Lögrétta - 15.06.1926, Qupperneq 2

t
LÖGBJUTTA
bamvinnahreyíingin veröur ekki talin göxnui meöal
neytenda 1 Svipjóo. Samband samvinnuijeiaga Jpeura vai'
ekki á atoin sett iyr en 18by og meiiihiuti hulifandi sam-
vimiuíjeiaga eru seimia tii komin. Nú eru iylgismenn
stefnunnar um 300 Jpús., en voru fyrir stríð 10U pús. ao-
eins; er aí því augljóst, að það er fyrst á síöasta ára-
tug, aö stefnunni hefur vaxið svo iiskur um hrygg, aó
hún hefur getað látiö að mun tii sín taka um hag þjóðar-
innar, á þeim sviðum, sem hún hefur stariað. tiii þóte
6teinan sje ung sem siteína, þá á þó samvuman í Svíþjóó
langa sögu að baki sjer.
Sú saga verður þó eigi aög'ð hjer, aðeins mun reync
verða að lýsa nokkuó þroskasógu einstakra samvinnufje-
laga og ástandi þeirra nú. Jbau haia, í stuttu máli sagt,
vaxið iim á við og út á við með vexti og viðgangi sam-
bandsins; fræðslustarfsemi þesis og holl ráð naía eigi lít-
ið stuðiað að því, að sttyrkja skiyuiag þeirra og nag, auka
fjölda þeirra og meðlimatölu.
1 I árslok 1924 voru í Sambandanu 876 neytenda-fjelög
með 292,500 meðlimum. Þetta er að heita má nákvæmlega
tala fylgismanna samvinnustefnunnar í landi voru. Að
vísu eru ef til vill um 100 ijelög utan Sambandsins, en fje-
lög þessi eru næsta soindurleit. Nokkur hlutí þeirra er
stoínaður í alveg sjerstöku skyni. Þannig eru nokkur fje-
lög meðal þeirra, sem einungis fást við mjóikursölu, og
eru þau að vísu gagnleg á sínu takmarkaða sviði, en eigi
verður þeim, hvað gegn snertir, jaínað saman við venju-
leg neytenda samvinnufjelög. Auk þess eru meðal þess-
ara lausa-fjelaga nokkur ijelög stai'fsmanna ýmsra op-
inberra stoínana. Þótt fjelög þessi sjeu reist á sam-
vinnugrundvelli að svo miklu leyti, ,sem atkvæöisrjett
og rjett til hagnaðar snertir, þá verða þau þó ekki
talin samvinnuíjelög í venjuiegri merkingu sökum þess,
að verksvið þeirra er srvo þröngt. Enn eru meðal þessara
lausa-fjelaga nokkur, sem að ööru leyti uppfylla ekki
kröíur þær, er samvinnusteínan gerir tii skipulags þeirra.
Yíir höfuð að tala eru þessi fjelóg næsta yfirgripsiítil.
Tala meðhma er um 20 þús., en hagíræðiiega þýðinga hafa
þau fremur htla.
Samt sem áður er frá vorri hálfu unnið kappsamiega
að því að endurbæta fjelög þessi, svo að þau verði tæk í
samband vort. Enda hefur oss þegar tekist að bæta svo
skipulag hiima stærri og áhrifameiri fjelaga, sem áður
stóðu utan sambandsins; en vjer munum auðvitað reyna
að ná í hin hka, sem eftir eru.
Þá er dæma skai siamvinnustefnuna í landi voru, verð-
ur auðvitað fyrst og fremst að taka tihit til landshátta,
sem ávalt munu á nokkurn hátt setja svip á samvinnu-
starfsemina. Tvent verður þá að hafa í huga, vilji menn
skilja sænsika samvinnu til nokkurrar hlítar. Fyrst og
fremst verður að haía það hugfast, nve geyistórt landið
sjálft er. Landið er nærri 43% sitærra en allar Bretlands-
eyjar, en flæmi þetta er bygt af einum 6 milj. manna, eða
töluvert færri mönnum en þeim er búa í London einm
saman. Þetta sýnir ljóslega að þjettbýli er eigi nægri eins
mikið í Svíþjóð og mörgum öðrum iöndum, og er það þeim
mun skiljanlegra, siem menn verða að minnast þess, að
þrátt íyrir stóriðnaðinn, er Svíþjóð þó enn landbúnaðar-
land, og eigi færri en 48,4% af íbúum hennar lifa á land-
búnaði.
