Lögrétta - 27.05.1924, Blaðsíða 2

2
LÖGRJETTA
fræðslumálastjórl.
Jón pórarinsson fræðslumála-
stjóri varð sjötugur 24. febr. s. 1.
Líklega er það nú svo, að fjöldinn
hafi ekki veitt æfistarfi hans svo
mikinn gaum, að honum hafi dott-
ið í hug að rifja það upp er hann
var sjötugur. J>ó hefir hann varið
æfistani sínu í þarfir alþýðu-
fræðslunnar. Allir, sem eittnvað
hugsa um íslensku þjóöina vita þó,
að það er eitt mesta þjóðþrifamál
hennar. Hefir því æfistarf þessa
manns snert marga beinlínis að
einhverju leyti og alla þjóðina
sameiginlega.
Menn eru öðrum svo misjafnlega
þakklátir fyrir störf þeirra, en láta
sjaldnast standa á dómum sínum
um þau. Störf Jóns hafa ekki ver-
ið metin enn, eins og þau eru veró.
það gerir nú raunar lítið til, hvern-
ig fjöldinn þakkar nú á tímum.
Hitt er nú meira vert, að markmið
mannsins sjálfs sje göfugt og sett
hátt, að skynsömum ráðum sje
beitt til að komast að því, og að
það miði fjöldanum til farsældar
og blessunar og til að hrinda þjóð-
inni einu skrefi áfram. Að Jón hafi
gert þetta, efast enginn um, sem
skilur æfistarf hans.
Oftast eru nýmæli, sem snerta
alla þjóðina, hugsjón, en ekki
áþreifanleg reynsla. Á meðan ný-
mælin eru hugsjónir einar, eiga
þau oft erfitt uppdráttar. Fjöldinn
metur þá lítils væntanlega farsæld
fram í ókomna tímanum. Jón hefir
nú einmitt starfað á því sviðinu,
sem hugsjónimar verða að vera
mest á takteinum, og þessvegna
hafa störf hans ekki verið metin
eins mikils og þau eru verð.
Nú á tímum er þeim mönnum
illa launað, sem vinna að einhverj-
um hugsjónum, sem snerta hag-
sæld fjöldans. Hitt er aftur metið
óeðlilega mikils, ef einhver orkar
því með lífsstarfi sínu, að það
hrjóti biti eða sopi upp í einhverja.
Slíkir menn eru þó oftast að vinna
að eigin hagsmunum sínum eða
vina og vandamanna sinna. Vana-
lega gera þeir þó ekki annað en að
endurgjalda eitthvað, sem lagt
hefir verið fram fyrir þá eða mál-
efni þeirra.
Hjer með er ekki sagt, að Jón
sje ekki vel metinn, nei, þvert á
Lesbók Lögrjettu HL
Eftir Árna Árnason lækni.
5. Leyndardómar og ráðgátur.
Auk þeirra atriða ritningarinn-
ar, sem ekki ber saman við nátt-
úruvír’idin, eru ýmsar ráðgátur,
sem mannsandinn getur ekki fylli-
lega gert sjer grein fyrir á núver-
andi þroskastigi. Ýmsum verður
þetta vantrúar- og ásteytingar-
efni. Svo þarf þó ekki að fara. Sum
þessara atriða má skoða í líku ljósi
og guðstrúna og eilífðartrúna, sem
jeg gat um í 2. og 3. kafla. Og hvað
er kristnum manni til fyrirstöðu að
trúa því, að guð stjómi eins vel
því, sem vjer ekki skiljum og hfhu,
sem vjer skiljum? það er hvorki
mitt færi nje ætlun að útskýra þá
hluti, sem í þessu efni eru torskild-
ir. Jeg vil aðeins benda á, hvemig
sumir þeirra horfa við mjer.
