlandi er frá Skagfirðingum runnin,
enda máttu þeir best muna Hóla
dýrð. Meðal þeirra, er frumvarp
*) Jeg fer hjer eftir frásögn Pjet- Skagfirðinga sömdu, voru Lárus
! urs biskups (Hist. eccl., bh 364). sýslumaður Thorarensen, sonur Ste-
Sumum gengur treglega að trúa Jón Sigurðsson segir (Ný Fjel. f., bls. fáns amtmanns pórarinssonár, og
?ví, að alvara og vilji fylgi máli, 126—127), að Stefán og Vibe hafi líklega Sigurður Guðmundsson á
yegar krafist er mentaskóla á viljað hafa skólana tvo. Af ýrnsum Ifeiði, móðurfaðir þeirra bræðra,
Norðurlandi. rökum þykir mjer frásögn biskups Stefáns skólameistara og sjera Sig-
e.ð hagiirinn er lítill við að gefa Skjótt snýst hjól mannlegra sennilegri. urðar alþm. í Vigur.
koma biifræðinni fyrir kattainef.
Þá þótti sýnt, að búnaðarkensla
á Möðruvöllum væri kák eitt,
enda voru búnaðarskólar þá á
næstu grösum.
Hjer á ekki heima að rekja
sögu Möðruvallaskóla nje skýra
irá árásum þeim, er hann sætti
í bernsku sinni og æsku. Á Þing-
vallafundi 1888 bar norðlenskur
luentamaður, sem nú er nafnkunn-
ur Reykvíldngur, upp tillögu til
i'undarályktunar um, að fundur-
inri skoraði ,,á alþingi að afnema
Möðruvallaskólann, og vcrja held-
ur því fje, sem til hans gengur,
til alþýðumentunar á ann-
an hátt“. Þessi tillaga var sam-
} ykt meö 14 atkvæðum gegn 13
(Þingvallafundartíðindi 1888, bl.s.
33—34). En árangurslaus reyndist
sú tillaga. Skólinn dafnaði o;.*;
cðlaðist hylli Norðlendinga.
En þótt Möðruvallaskóli þrif-
ist vel og ynni vel, undu sumir
þó eigi að öllu leyti við ski'
lag hans. Árið 1895 ritar
Stefán kennari Stefánsson, síðar
skólamcistari, grein í „Eimreið-
ina“, þar sem hann leggur ti:,
að skólinn sje fluttur til Akur-
eyrar og honum komið í sam-
band við Reykjavíkurskóla. Náms-
tími nyrðra skyldi lengdur eitt
ár. Burtfararpróf úr norðlenska
skólanum veitti inntökurjett í lær-
dómsdeild syðra, er í sjeu fjórir
bekkir. Tillögur Stefáns eru því
svipaðar tillögum sjera Arnljóts
20 árum áður, nema að einu lcyti
— - og því mikilvægu. Stefán fór
ekki eins langtogArnljótur. Hann
krafðist ekki að því sinni læi*-
clómsdeildár á Akureyri, ■ enda
hefði slíkt verið með öllu árang-
urslaust, og, ef.til vill, spilt fyrir,
a.ð samband milli skólanna kæm-
ist á. Eftir alllanga baráttu sigr-
uðu tillögur Stefáns. Skólinn var
fluttur til Akureyrar, námstími
lengdur um ár og gagnfræð-
iugar frá Akureyri gátu setst
próflaust í lærdómsdeild menta-
skólans í Reykjavík. Má líta svo
á, sem Norðlendingar hefðu nmð
þessum sigri fengið Hólask- ;
hálfan aftur, er þeir áttu nú
kost á að nema helming stú-
dentanáins heima í fjórðungi sín-
um. Hefði ekki átt að þurfa
mikinn spámann til að sjá það
fyrir, að þeir mundu ekki lemri
una hálfum sigri. Úr því að þeim
var hagur að hálfu stúdenti ■
námi nyrðra, var þá ekki enn
meiri hagur að því ölíu þar?
Reynslan leiddi líka hrátt í
ljós, að Norðlendingar höfövi ekki
gleymt fullkomnum stúdentaskóla
heima hjá sjer. Þá er Gagn-
fræðaskólinn á Akureyri hafði
starfað með nýju sniði nokkra
hríð, var tillaga sjera Arnljóts
vakin af 40 ára svefni. Hóf blað-
ið „Norðurland“ (ritstjóri Jón
Stefánsson) máls á því, í stuttri
grein, að Norðnrlandi væri baga-
legt, að stúdentanámi .yrði ckki
íokið þar. Fyrir bragðið væri
Norðlendinguin mun örðugra að
ir.enta börn sín en Sunnlendiiig-
um. Því hlyti sú krafa að gur-
ast æ háværari, er fram liðu stnnd
ir. að Hólastifti hið forna fengi
í'.ftiir skóla sinn, er illu hcilli
hefði verið frá því telcinn. llrðu
>a nokkrar umræður um málið.
Tókn þeir í 'sama stueng og
,.NorðurJand“, Stefán skólameist-
ari Stefánsson, Þorkell kennari
Þorkelsson, Guðmundur prófessor
Ilannesson og Mattliías slcákl
Joeliumsson, sein reit t.vær grein-