Lögrétta - 12.05.1926, Page 1

tnnheimta og afgreiðsla
í Veltusundi 3
Sími 185.
LOGRJETTA
Útgefandi og ritstjór*
þorsteinn Gíslason
Þingholtsstrœti 17.
Sími 178.
XXI. ár.
Hejkjavík, miðrikudaginn 12. maí 1926.
20. tbl.
Um víða veröld.
Koiamáiin bretsku.
v'aiaiaust vekur nú ekkert mái
eins mikia athygú um ailan heim
og koianámudeiluinar bretsku.
Urslit þeirra geta iíka haft hm
viðtækustu áhrif, bæöi í og utan
iángiands, fyrir atvinnuiií og
stjornmál ýms. því velferð Breta
og viögangui' veltur að morgu
leyti á iðnaöi þeirra og kolanámi
og gripa mái þessi inn í alt þjóð-
Kolahjeruðin bretsku efu aðai-
iega þrjú. 1 norðui-Engiandi,
ki'mgum Tyne og eru aðaiútfiutn-
ingshaínirnar þaðan, Newcastie,
tóunderiand og Hull. þar vinna um
hálf miljón verkamanna. Svo eru
námumar í Mið-Englandi og vinna
þar um 200 þús. verkamenn, en
koiin þaðan eru einkum notuð
mnanlands, því helstu verksmiðju-
hjeruð landsins eru um þær slóð-
ir. 1 Wales eru svo loks mjög
miklar námur, þar sem vinna um
250 þús. verkamenn. Aðalútflutn-
ingshöfnin er þar Cardiíf. Að síð-
ustu eru svo einnig ríkar námur
i Suður-Skotlandi og vinna þar
undir 200 þús. verkamenn og nær
verkfallið einnig til þeirra. Kola-
framleiðsia Breta er geisimikil og
voru þeir um eitt skeið mesta
kolavinsluþjóð heimsins. En mjög
harða keppinauta hafa þeir eign-
ast, þar sem eru Bandaríkjamenn
og jpjóðverjar, þó kolanám pjóð-
verja hafi að vísu verið lamað
eftir ófriðinn, en kolaframleiðsla
Bandarikjanna er komin langt
fram úr framleiðslu Breta. Sam-
kvæmt síðustu skýrslum, sem
kunnar eru, var kolaframleiðsla
helstu kolaþjóðanna þessi (1922):
Bandaríkin 417 miljón smálestir,
Bretland 256 milj. smál., þýska-
land 141 milj. smál., Frakkland og
Japan 26 milj. smál. hvort, Pól-
land 24 og Belgía 21 milj. smál.
Ef athuguð er nánar kolavinsla
Breta sjálfra, sjest að hún hefur
nú um nokkur ár staðið á merki-
legum tímamótum. Bretskum
sjerfræðingi, prófessor Jevons,
taldist svo til, að 1915 væru kola-
lög Bretlands, innan 4000 feta frá
jarðaryfirborði um 197 þúsund
miljónir smálesta. Verkamönnum,
sem unnu að kolavinslu, fjölgaði
mjög ótt á síðara hluta 19. aldar
og framan af þessari öld. Árið
1851 voru 183 þúsund verkamenn
í bretskum kolanámum, en 1911
voru þeir 874 þús. En 1921 voru
verkamenn við slíkar námur um
1 miljón og 200 þús. manns. Til
samanburðar má geta þess, að
við verslun og flutninga unnu þá
8 milj. 423 þús., en við búskap
og fiskiveiðar 1 milj. og 500 þús.
