Lögrétta - 09.09.1924, Qupperneq 2

2
LÖGRJETTA
þurftu sjálfar að vinna sjer álit,
þá mátti vænta vinsældanna.
En það þótti ekki nóg að stofna
háskólann, og leggja fje til hans.
Árið 1911 eru sett lög um að þeir
einir, sem hafa próf frá íslenska
háskólanum, skuli hafa rjett til
embætta á íslandi, í þeim greinum
sem kendar eru við háskólann og
próf er haldið í þar. Undantekning-
ar m á gera eftir tillögum háskóla-
ráðsins um kennaraembættin við
háskólann sjálfan. Svo klaufalega
eru þessi lög orðuð, að þau svifta
berum orðum alla guðfræðinga,
læknisfræðinga og lögfræðinga,
sem þá voru í embættum, rjettin-
um til nýrra embætta, og var
þetta þó vitanlega ekki meiningin.
Með þessum lögum er reynt að
veita háskólanum einkarjett til
uppfræðslu íslenskra stúdenta í
þeim greinum, sem kendar eru við
háskólann.
En stúdentarnir voru ekki á því
að láta gera sig að einokunarvarn-
ingi. þeir hjeldu áfram að sigla út
yfir pollinn til náms ámóta og áð-
ur, oftast kringum helmingur
þeirra er útskrifuðust, stundum
fleiri. Einn af rektorum háskólans
hafði orð á því nokkru seinna í há-
tíðarræðu við háskólann, að þess-
ar óstöðvandi utanfarir stúdent-
anna væru mikið áhyggju-
e f n i. Fyrir hverja? Ekki fyrir
þjóðina; henni hefir sannarlega
aldrei orðið neitt óglatt af er-
lendri háskólamentun sona sinna.
Nei, áhyggjuefni fyrir íslenska
háskólann vitanlega, rjett eins og
tóbakssmyglunin núna fyrir tó-
bakseinokunina; afleiðingin hj á
báðum minkandi „umsetning“ og
hætta á álitshnekki þar af leiðandi.
Vonum bráðar barst háskolan-
um óvænt liðveitsla. Styrjöldin
margfaldaði erfiðleikana á utan-
ferðum, margir stúdentar, sem
annars hefðu siglt, afrjeðu að
stunda námið heima. Svo kom
„sáttmálinn“ 1918. Með honum
voru íslenskir stúdentar, eftir
frumkvæði frá Islendingum, er
standa mjög nærri háskólanum ís-
lenska, sviftir 300 ára gömlum
rjetti til Garðstyrks við Hafnar-
háskóla. Danir kærðu sig ekki um
að þiggja að gjöf þá fjárfúlgu,
sem samsvaraði þessum íslensku
rjettindum. þeir lögðu eina miljón
króna á borðið til endurgjalds, en
þau ákvæði virðast hafa verið um
hana sett, að stúdentar þeir, sem
rjetturinn var saminn af, hafi
hingað til notið mjög lítils af
henni. Loks er á þinginu 1919 tek-
in upp í fjárlögin fjárveiting til
íslenskra stúdenta í erlendum skól-
um, 1200 kr. yfir árið handa hverj-
um, en þeir eiga að sýna skilríki
fyrir því, að þeir stundi „nokkurt
það nám“, sem þeir geta ekki feng-
ið kenslu í við háskólann íslenska.
Guðfræðis-, læknisfræðis- og laga-
nemar eru útilokaðir, og líklega þá
íslenskunemar einnig, og væntan-
lega heimspekisnemar. Orðalagið
segir til höfundarins, kennara við
háskólann íslenska, sem átti sæti
á Alþingi.
Nú gátu einokunarmenn háskól-
ans verið ánægðir. Fyrst hafði
löggjafarvaldið reynt með góðu að
fylla kenslustofur háskóladeild-
anna, — ef þið takið próf hjer,
skuluð þið einir hafa rjett til em-
bættanna. þegar það dugði ekki,
þá er hirtingarvöndurinn tekinn
fram, — ef þið leyfið ykkur að
stunda nám í þessum fræðum er-
lendis, þá fáið þið engan fjárstyrk.
Ákvörðun fjárlaganna íslensku um
það, að svifta nemendur í tiltekn-
um greinum öllum styrk, varð til
þess, að stjóm Hafnarsjóðsins ný-
nefnda vildi ekki heldur veita nem-
endum í þessum greinum styrk úr
þeim sjóði, áleit að það yrði illa
sjeð á Islandi að þeir með slíkum
styrkveitingum gerðu stúdentun-
um mögulegt að sleppa út úr þeim
einokunarkvíum, sem Islendingar
höfðu sjálfir sett.