Náttúrufræðingar hafa leitt að
því ýms líkindarök, að mennimir
sjeu komnir af öpum, að þeir sjeu
til orðnir við framþróun, en hafi
áður verið dýr á lægra stigi. Ekki
kemur mjer í hug að rökræða
þetta náttúrufræðilega, enda er
þessi spuming næsta lítilvæg frá
Sjónarmiði kristins manns. því
með framþróunarkenningunni er
hjer verið að ræða um uppruna
mannslíkamans, líkamsgerfisins og
líkamseðlisins, en ekki mannsand-
móti, jeg veit, að margar hlýjar
hugsendingar hafa honum verið
sendar á sjötugs ára afmæli hans,
en það sem jeg vil segja er það,
að þjóðin launar honum aldrei æfi-
starf hans eins og vert er.
Jón var skólastjóri og jafnframt
kennari við skólann í Flensborg í
Hafnarfirði. Undir stjórn hans
efldist skólinn úr bamaskóla í
góðan gagnfræðaskóla. Skóli þessi
hefir gert Suðurlandi mjög mikið
gagn. Margir, sem þar hafa verið,
hafa ekki átt kost á því að afla
sjer þeirrar mentunar, sem þeir
hafa fengið þar, á annan hátt, og
auk þess hafa margir haldið nám-
inu áfram. í sambandi við gagn-
fræðaskólann var kennaraskóli; sá
skóli var líka að miklum notum
beinlínis og óbeinlínis, þrátt fyrir
þó flest skilyrði vantaði, önnur en
mjög áhugasama og góða kennara.
þá voru kennarar við skólann þeir
Jóhannes Sigfússon, nú yfirkenn-
ari við Mentaskólann, og ögmund-
ui Sigurðsson nú skólastjóri í
Flensborg. Gerðu þessir menn sjer
mjög ant um allan skólann, en síð-
ustu árin, sem þeir voru þar sam-
an, mun kennaraskólinn ekki hafa
verið þeirra minst áhugamál. þeir
sáu manna best þá, hve nauðsyn-
legur hann var og að hann vantaði.
Um nokkur ár gáfu þeir út tímar
ans. Hvernig sem líkamsgerfið er
til orðið, er það guðs verk, og geym
ir mannsandann, sem er í guðs
mynd. Heilafrumurnar eru sjer-
staklega „bústaður og verkfæri
sálarinnar“, hver merking, sem
lögð er í orðið. Mannslíkaminn, sem
er hæfilegt verkfæri hins ódauð-
lega mannanda, er jafn aðdáunar-
verður fyrir því, þótt hann sje orð-
inn þannig fyrir meiri og meiri
fullkomnun, og þótt hann hefði eitt
sinn á þeirri leið verið jafn apa-
líkama. Apalíkamir eru einnig að-
dáunarverð smíði. þetta er ekki
tcrskildasta atriðið í myndunar-
sögu mannsins, annað atriði er
mjer torskildara. Vantrúarmenn
láta ekki tíðrætt um það, enda er
það ekki í ritningunni. það verður
ekki heldur vefengt, því að vísind-
in hafa þreifað á því.
Hver maður er í upphafi jarð-
lífsins tvær frumur, karlfruma og
eggfruma. En frumumar eru ör-
smáar agnir, karlfrumumar ósýni-
legar með bemm augum (sbr. það,
sem sagt er í 2. kafla). þessar 2
frumur sameinast og verða ein
fruma, hún skiftist síðan í tvær„
hvor þeirra í tvær o. s. frv. Fmm-
unum fjölgar þarmig við tvískift-
ingu, og fóstrið vex við fjölgun
þeirra, þangað til þær em orðnar
sá ótölulegi aragrúi, sem er í full-
burða fóstri, og síðar í fullorðnum
manni. Nú vita allir, að börnin erfa
einkenni sín frá foreldrum sínum
og forfeðmm. þau eru lík þeim að
vaxtarlagi, líkamshæð, gildleik, út-
rit um mentamál, sem er eina
tímaritið, sem gefið hefir verið út
á íslandi um mentamál. Rit þetta
ber ótvírætt vitni um það, að þess-
um mönnum var mjög mikið
áhugamái að fá menn til að hugsa
um og skilja, hvaða þýðingu gott
uppeldi samfara fræðslu hafi. Rit
þetta skýrði eflaust skoðanir
manna á uppeldismálum, sjerstak-
lega varð ritið þeim mjög til
styrktar, sem fengust við upp-
íræðslu.