Enn er þess að gæta um iðnað vom, að hann hefur,
ólíkt því sem vjer ætlum að gerist í Bretlandi hinu mikla,
að miklu leyti aðsetur sitt í sveit, og kemur það af því að
hann er svo bundinn við vatnsorkuna. Afleiðingin af öllu
þessu er, að mestur hluti neytendasamvinnufjelaga eru
út um sveitir. f lok ársins 1922 voru til dæmis 74% af
fjelögum í sveit, afgangurinn í borgum og smærri bæjum.
Hjer verður að gæta þess, hvers háttar fólk það er, sem
myndar fjelögin. Er þá fyrst að telja verkamenn iðnaðar-
ins, sem frá öndverðu hafa borið stefnuna á herðum sjer,
þar sem bændur, sem þó eru svo margir að tiltölu, hafa
látið hana merkilega afskiftalausa. Þetta kann að þykja
kynleg-t, þar sem bændur í grannlöndunum, einkum í Finn-
landi og Danmörku, hafa verið brautryðjendur stefnunn-
ar í þeim löndum. Það er enganveginn auðskýrt mál,
hversvegna bændur vorir hafa snúist svo við hreyfing-
unni. Án efa er þó ein orsökin sú, að sænskir bændur eru
—a. m. k. í samanburði við danska — svo einangraðir af
strjálbýlinu og eiga því erfitt með að sitofna fjelög. En
þessi skýring nægir eigi, því finskir bændur hafa átt við
nákvæmlega sömu einangrun að búa og hafa þó sýnt
sterkan áhuga á sanavinnumálum. Sanni næst mun sú
skýring fara, að sænskir bændur, 1 samanburði við danska
ög finska, sjeu mjög íhaldssamir. Þeir halda fast í gaml-
ar venjur og gamlan hugsunarhátt, tortryggja allar nýj-
ungar og vilja sjá hvernig þær reynast, áður en þeir veiti
þeim brautargengi.
Að rjettri tiltölu við hlutfallstölu beggja stjetta í
landinu eru verkamenn því talsvert fleiri í samvinnufje-
lögunum en bændur.
Frá því fyrir nokkrum árum hefur tala bænda í sam-
vinnufjelögunum þó farið ört vaxandi, og engri stjett
manna hefur hlutfallslega fjölgað svo öit innan fjelag-
anna, sem þeim, Frá 1913 til 1923 fjölgaði bændum þann-
ig úr 11.123 upp í 44.881.
Þátttaka annara stjetta er sæmilega góð.
I árslok 1923 skiftust meðlimir samvinnufjelaga
þeirra, er mynda K. F, (Sambands samvinnumanna), eins
og sjest á töflu þessari, er sýnir hundraðstölu hverrar
stjettar fyrir sig:
Iðnaðarmenn og aðrir verkamenn 49.4%
Bændur 18.4%
Vinnumenn í sveit 5.4%
Ilandiðnamenn 8.4%
Embættismenn 10.4%
Fjelög ýmiskonar 0.9%
Aðrir 7.1%
100.0%
I þessu sambandi er ekki ómerkilegt af nefna, að
hagskýrslur sem nýlega hafa verið gerðar fyrir Neytenda-
fjelagið í Stokkhólmi, sýna, að allar stjettir manna í borg-
inni taka yfir höfuð að tala hlutfallsilega jafnan þátt í
fjelögunum. í þessa átt fer stefnan alstaðar í landi voru,
og er það gleðiefni, því í eðli sínu er samvinnan ekki
flokks- eða stjettamál, heldur á hún að ná jafnt yfir alla
meðborgara. Þessi þróun er þeim mun gleðilegri, siem al-
drei hefur orðið vart neins stjettarígs innan stefnunnar
í landi voru, heldur hafa allir, án tillits til hagsmuna eig-
in stjettar eða pólitísks flokks, getað sameinað sig um
starfið í þágu samvinnustefnunnar.