manns. Starfræktar námur munu
vera talsvert á fjórða þúsund
(1923: 8271). Verðmæti kolanna,
sem unnin voru var 1920 um
396 milj. og 872 þús. pund, eða
um 9V2 þúsund milj. ísl. kr. Mik-
ið af kolum er notað heima í
landinu, við iðnað og annað og
nam það um 168 milj. smálestum
árið 1923. En síðasta árið, sem
skýrslur eru kunnar um kola-
framleiðslu og kolanotkun Breta,
er 1924, og var hún þá þannig:
unnar voru alls 269 milj. smá-
lestir. Af þessu voru fluttar út
c. 651/2 milj. smálesta fyrir 78
milj. 313 þús. pund. Mjög mikið
af kolaframleiðslunni fór einnig
cii bretskra skipa í erlendum sigl-
ingum, eða fyrir 71 milj. 694
pus. punda, enda eiga Bretar í
shkum siglmgum um náiít íjórða
þusund guluskipa, nálæigt 10 miij.
smáiesca netto. þá notar iloti
þeirra einnig mjög mikil kol, eða
; um 341/2 milj. smái. (1924), en
iiest nýju herskipin örenna þó
olíu.
Af þessu sjest nokkuð hversu
koianámið hefur verið og er
mikiisverður þáttur í þjóðlífi
Breta og helur samkepnin við
aðra bæði aukið giidi hans og
það, að raforkunotkun hefir á
seinni árum farið vaxandi 1 Bret-
landi og aihnikiö verið mn það
talað m. a. að nota kolaauðlegð
landsins í stórum stíl til raf-
magnsframieiðslu á námusvæðun-
um og veita því síðar eixmig út
um land. Annars hefur verið talið
svo að í Bretlandi væri nothæf
vatnsorka um 900 þús. hestöfl, en
árið 1922 voru starírækt af því
200 þús. hestöfl.
þessar upplýsingar, sem teknar
eru eftir ýmsum nýjum opinber-
um skýrslum og gögnum, sýna þá
ástand það, sem núverandi deil-
ur eru sprotnar af og það að or-
sakir ósamlyndisins eru margþætt-
ar og koma víða við hag þjóðfjel.
En nánustu forsögu allsherjar-
verkfallsins, sem nú skall á má
rekja þangað til um mánaða-
mótin júní—júlí í fyrra. En marg-
víslegar deilur höfðu þá á undan
gengið og vandræði og m. a. orðið
úr verkföll oftar en einu sinni all-
skæð. Einkum var verkfallið 1921
magnað og taldist hagfræðingum
svo til, að við það hefði landið
beðið um 200 milj. punda hnekki.
Koladeilurnar, sem nú standa
yfir, snúast um kaupgjald og
vinnutíma og svo ekki síst um
skipulag námurekstrarins, og þá
einkum um þjóðnýtingu námanna.
En hermi hafa verkamenn haldið
fram sem nauðsyn, og fleiri að
vísu á seinni árum, en námueig-
endur telja reksturinn í ólagi
vegna of hárra vinnulauna, og of
lítils vinnutíma aðallega. En það
hefur svo verið verkefni stjómar-
innar, eða Baldwins forsæjtisráð-
herra sjerstaklega að stilla til
friðar milli þessara tveggja and-
stæðu afla og finna jafnframt
sæmilegt framtíðar skipulag. 1
deiluhitanum hefur honum oft
verið hallmælt, eins og að líkind-
um lætur og fylgismenn vinnu-
veitendanna brugðið honum um
það, að hann væri jafnaðar-
menskusinnaður, en leiðtogar
verkamanna sagt að auðvalds-
skoðanir hans þvældust fyrir úr-
lausn málsins og virðist hann þó
hafa reynt að koma fram með
gætni og sanngirni og með fullri
tilfinningu fyrir ábyrgð þeirri sem
fylgdi úrlausn málsins, hvað svo
sem nú tekur við í málinu. En
saga málsins síðan í fyrra hefir
í fám orðum verið sú, að 24. júní
ákvað námumannasambandið að
beita sjer á móti öllum tilraunum
til þess að lengja vinnutímann.