Eflaust voru til menn, sem
möttu viðleitni þessara manna
mjög mikils, en þeir voru líka til,
sem litu smáum augum á þetta,
brostu í kampinn að þessu og gáfu
Flensborgarskólanum köpuryrði í
staðinn.
Jón var alþingismaður. Hann
kom fram meira út á við en hinir.
Hann fór ekki dult með það, að
hann vildi auka að miklum mun al-
þýðufræðsluna í landinu. þeir
voru víst þá ekki svo fáir, sem
þóttust þurfa að hafa gætur á
þessari umbótaviðleitni Jóns, svo
ekki væri lagt út í of mikið bruðl
til skólahalds.
þórarinn prófastur, faðir Jóns,
hafði komið skólanum í Flensborg
á fót. Hann hafði gefið mikla eign
til styrktar skólanum. Slík nýlunda
að gefa stórgjöf til skólastofnunar
limalögun, hörundslit, háralit,
augnalit (regnbogahimnan), and-
litssvip og lögun einstakra hluta
andlitsins, vöðvalögun og styrk-
leika, ásigkomulagi taugakerfisins
og æðakerfisins, líkamsþoli og
mótstöðuafli gegn sjúkdómum og
mörgu fleiru, sem ekki er unt að
telja hjer upp. þau erfa líka and-
lega eiginleika, lundareinkunn,
gáfnafar og eðli tilfinninga og
vilja. Börnin erfa í stuttu máli lík-
amleg og andleg einkenni, enda í
smáatriðum. Og nú kemur það
dularfulla. Vísirinn að öllum ein-
kennunum hlýtur að liggja'í þeim
tveimur örsmáu frumum, sem
fóstrið verður til úr. þau geta ekki
verið komið til þess frá móðurinni,
meðan á vextinum stendur, því þá
myndu börnin aðeins erfa einkenni
mæðranna. Og ekki nóg með það.
1 frumunum hlýtur að vera fólg-
inn vísir til einkenna frá fyrir-
rennurunum, öfum og ömmum o.
s. frv., í báðar ættir, því börn erfa
oft slík einkenni, þótt þau komi
ekki fram hjá foreldrunum. 1 hvert
skifti sem egg frjóvgast, þá er þó
ekki aðeins um eina karlfrumu að
ræða, heldur eru þær margar
miljónir. Aðeins ein þeirra samein-
ast egginu og virðist þar hendingin
ein ráða. Hinar komast skemra eða
lengra áleiðis og deyja svo út. þeg-
ar svo þar við bætast allar þær
miljónir, sem deyja út, þegar ekki
er um egg að ræða, þá verða þær
margar miljónimar, sem deyja út
a allri jörðinni á hverjum manns-
og að háskólamáður færi að segja
til unglingum og bömum, hlaut að
vekja undrun margra og álítast
mjög einkennilegt, af sumum
oarnalegt og af öðrum jafnvel ann-
að verra.
Jón ljet þetta ekki fá á sig. Hann
ýtti gagnfræðaskólanum áfram,
byrjaði með 14 vikna námsskeiði
fyrir bamakennara og þokaði því
upp í eitt skólaár, ll/i mánuð, í
framhaldi af gagnfræðaskólanum.
það er engum efa undirorpið, að
sjera þórarinn, með afskiftum sín-
um af Flensborgarskólanum, lyfti
undir alþýðufræðslumálið meira en
sjeð verður. Kennaramir í Flens-
borg gerðu það einnig, en þó var
Jón mest út á við, og hann var þá
sá sem hafði forustuna í fræðslu-
málinu. Að sjálfsögðu komst hann
ekki hjá andúð nokkurri, en hann
tók því prúðmannlega, hafði óbif-
andi trú á málinu og beitti fastri
framsækni, þó með mikilli gætni.