Það leiðir af þvi, sem áður er sagt um byggingu
landsins og fjölda fjelaganna til sveita, að fjelögin yfir
höfuð eru fremur lítil. I árslok var í fjelögum þeim er
mynda sambandið K. F. fjelagatala að meðaltali 33,4. Þetta
gefur þegar allmikla hugmynd um stærð fjeiaganna, en
rjettari verður hún þó þegar menn athuga, að í nálægt
V3 af fjelögum K. F. er fjelagatalan minni en 200. Sam-
anborið við önnur Norðurlönd hafa sænsku fjelögin sömu
sitærð að jafnaði og gerist í þeim. Að vísu er fjelagatal-
an að jafnaði hærri í Finnlandi, en í Danmörku og Noregi
er hún aftur á móti lægri. 1 þessu sambandi má nefna,
að vjer höfum að mestu komist hjá þeirri samanhrúgun
fjelaganna, siem valdið hefur ensku samvinnunni svo mik-
illar áhyggju. Að vísu hefur svipað komið fyrir hjá oss,
en ekki að neinu ráði. Hjá oss hefur ástandið miklu frem-
ur verið þannig, að þar sem fleiri en eitt fjelag hefur
starfað á sama stað, þá hafa fjelög þesisi verið alt of smá
og veik til þess að geta látið nokkuð að marki til sín taka,
og afleiðingin hefur þesis vegna verið, að samvinnan hef-
ur átt örðugt með að festa þar styrkar rætur. Fjelögin
hafa með öðrum orðum verið svo smá, að þau hafa hvorki
getað kept innbyrðis nje við verslanir kaupmanna. Frá
almennu siamvinnusjónarmiði er þetta auðvitað jafnskað-
legt og of mikil samhrúgun fjelaga og því hefur viðleitni
vor á síðasta áratug beinst að því að sameina fjelög, sem
starfað hafa innan sömu bygðar eða hjeraðs, og höfum
vjer jafnframt því reynt að hindra stofnun nýrra fjelaga
á stöðum, þar sem annað fjelag með góðu skipulagi hefur
verið til í nágrenninu. Hefur þannig alt leitt til þess að
draga starfsemina í einn stað. Tala fjelaga vorra minkar
ár frá ári, og í raun og veru hafa frá 1917 eigi færri en
123 fjelög hætt sjálfstæðu starfi af því að þeim hefur ver-
ið slegið saman við stærri fjelög. Það sýnir sig líka, að
af öllum meðlimum samvinnufjelaganna verða þeir æ
fleiri og fleiri sem tilheyra hinum stærri fjelögunum.
Árið 1910 komu 2/3 meðlima á fjelög, sem höfðu
færri meðlimi en 500, nú aftur á móti kemur ekki helm-
ingur meðlima á svo smá fjelög. Vöruveltan færist á lík-
an hátt smámsaman yfir á hendur stóru íjelaganna. En
þótt fjelögin yfir höfuð sjeu smá, eru þó eigi allfá stór
fjelög til, jafnvel þótt þau af eðlilegum ásitæðum ekki
sjeu svo mörg, eins og gerist í sumum öðrum löndum. I
árslok 1924 voru þannig í aambandinu 37 fjelög með meir
en 1000 meðlimum. I þessum fjelögum, sem að tölunni til
aðeins voru 4,2% af öllum fjelögum í sambandinu, voru
þó 35,5 % allra meðlima. Til samanburðar má nefna, að
árið 1910 vóru aðeins 20,5% allra meðlima í fjelögum með
meir en 1000 mönnum. Sjest því, að hjer stefnir til sam-
einingar í stórum fjelögum. Þessii stefna hefur á sein-
ustu árum magnast mjög, eins og sjeð verður af því, að
jafnvel 1919 komu aðeins 29,9% allra meðlima á þessi
stóru fjelög. Af allri verslunarveltunni kom á þennan flokk
íjelaga árið 1924 36,6% gagnvart 17,9% árið 1910 og
23,9% árið 1919.
Stærst allra fjelaga vorra en Stokkhólmsfjelagið.
Það var stofnað árið 1915 með því að slá siaman þrem fje-
lögum og hefur það síðan tekið merkilegum framförum
á þann mælikvarða, sem hjer er í landi. Áður voru i
Stokkhólmi 16 sjálfstæð fjelög, en ekki kvað neitt að þeim
nema þesisum þremur. Hin voru öll smáfjelög, sem hímdu
án þess nokkrir yrðu þeirra varir í aískektum götum og
höfðu enga kosti til þess að geta kept við kaupmenn.