13. júlí setti stjórnin nefnd í
málið og varBridgeman skipaður
milligöngumaður. En á lands-
fundi námumanna, sem haldinn
var í Scarborough neituðu þeir að
eiga sæti í þessari nefnd. Eftir
mikið þjark tókst þó samkomulag
24. júlí á grundvelli, sem Baldwin
hafði stungið upp á, en með því
var fullnaðarúrslitum málsins
slegið á frest þangað til í maí í
Baldwin forsætisráðherra.
ár, en stjórnin skyldi taka að sjer
að greiða námueigendum þann
halla sem talið yrði að námarekst-
urinn liði við mismuninn á því
sem launakjör verkamanna voru
hærri en vinnuveitendur töldu
rjett vera og skyldu þá launin
ekki lækka hjá verkamönnum
meðan þessi frestur stæði og
haldið yrði áfram nýjum samn-
ingsumleitunum. 6. ágúst sam-
þykti svo þingið alt að 10 milj.
punda fjárveitingu í opinberan
launastyrk (subvention of wages).
19. ágúst gekk svo námumanna-
sambandið að þessu og 4. septem-
ber skipaði stjórnin nefnd til
þess að athuga og gera tillögur
um öll kolamálin og sir Herbert
Samuel fyrir hana.
þrátt fyrir alt þetta fekst þó
enginn botn í málin nú um mán-
aðamótin og skall þá á allsherjar-
verkfallið og kvað Baldwin svo að
orði, að með því væri eyðilagt
tveggja ára starf sitt. En öllum
kemur saman um það, að í óefni
hið mesta sje komið, svo að
breskt borgfjelag hafi varla öðru
sinni verið í meiri hættu statt.
í ágúst í fyrra, þegar umræðum-
ar um mál þessi stóðu sem hæst
komst enskt utanflokkatímarit
svo að orði: „Við höfum hingað til
tekið þann kostinn að leggja úr-
lausn námumálanna í einkahend-
ur, þ. e. a. s., að leyfa vitsku eða
vanvitsku námueigendanna eða
geðþótta námumannanna og leið-
toga þeira, að ákveða það hvenær
sem er, hvort uppspretta vel-
gengni okkar og þjóðarhags á að
stíflast eða ekki. þetta ástand er
að verða hættulegt". Og þessa
togstreitu milli verkamanna og
vinnuveitenda hefur stjómin vilj-
að reyna að jafnað þó árangurs-
laust hafi orðið, en beitir hún nú
öllu afli sínu gegn verkfallinu og
lamandi afleiðingum þess á þjóð-
lífið. Hefur Baldwin kveðið svo
að orði, að annaðhvort dræpi verk-
fallið landið eða landið verkfallið.
Jafnframt hefur stjórnin lýst þvi
yfir, að hún viðurkenni það, að að-
alverkalýðsleiðtogamir hafi ekki
viljað verða þess valdandi að
þjóðin leiddist út í þessa hættu,
en ekki fengið ráðið fyrir áhrif-
um ofsafenginna manna. MacDon-
ald hefur einnig sagt, að hann
láti ekkert færi ónotað til sátta-
umleitana. Annars er það ekki
kunnugt hjer enn hvaða menn
ráða nú helst fyrir þessum málum
verkamanna, en þeir eiga í flokki
sínum ýmsa góða menn og dug-
lega. Formaður í heimssambandi
námuverkamanna er frá því í
fyrra, Frank Hodges (f. 1887),
sem allléngi (1918—1924) var
ritari landssambands bretskra
námamanna, og m. a. hefur ritað
iíf þeu-ra og hafa verið hin mestu 1 hættu. par aö auki má minna á
vandræðamál iengi undanfariö.
bók um þjóðnýtingu námanna.
Annars hefur A. J. Cook verið
einhver fremsti og aðsúgsmesti
ieiðtogi koiamanna og ekki ávalt
potc sætcir manna.