Verði einhvemtíma rakin tildrög
þeirra umbóta, sem alþýðufræðsl-
an fekk með fræðslulögum 1907,
mun það reynast, að ekki svo lítið
af lífsmörkum þeirra sjeu komin
frá Jóni og áhrifum hans. Vegna
hinnar föstu framsóknar hans í
málinu, komust ýmsir mætir
menn inn í það, sem lögðu því
ákveðið fylgi. Marga mætti minn-
ast á, og á þar Guðmundur Finn-
bogason ekki síst hlut að máli, sem
tók með festu á málinu og ljet
einskis ófreistað, hvorki þá nje síð-
ar, fyrir alþýðuíræðsluna.
Sjálfsagt hefði Jón kosið, að
fræðslulögin 1907 hefðu verið fyllri
en raun varð á. þó verður ekki ann-
að sagt en hann hafi verið heppinn
með áhugamál sitt, en það er víst,
að það var ekki fyrir hendingu
eina saman.
Jón fór ekki með neinum ber-
serksgangi að málinu; hann lenti
ekki í deilum um það. Andstaðan
varð því ekki illvíg. Hann sá að
þjóðinni reið á að fá betri alþýðu-
fræðslu en raun var á. Hann neytti
þess eðlilega, að hann var vel met-
inn, að hann átti ítök í sumum
áhrifamiklum mönnum, og mun
hann því ekki hafa unnið svo lítið
fyrir málið í kyrþey, meðan
fræðslulögin voru í fæðingu.
Hann varð fræðslumálastjóri 30.
maí 1908. þannig fjell honum það
í skaut að koma fræðslulögunum í
framkvæmd. Sjálfsagt litu menn á
þetta alment frekar sem happ fyr-
ir hann, en hitt, að það í raun og
aldri. Og hver fruma er mannlegur
frjóangi, vísir til manns, líkams-
og sálareinkenna hans, vísir til and
legra hæfileika maims og þá ef til
vill einnig vísir ódauðlegs manns-
anda. Og öll þessi fræ lætur guð
deyja út, án þess að gefa þeim
frekari þroskamöguleika.
þá er komið að öðru skyldu
leyndardómsatriði, eilífum dauða.
Kenning kirkjunnar um þetta at-
riði er mörgum þyrnir í augum.
Sumir vilja jafnvel láta svo heita.
að enginn haldi þeirri kenningu
lengur fram í alvöru. En það er
síður en svo. Samkvæmt nýia. test.
verður kirkjan að halda því fram,
að ekki verði allir hólpnir. Hvem-
ig einstakir menn, lærðir og leik-
ir, innan kirkjunnar, hugsa sjer
eilífa glötun, er sjálfsagt mismun-
andi, því Kristur hefir ekki gefið
lýsingu á því, en talað um það í lík-
ingarfullum orðum. Frá mínu sjón-
armiði er kenningin um eilífa glöt-
un í samræmi við þekkinguna. Vjer
verðum að játa því, að til er gott
og ilt í heiminum. Hvemig sem
vjer lítum á hið illa, hvort heldur
að það sje bein jákvæð (positiv)
og * raunveruleg andstæða hins
góða, eða aðeins skortur á hinu
góða, þá verðum vjer að játa, að
það fer í öfuga átt. Ef sál vor ekki
stefnir að því, sem er gott, rjett,
hreint, fagurt og fullkomið, þá
stefnir hún að því, sem er ilt,
rangt, saurugt og ljótt, hún geng-
ur þá aftur á bak. 1 lífeðlisfræðinni
eru þau lög, að ónotaðir hæfileik-
verr. var mjög óaðgengilegfc em-
bætti, þegar litið er á alia aðstöðu
til skóla og fræðslahjeraða og
hvað lögin spöruðu alt rem til þe,",s
þurfti að koma góðu skipulagi á
málið. I rauninni var honum falið
stórvirki. Hinsvegar hafði hann
ekki nema tillögurjett hjá stjórn-
inni. 1 lögunum fólst mikil nýuag
frá því sem áður var. Fjárúilát
fyrir sveitir og bæjafjelög, og þeir
voru ekki' svo fáir, sem vildu fá
aðra niðurstöðu í fræðslumálinu en
varð. Alt þetta útheimti að telcið
væri á málinu með lempni og þó
festu. I raun og veru var þetta
verk oívaxið einum manni, sjer-
staklega vegna þess, að góða keiin-
ara vantaði að heita mátti og altaf
nokkrar viðsjár við alþingi, ssm
loks spiltu aðstöðu hans 1922. Eins
og nú er fyrirkomið embætti um-
sjónarmanns fræðslumálanna, er
það vanþakklátt og aðstaðan eriið.