Jafnvel þesisi þrjú stærri fjelög voru ekki svo sterk að þau
gætu nokkuð að ráði látið til sín taka. Afleiðingin var sú,
að starfsemin stóð að mestu í stað. Samanlögð verslunar-
velta allra þessara fjelaga var árið 1909 tæp 2(4 miljón
kr. og fimm árum síðar, þ. e. 1913 var veltan ekki komin
fram úr þessari upphæð. — En eftir að fjelögunum var
slegið saman og Stokkhólmsfj elagið tók til tarfa, hófst
vaxtaitímabil mikið, sem hefur eigi síður vakið undrun
samvinnumanna aí gamla skólanum en óró og igremju i
hóp kaupmanna.
V. Hugo: VESALINGARNIE.
Ráðist var á frönsku brynliðana af fótgönguliði og ridd-
araliði, og þeir urðu að snúast öndverðir við öllum átt-
um. En hvað hirtu þeir um það? peir voru hvirfilbylur.
Hreystinni, sem þeir sýndu, er ekki hægt að lýsa. Til
þess að standast svona Frakka, þurfti einmitt svona Eng-
lendinga.
þetta var ekki lengur höggorustu, þar var stormur,
óstjórnlegt æði, hamslaus ofsi, sem hafði gagntekið menn-
ina, fárvjðri blikandi sverða. Eftir augnablik voru þessir
1400 lífvarðaniddarar orðnir 800. Ney kom brynliðun-
um til hjálpar með kesjumenn Lefebvre-Desnouettes og
ríðandi veiðiliðsmenn. Mont-Saint-Jeanshásljettan var
unnin, unnin aftur og enn unnin. Brynliðai'nir sneru sjer
aftur frá riddaraliðinu og að fótgönguliðinu, eða öllu
heldur, öll þessi hræðilega þvaga var svo samþætt, að
enginn, sem í henni var, slepti öðrum. Ferhyrningarnir
veittu ennþá viðnám. Tólf atlögur voru gerðar á þá.
Fjórir hestar voru skotnir undan Ney. Helmingurinn, af
brynliðinu lá eftir á hásljettunni. Bardaginn stóð í tvo
tíma.
Enski herinn var mjög illa leikinn eftir hann. Eng-
inn vafi er á því, að ef brynliðarnir hefðu ekki veikst í
fyrstu atlögunni vegna óhappsins í gilinu, þá hefðu þeir
brotið miðherinn enska á bak aftur og unnið sigur.
Clinton, sem hafði verið við Talavera og Badajoz var
eins og steini lostinn af að sjá þessar aðfarir, sem þetta
frábæra riddaralið gjörði. Wellington, sem hafði nærri
því beðið ósigur, dáðist að því eins og hetja. Ilann sagði
hálfhátt: „Stórkostlegt!“
Brynliðamir eyddu sjö ferhyrninga af þrettán, tóku
eða naglráku sextíu fallbyssur og tóku sex fána, sem
færðir voru keisaranum við bóndabæinn Belle-Alliance.
Staða Wellingtons var æði ískyggileg. pessi merki-
lega orusta var eins og einvígi tveggja særðra, harðsvír-
aðra óvina, sem missa alt blóð sitt á meðan þeir eru að
verjast og yfirbuga hvor annan.
Orustan á hásljettunni hjelt áfram. Wellington fann,
að jörðin riðaði undir fótum hans. Brynliðunum hafði
ekki tekist að leysa verk sitt af hendi, að brjótast í-gegn-
um miðherinn enska. En Engiendingarnir voru svo af
sjer gengnir, að ógerningur virtist að ráða bót á því.
Blóðbaöið í her þeirra hafði verið hræðilegt. Kempt, sem
var fyrir vinstra fylkingararmi heimtaði hjálparlið. „Það
er ekki til“, svaraði Wehington; „hann verður að berjast
meðan nokkur stendur uppi“. Ney heimtaði nærri því á
sömu stundu fótgöngulið af Napóleon. „Fótgöngulið!“
hrópaði hann, „hvaðan ætlast hann til, að jeg taki það?