Manna á miiii fer oít mest fyr-
ir pvi atriöi þessaia deiiumála,
sem snertir verkalaunin, en þó
eru máiin miklu margþættari og
sumc annað, sem á meiru veltur
en verkalaunin. En auðvitað hef-
ur arvinnuieysið i heiid sinni og
launadeiiurnai' haft mikii áhrií og
nara ekki síst nú. Atvinnuleysið í
Bretlanai hefur pó fariö þverr-
andi siöustu árin. 1 júní 1921 voru
yy þús. manns atvinnulausii’, í
oktoöer 1923: 40 þús., í septem-
ber 1924 ca. 34 þús. og í septem-
berlok 1925 ca. 30 þús. Launakjör
verkamanna hafa, samkv. nefnd-
arskýrslu í málinu frá 1925 verið
sem svarar 13 shillings og fiy*
pence pr. smálest á móts við 6
sh. 10i/2 d. árið 1918, eða launa-
hækkunin nemur 97%. Á sama
tíma heíúr þó stjómarkostnaður
ýms við námurnar vaxið um
172% og allur mismunur á fram-
leiðslukostnaði og útsöluverði
sagður kominn upp í um 130%.
Vilja þá ýmsir segja, að verka-
kaupið út af fyrir sig ráði ekki
sjerlega miklu um afkomu náma-
rekstursins, en hið háa kolaverð,
sje bæði óþarft og ósanngjamt í
sjálfu sjer og spilli atvinnugrein-
inni og markaði hennar. En með-
alverð á útflutningskolum fob.
hefur verið 13 sh. 8 d 1913, en
34 sh. 10 d. 1921, síðan 22 sh. og
7 d. 1922 og loks 25 sh. 2 d. 1928.
Vinnan í námunum er bæði ill og
erfið, en kjör og aðbúnaður hefur
farið batnandi. Framundir stríðs-
byrjun t. d. höfðu kaupkjörin ver-
ið þannig, að sje kaupið sett 100
árið 1900, var það 81 árið 1881,
90 árið 1890 og orðið 105 árið
1913.
unum, en auðsjeð að það var
alvarlegt. Biskupamir reyndu að
miðla málum, en tókst ekki og í
einu skeytinu segir að hæstirjett-
ur hafi úrskurðað verkfallið
ólöglegt. En í skeyti, sem barst
hingað til Alþýðublaðsins frá að-
alblaði bretskra jafnaðarmanna,
Daily Herold, segir að samtök
verkamanna sjeu traust og þeir
vongóðir, en herráðstafanir
stjórnarinnar sjeu ósanngjamar
og óþarfar, því óeirðir hafi orð-
ið lítilfjörlegar og deilan sje að-
eins kaupdeila. Samningaumleit-
anir fóru þó stöðugt fram og
rjett þegar verið er að ljúka við
þetta blað kemur stjórnarfregn
um það til bretska ræðismanns-
ins hjer, að verkfallinu sje hætt.
En koladeilunni sjálfri mun þó
ekki lokið, en verður samið áfram,
hvernig sem úr rætist.
Aðrar fregnir.
Bæði Amundsen og Vestur-
heimsmaðurinn Byrd o. fl. hafa
verið að undirbúa flugferðir til
Norðurpólsins og em báðir ný-
komnir til Svalbarða. Lagði Byrd
af stað frá Kingsbay um morgun-
inn þ. 9. í flugvjel og kom aftur
eftir tæipan sólarh., dálítið kalinn á
höndum og nefi og telur sig hafa
flogið til pólsins. En sjerfræðing-
ar segja erfitt að skera úr þessu
með vissu, og þykir för hans þó
íþróttaafrek mikið og er mikill
fögnuður Ameríkumanna. Amund-
sen lagði af stað daginn eftir í
loftskipi, en ekki er fjett af för
hans ennþá.
1 Póllandi hafa orðið stjómar-
skifti og er bændaflokkur tekinn
við stjóm.