Annarsvegar hljóta alt af að vora
miklar umbótakröfur, ýmislegt
sem aflaga fer og laga þarf og
kennarar, en hinsvegar stjórn og
alþingi, sem ræður öllum úrslitum
í öllum málum, sem nokkru varða.
það má að sjálfsögðu deila um
það, hvort öðrum hefði tekist bet-
ui en Jóni, en líta má á það, að
hann hefir aldrei hlotið ámæli fyr-
ir sín embættisverk svo teljandi
sje, og því síður er hægt að benda
á, að þau hafi ekki farist vel úr
hendi. En hinsvegar má benda á
það, af þeim, sem til þekkja, að
hann er mjög reglusamur í sínu
starfi og reynist fastur fyrir, þar
sem honum þykir það skifta máli.
Hann var búinn að vera kenn-
ari og skólastjóri og tókst það með
afbrigðum. Hann hafði helgað al-
þýðufræðslunni krafta sína og
kynt sjer það mál utanlands og
innan. það er því sýnilegt, að hann
hafði mörg skilyrði til þess að sjá
um framkvæmd fræðslulaganna.
það vissu margir fyrirfram, að
ekki væri það hægðarleikur sum-
staðar í sveitunum. það var því
hvorki honum nje öðrum nein von-
brigði, þótt það gengi ekki að öllu
leyti sem ákjósanlegast.
Sje nú litið á störf þessa manns
ei sýnilegt, að hann hefir afkast-
að meiru en meðal manns verki
fyrir þjóð sína. Á sínum tíma geld-
ur menningarsaga vor honum laun-
in, þótt flestir telji sjer skylt og
meiri frama að beita kröftum sín-
um að öðru nú á tímum, en fyrir
fræðslumálin, enda flest fýsilegra
ar sljóvgast og geta jafnvel dáið
út. Jarðlífið sýnir einnig, að „laun
syndarinnar eru dauði“, illa stefn-
an fær sín gjöld þegar í þessu lífi,
leiðir af sjer hnignun og jafnvel
glötun bæði einstaklinga og jafn-
vel ætta. Að þessu má leiða mörg
og sterk rök, þótt því sje slept hjer
rúmsins vegna, enda er það annað
efni. það er nú samræmi í því að
hugsa sjer, að þetta sama lögmál
gildi alstaðar í heimi guðs. Afleið-
ingin af því, að andinn stefnir í
illu áttina, verður eilíf glötun,
hvort sem vjer hugsum oss, að hún
sje tortíming, dauði sálnanna, eoa
hitt, að þær haldi áfram að magn-
ast í hinu illa, að sínu leyti eias og
hinir sælu halda áfram að full-
komnast í hinu góða. það er eng-
in ástæða fyrir oss, skammsýna
menn, að brjóta heilann um þann
leyndardóm. Kirkjunnar menn
komast svo að orði, að sálir vorar
sjeu ódauðlegar, einnig þeirra sem
glatast. það er auðsætt, að með
þessu orðatiltæki gera þeir ekki út
um þá spurningu, hvort svo sje
bókstaflega, eða að um óákveðið
tímabil sje að ræða, ef til vill
ómælilega langt á vora vísu. Aðrar
skýringar á þessum orðum nálgast
hártogun.
Hver verða afdrif allra þeirra,
sem á öllum öldum ekki hafa feng-
ið tækifæri til að þekkja Krist og
kenningu hans? þeirri spurningu
ei ekki unt að svara, hún er leynd-
ardómur guðs. Kristur talaði um
afdrif þeirra, sem fá tækifærið, en
i