Allar þessar tilraunir til þess að
láta ímyndaða hagsmuni háskól-
ans sitja í fyrirrúmi fyrir hags-
munum og þörfum þjóðarinnar á
þessu sviði, og til þess að bása
stúdentana í Reykjavík, hvort sem
þeim er ljúft eða leitt, hafa auð-
vitað orðið til þess, að háskólinn
náði ekki þeim vinsældum, sem
hann þurfti að ná, einkanlega þeg-
ar svo þar við bættist, að hann
var notaður til þess að stofna við
hann ónauðsynleg embætti, og að
sumar deildirnar gættu ekki
skyldu sinnar um þekkingar- og
hæfileikakröfur til kandídatanna,
sem þær útskrifuðu.
það er Sig. Nordal til sóma, að
hann hefir nú orðið fyrstur til
þess af háskólans mönnum að
kveða upp úr með það, að þessi af-
króun stúdenta í háskóladeildun-
um í Reykjavík sje óráðleg. Hann
telur það hiklaust van'hugsað, að
þeir einir stúdentar sjeu styrktir
til utanfarar, sém nema einhverja
grein, sem er ekki kend í Reykja-
vík. Telur hann auðsætt, að Há-
skóli íslands myndi setja talsvert
ofan, ef allir kennarar hans væru
kandídatar frá honum sjálfum.
Meira segir hann ekki, en í þessu
felst nægileg viðurkenning þess,
að það er yfir höfuð betra að hafa
nokkuð af mönnum með erlendri
háskólamentun við hlið þeirra
heimamentuðu, eins og áður var
(og er raunar enn) í guðfræði og
læknisfræði. því það sem er betra
fyrir háskólakensluna, hlýtur einn
ig að vera betra á öðrum sviðum
sömu lærdómsgreinar. Og svo
verður að gæta þess, að ef vel á að
takast að velja háskólakennara
með erlendri mentun, þá verður
bæði að vera til eitthvað af slík-
um mönnum til að velja úr, og þeir
verða að hafa fengið nokkurt tæki-
íæri til að sýna sig í lífinu. það
má með engu móti miða tölu þess-
ara manna við beinar þarfir há-
skólans eins til þess að skipa
ákveðna tölu kennaraembætta. það
er líklegt, að ekki verði unt að
styrkja nema einhverja tiltekna
tölu stúdenta á hverju ári, en sú
tala ætti ekki að vera mjög lág.
í samfoandi við það atriði tekur S.
N. upp alveg vanhugsaða tillögu
eftir Jón Ófeigsson, þess efnis, að
landsstjórnin eigi að reikna út
fyrirfram þörfina á kandídötum í
hverri grein (eftir 6 til 10 ár) og
bása þá stúdenta, sem styrks verða
aðnjótandi, við tilteknar náms-
greinir eftir þessu. þessi hugsun
rekur sig á lífið og reynsluna í
hverju spori, svo auðsæilega, að
ekki mun þurfa að eyða orðum til
þess að sýna það, og ber vott um
tilhneigingu til ofstjórnar hjá höf-
undi hennar, en'það er hin versta
tegund óstjórnar, svo sem kunn-
ugt er. Hver stúdent á að hafa
rjett til að velja sjer námsgrein
eftir sínu skapi, og hæfilega marg-
ir efnilegir menn úr hverjum ár-
gangi eiga að fá námsstyrk til út-
landa, er að minsta kosti sam-
svarar Garðstyrknum, án nokkurs
skilyrðis um val á námsgrein.
Vonandi er að Sig. Nordal tak-
ist að fá háskólann til að styðja
þá breytingu, að námsstyrkur er-
lendis verði ekki einskorðaður við
námsgreinir aðrar en þær, sem
hjer eru kendar. þá verður það mál
auðsótt. þá er að athuga, hvort
fjárhagsörðugleikarnir sjeu yfir-
stíganlegir.