1 Marokko heldur ófriður áfram.
í Nicaragua í Miðameríku er nú
stjómarbylting.
Engu verður ennþá um það
spáð, hversu þessu muni lykta og
ekki kunnugt hjer hve miklum
fjárafla verkamehn ráða yfir, en
þeir hafa ýmsa og sterka sjóði
Samband flutningsverkamanna
Evrópu hafði heitið ca. 360 milj.
króna hjálp, og samsvarar það
um 70 kr. á mann, ef talið er að
verkfallsmenn sjeu um 5 miljónir
alls. En væntanlega ræðst fram
úr þessu á sæmilegan hátt, því
mjög erfiðar afleiðingar mundi
það hafa víða um lönd, ef illa
tekst nú til í Englandi.
Síðustu verkfallsfrjettir.
í síðasta blaði var sagt frá
helstu atburðum allsherjarverk-
fallsins, sem þá höfðu orðið. Síðan
hafa orðið allmiklar skæmr víða,
götubardagar og smáupphlaup og
stövast samgöngur og flutningar
nokkuð á ýmsum stöðum. Blaða-
útgáfa stöðvaðist einnig um stund
og fór stjómin sjálf þá að gefa
út blað, The British Gazette,
undir stjóm Churchill fjármála-
ráðherra. Vom herdeildir síðan
kvaddar til aðstoðar á helstu stöð-
unum þar sem óeirðimar vom og
sjálfboðaliðar gáfu sig fram unn-
vörpum til hjálpar við það að
halda uppi samgöngum og reglu
í landinu. 6. maí höfðu t. d. 15
þús. manns gengið í varalögreglu
Lunúnaborgar og skejrti frá 8.
þ. m. segir að sjálfboðalögreglu-
lið borgarinnar hafi þá verið auk-
ið alls um 50 þús. manns og kall-
að vopnað konungslið. — Annars
var erfitt að dæma um ástandið
í einstökum atriðum eftir skeyt-
Fríðfinnur Guðjónsson á 35 ára
leikaraafmæli í dag. Hefur hann
leikið alls 130 hlutverk og verið
mjög vinsæll.
Vaiðskipið þór. Á sumardaginn
fyrsta tók Friðrik ólafsson þar
við skipstjóm.
Karlakór K. F. U. M. ferðast
nú um Noreg og fær hvervetna
hinar bestu viðtökur, segja skeyti
og blaðagreinir. Hann sýnir það,
segir einn kunnur söngdómari, að
karlakórsöngur stendur á háu
stigi í hinu gamla skáldalandi. í
flokknum em ágætar raddir og
mætti ef til vill helst nefna bass-
ana. Söngstjórinn, Jón Halldórs-
son, hefur samæft flokkinn snild-
arlega . . . Á söngnum er hvoriu
blettur nje hmkka ... — Af
einsöngvurunum, Símoni þórðar-
syni oð óskari Norðmann er einn-
ig mjög vel látið.
Emil Walter, tjekkneskur sendi-
sveitarritari 1 Stokkhólmi, sem
Lögr. hefur áður sagt frá og
skrifað hefur hjer í blaðið, hefur
nýlega þýtt á tjekknesku sögu
Gunnars Gunnarssonar, „Sælir em
einfaldir“, sem einnig er til í ís-
lensku, I þýðingu eftir Vilhj. p.
, Gíslason og birtist fyrst hjer í
blaðinu. E. W. hefur m. a. þýtt á
: tjekknesku mörg rit Selmu Lag-
erlöf og ýms ísl. fomrit.
Kappskák hafa íslendingar og
| Norðmenn háð nú í nokkra mán-
uði að undanfömu og hafa leik-
imir verið símaðir báðu megin
frá. Var kept á tveimur borðum.
Er langt síðan Islendingar unnu
Ifyrra taflið, en í hinu varð jafn-
tefli ná fyrir fáum dögum.