Heldur hann, að jeg geti búið það til?“ — einkennileg til-
viljun, sem sýnir greinilega, hvað báðir herirnir voru að-
þrengdir. Enski herinn hafði samt sem áður beðið meira
tjón. Æðisgengin áhlaupin, sem þessar þungvopnuðu
riddarasveitir með járnbrynjum og stálbrjótum höfðu
gjört á enska fótgönguliðið, höfðu bugað það. Fáeinir
menn umhverfis fána sýndu staðinn,þar sem tvífylki hafði
áður staðið; margt herfylkið hafði höfuðsmann eða lautin-
ant sem æðsta foringja. Alt lið Wellingtons hafði tíundað.
Kerrurnar, hergagnavagnarnir, farangursvagnarnir, flutn-
ingsvagnarnir, sem voru fullir af særðum mönnum, höfðu
flýtt sjer inn í skóginn, þegar Frakkarnir nálguðust. Hol-
lendingarnir báðust griða, þegar franska riddaraliðið rjeð-
ist á þá. Frá Vert-Coucon til Groenendael, nærri því eina
mílu í áttina til Brússel, var vegurinn þakinn af flótta-
mönnum. Óttinn og skelfingin var svo mikil, að hún smit-
aði jafnvel Prinsinn frá Condé í Mecheln og Loðvík 18. í
Gent. Að undanskildu litlu hj álparliði, sem hafðist við bak
við bóndabæinn Mont-Saint-Jean, þar sem sjúkravagn-
amir höfðu búið um sig, og Vivian- og' Vandeléur-stór-
fylkjunum sem stóðu að baki vinstra fylkingararmi, hafði
Wellington ekki meira riddaralið. Fjöldi af skeytastöðvum
hafði verið ónýttur. Járnhertoginn var enn stiltur, en
varir hans voru teknar að fölna. Klukkan fimm leit Wel-
lington á úrið sitt og menn heyrðu hann segja í hálfum
hljóðum: „Blúcher eða nóttin!“
Rjett um þetta leyti sást blika á röð af byssustingj-
um langt burtu á hæðunum í áttina til Frischemont.
Vjer erum komnir að umskiftamótum í þessum risa-
leik.
Ef smaladrengurinn, sem veitti Búlow leiðsögu, hefði
ráðið honum til þess að brjótast í gegnum skóginn gagn-
vart Frischemont í staðinn fyrir neðan við Plancenoit,
hefði saga nítjándu aldarinnar ef til vill orðið önnur. Na-
póleon hefði þá sem sje unnið orustuna við Waterloo.
Hvaða vegur sem valinn hefði verið, annar en fyrir neðan
Plancenoit, hefði leitt til þess, að prússneski herinn hefði
komið að gjá, og yfir liana hefði stórskotaliðið ekki kom-
ist og Búlow ekki komið nógu snemma. Einungis einnar
stundar töf — prússneski hershöfðinginn Muffling full-
yrðir það —, þá hefði Blúcher ekki hitt Wellington; „or-
ustan hefði verið töpuð“.
Búlow mátti því ekki seinni vera. Annars hafði hann
tafist mikið. Hann hafði legið undr vopnum hjá Dion-le-
Mont og lagt af stað í dögun, en vegirnir voru ófærir og
herdeildir hans sátu fastar í aurnum. Fallbyssurnar
sukku upp að hjólnöf. Auk þess hafði hann neyðst til
þess að fara yfir Dyle á þröngu brúnni í Wavre; gatan
ofan að brúnni var í björtu báli eftir Frakkana, og urðu
þeir að bíða þangað til eldurinn var slöktur, sökum þess
að stórskotavagnarnir gátu ekki komist milli brennandi
húsanna. Þegar hádegi var komið, var framlið Búlows
ekki komið lengra en til Chapelle-Saint-Lambert. Hefði
orustan byrjað tveimur tímum fyr, hefði henni verið
lokið klukkan fjögur, og Blúcher hefði ekki komið fyr en
Napóleon var búinn að vinna hana.
Um tólfleitið hafði keisarinn komið auga á eitthvað
í sjónauka sínum úti við sjóndeildarhring, sem vakti al-
hygli hans. „Jeg sje ský þarna útfrá — það lítur út eins
og það geti verið hersveitir“, sagði hann. Þá sneri hann
sjer að hertoganum frá Dalmatíu og mælti: „Hvað sjáið
þjer þarna í áttina til Chapelle-Saint-Lambert, Soult?'
Marskálkurinn beindi sjónauka sínum að þessum ákveðna