Vegna núverandi dýrtíðar, einn-
ig í Danmörku, þarf mánaðar-
styrkur þar að vera 125 til 150
danskar krónur, til þess að sam-
svara Garðstyrknum (60 kr.) eins
og hann var síðustu árin fyrir
stríðið. I von um að verðlag yfir
höfuð fari heldur lækkandi, reikna
jeg með lægri tölunni, eða 1500
kr. á ári. Fyrst verður nú að gera
þá kröfu til danska hlutans af
sáttmálasjóðnum, að vextir af
honum gangi eingöngu til náms-
styrks handa stúdentum. Ekki
verður með sanngirni krafist, að
styrkurinn sje greiddur utan
Danmerkur, en vel mætti rýmka
dálítið um námsgreinir móts við
það, er áskilið var til þess að fá
Garðstyrk, taka t. d. lyfjafræði og
húsgerðarlist, þó þær námsgreinir
sjeu kendar þar í öðrum skólum en
háskólanum. Vextir af sjóði þess-
um, sem geta komið til úthlutun-
ar árlega, munu naumast vera
minni en 40 þús. kr. þetta væri þá
1000 kr. ársstyrkur handa 40 stú-
dentum. Til þess að fylla 1500
handa þeim öllum þarf þá 20 þús.
kr. hjer heiman að, og þær ætti að
veita úr ríkissjóði. það mun alls
ekki vera hærri upphæð en greidd
er úr ríkissjóði nú handa stúdent-
um erlendis. þá væri hægt að veita
styrkinn 10 stúdentum á ári í 4
ár, eða 8 stúdentum hvers árgangs
í 5 ár. Hvor talan sem er ætti að
vera nokkurnveginn nægileg til
þess að fullnægja brýnustu þörf-
um þjóðarinnar fyrir háskóla-
mentaða menn utan frá. Sjerstak-
an umsjónarmann (Ephor) þarf að
skipa til eftirlits með námsmönn-
unum, helst íslenskan háskólakenn
ara í Khöfn, og verður að gæta
þess, að taka í tíma styrkinn af
hverjum þeim, sem notar hann
ekki rjettilega.
Háskóladeildirnar hjer í Reykja-
vík ættu svo að ráða yfir nokkru
fje til utanfarar og dvalar við er-
lenda háskóla í 1 til 2 ár fyrir dug-
legustu nemendur sína. Ef ís-
lenskudeildin annars fæst við að
útskrifa kandídata, ætti hún að
gera það prófskilyrði, að nemand-
inn hefði í hæfilega langan tíma,
3 eða 4 misseri, stundað með góð-
um árangri við erlendan háskóla
nám í samanburðarmálfræði og
öðrum þeim aukagreinum, sem
kandídat. í hvaða málfræði sem er
þarf að þekkja, en ekki eru kend-
ar hjer. Útlit er fyrir, að lækna-
efnum henti best að fá utanför
sína að afloknu prófi hjer, lögfræð-
ingar og guðfræðingar mundu
hafa gott af að fá hana einhvem-
tíma á námstímanum. íslenski
hluti sáttmálasjóðsins ætti að
leggja til námsstyrk þessara
manna utanfararárin jafnt og
danski hlutinn til stúdenta við
Hafnarháskóla, og ríkissjóður að
bæta þar við. Með þessu móti ætti
háskólinn hjer að geta haldið
10—12 nemendur við erlenda há-
skóla hvern vetur, og með þessu
væri að mjög miklu bætt úr þeim
göllum háskólanámsins reykvíska,
sem Sig. Nordal hefir rjettilega
lýst í grein sinni. Og með því móti
Hásiölii 09 sientðrnir.
Eftir Gangráð.
II.
það er ekki úr vegi að íhuga
hvemig háskóli vor er til orðinn,
og af hvaða orsökum. Með því móti
kann að fást rjettari skilningur á
sumu því, sem nú fer aflaga í þeim
málum, er hann snerta.
Prestaskólinn og læknaskólinn
voru báðir stofnaðir af þeirri einu
ástæðu, að ekki var unt að fá nóga
presta og lækna með erlendu há-
skólaprófi. þetta var alveg eðlilegt
þegar þess er gætt, að laun og lífs-
kjör þessara embættismanna eru
yfir höfuð svo rýr hjer á landi, að
ekki samsvarar kröfum þeirra
manna, sem hafa dvalið erlendis
við háskólanám í 5—6 ár. þessir
skólar eru þá beinlínis sprottnir
upp úr þörf hinnar fátæku þjóðar
til þess að menta handa sjer em-
bættismenn, sem gera minni kröf-
ur til lífsþægincta en háskólagengn-
ir menn. En þótt þjóðin gæti ekki
veitt öllum þorra embættismanna
í þessum greinum þau lífskjör,
sem háskólakandídatar gera kröfu
til, þá voru þó ávalt til nokkur em-
bætti í hvorri grein, sem þóttu við-
unandi og jafnvel eftirsóknarverð
fyrir háskólagengna menn. þess-
vegna barst bæði þessum stjettum
og þjóðinni í heild ávalt nægileg
endurnýjun og upplífgun í þessum
greinum utan frá. þegar lagaskól-
inn var stofnaður, rjeðu aðrar
ástæður, að allmiklu leyti fordild
eða metnaður, en að nokkru leyti
þó rjettmæt tilfinning fyrir því, að
lögspekin væri að sumu leyti þjóð-
leg vísindagiein, og vjer mættum
ekki búist við að hin þjóðlega hlið
hennar fengi fullkomna ræktun í
erlendum háskóla. Báðar þessar
síðastnefndu ástæður rjeðu því
svo, að þegar deildaskólarnir þrír
voru sameinaðir í háskóla, þá var
bætti við einni deild enn með
kenslu í íslenskri tungu og sögu,
og farið eftir útlendri (dansk-
þýskri) tísku með því að kalla þetta
heimspekisdeild. Kensla presta-
skólans í forspjallsvísindum var
svo lögð undir þessa nýju deild.
Ef ekki hefði verið annað gert
en þetta, hefði háskólinn líklega
náð fullum vinsældum hjá þjóð-
inni, þeim sömu sem prestaskóli og
læknaskóli höfðu notið um langan
aldur. þó verður þetta vitanlega
ekki fullyrt um lagadeildina og
„heimspekis“-deildina, því að þær
voru ekki sprottnar upp af sömu
þörf sem hinar deildirnar. þær
Lesbók Lögrjettu VII.
íslensk þjóðfræðl.
íslensk menning stendur nú, fyrir
margra hluta sakir, á merkilegum tíma-
mótum. Nýlega hafa í stjórnmálum lands-
ins orðið atvik, sem marka kapítulaskifti
í þeim þætti sögunnar, hvað sem úr verð-
ur síðar. 1 atvinnu- og efnalífi þjóðarinn-
ar hafa á síðustu árum orðið breytingar
á ýmsum sviðum slíkar, að ekki hafa aðr-
ar eins orðið á jafn skömmu skeiði áður
fyr. 1 sambandsmöguleikum þjóðarinnar
við umheiminn hafa einnig opnast nýjar
leiðir. Starfsemin í andlegu lífi þjóðarinn-
ar hefir í margan máta orðið fjölbreyttari
en áður var um langar aldir. 1 þá starf-
semi er slungið bæði gömlum þáttum og
nýjum, — hún lifir og vex annarsvegar á
fornri innsýn í íslensk þjóðfræði og hins-
vegar á nýrri útsýn um erlenda menningu.
Við andlegu lífi Islendinga og vaxtar-
möguleikum blasir nú á aðra hönd opið út-
haf erlends lífs og á hina höndina upplönd
þeirra eigin sögu. Svipað hefir þó fyr
horft í íslensku þjóðlífi. Jeg hefi í bók-
inni Islensk endurreisn, Tímamótin í
menningu 18. og 19. aldar, viljað benda á
nokkur atriði í þessu sambandi, um ís-
lenska sögu og menningarsálfræði, bæði
að því er kemur til sambandsins milli inn-
lendra og erlendra áhrifa, 0g að því er
snertir það, sem þar er kallað þróunareðli
íslenskrar sögu og sögueðli þjóðarinnar.
Jeg hefi þar leitast við að renna rökum
undir þá skoðun, að það mundi auka skiln-
inginn á sögunni, og þar með á íslensku
eðli og íslenskri framtíð, ef menn athug-
uðu það, „að saga íslands er meira en saga
nokkurrar annarar Norðurlandaþjóðar,
samfeld þróunarsaga“, og að þetta sje hið
merkilegasta atriði til skýringar á tilveru
íslendinga og íslensks þjóðernis. Jeg hefi
reynt að benda á sögueðli þjóðarinnar
sem eina meginorsök þessa, og íhaldssemi
þess, og þá virðingu, sem þjóðin hefir oft-
ast nær borið fyrir sögu sjálfrar sín, „að
hún hefir í lífi líðandi tíma aldrei brotið
að baki sjer brýrnar til hins liðna tíma, að
hún hefir aldrei viljað sá til framtíðar
sinnar svo, að hún reyndi ekki að hafa
það í samræmi við gróðurskilyrðin í jarð-
vegi fortíðarinnar“. Ennfremur er þar bent
á það, að þótt öldur erlendra áhrifa og
innlendra umskifta hafi oft verið margar
og margvíslegar, hafi þær aldrei til lengd-
ar getað slitið sundur sambandið milli
gamals og nýs, heldur hafi, stundum á
misjafnlega heppilegan hátt, orðið úr því
samkynja þróunarsaga, en ekki saga
snöggra breytinga og byltinga. þessi at-
riði er svo reynt að rekja sjerstaklega að
því er snertir ákveðið árabil íslenskrar
endurreisnar, tímamótin í menningu 18. og
19. aldar. En milli þess tíma og nútímans
er náið samband.
En svo framarlega sem það er rjett,
annarsvegar, að svona náið samband sje
milli endurreisnarstarfs undanfarinna
kynslóða og nútímans, sem ejnnig sje
merkilegt tímamótaskeið, og hinsvegar,
að þau öfl, sem áður eru nefnd, um sam-
felda þróun þjóðarandans og íhaldssemi
sögueðlisins, hafi verið svo öfluglega að
verki í fortíðinni og eigi svo mikinn þátt
í mótun og viðhaldi þjóðarinnar, þá ligg-
ur það ákaflega nærri að reyna að gera
sjer þess nokkra grein, hvert sje gildi
þessara afla, horfur þeirra eð|i möguleik-
ar í menningu nútímans. þetta er beinlín-
is menningarleg skylda við sjálfan sig, og
aðra, að reyna þannig að meta þessa hluti,
til þess að geta hafnað því úr þeim, sem
kynni að reynast óhæft eða ófrjósamt,
en nota hitt öfluglegar en áður, sem lífs-
hæft er.
þær iðkanir íslendinga, í lífi, listum og
vísindum, sem þetta hefir komið fram í,
og þeir hafa helst lagt stund á hingað til,
eða hneigjast að, eru hjer í einu orði kall-
aðar þjóðfræði þeirra. Með því er átt
við allar tegundir bókmenta og lista, og
fræðanna um þær, sagnfræði, málfræði,
náttúrufræði og hagfræði, eða þjóðmeg-
unarfræði, að því er til íslands kemur, eða
það sem nauðsynlegt er til skilnings á ís-
lenskum efnum í þessum greinum. Verður
þetta nánar skýrt síðar í einstökum atrið-
.um. En þetta er hjer tekið alt saman
vegna þess, að fullur skilningur fæst ekki
á þessum íslensku þjóðfræðum eða lífsgildi
þeirra í fortíð eða framtíð, með því að
snúa sjer eingöngn að bókmentunum eða
hinu andlega lífi í þrengri merkingu orðs-
ins. því engin þjóð lifir á bókmentunum
einum saman, jafnvel ekki á „sögueynni“,
þó gildi þeirra hafi hinsvegar verið mjög
mikið. Mörgum mönnum, sem fást við svo-
nefnd andleg störf, hættir oft við því að
vilja líta með lítilsvirðingu niður á það,
sem þeir kalla verkfræðingavit og vjela-
menningu, peninga og „praktisku“, eins og
mönnum hins svokallaða hagnýta lífs hætt-
ir við því, að líta á hina eins og einhver
leikföng eða „luxus“ í þjóðfjelaginu.
Hvorugt er þó sanngjarnt. Gildi menning-
arinnar er komið undir samvinnu og sam-
ræmi hvorutveggja.
þjóðfræði þessi, sem fyr getur, mætti
að sjálfsögðu skoða frá fleiri sjónarmið-
um en einu — og getur þó alt þetta tal
um mismunandi sjónarmið oft verið
fremur fánýtt hjal, til þess að vera ekki
á sama máli og náunginn, heldur en að það
sje beinlínis frjósamt fyrir úrlausn þess
efnis, sem í hlut á, — að minsta lcosti
hagnýta úrlausn þess. 1 því falli, sem hjer
um ræðir, mætti hugsa sjer athugun þjóð-
fræðanna t. d. í alþýðumenningu og lærðri
menningu. En það er hvorutveggja, að jeg
hefi annarsstaðar reynt að benda á það,
að milli þessara tveggja „stefna“ sje ekki
það djúp staðfest, sem menn nú vilja
stundum vera láta (ísl. endurreisn bls. 102
o. áfr.), og svo yrði þetta of umfangsmik-
ið í einu. Og kemur að öðru atriðinu síð-
ar. Hjer verður því að hinu vikið, að at-
huga þessi þjóðfræði, að því er kemur til
svonefndrar æðri mentunar í landinu og
þeirra stofnana, sem hún hefir verið eða
er tengd, eða ætti að vera tengd, s. s. skól-
anna eða háskólans sjerstaklega og þeirr-
ar afstöðu og áhrifa, sem honum eru ætl-
uð í almennu menningárlífi þjóðarinnar.
þarf þar að athuga þrjá þætti, söguna,
0