Vínland - 01.04.1902, Blaðsíða 6

•V}:»
f Freurofarir. $
§ _ «
Eitt af rví, sein mjö°: hefur
Nobel vakið athygli mamia hír í
landi, er fað, að margir auð-
menn eru farnir að gefa mikið fé til al-
mennra mentastofnana, i stað fess, að
láta það alt ginga að erfðum til nánustu
ættingja, eins og áður varsiður. Þannig
mun Hestum kunnugt urn gjatir Carne-
gie’s, bæði liér i iandi og á Skotlandi;
Kockefeller, Mrs. Lelaud Stanford og
margir fleiri, hafa orðið frægir í'yrir bess
konar gjafir.
Kn sá maður, sem míer frægastur fyrir
gjaiir sínar, er Alfred Bernhard Nobel,
sænskur að ætt, fæddur i Stokkhólmi
1833. ]>egar hann dó, fyrir timm árum
síðan, liafðí hann ráðstafað eigum sínum
bannig, að höfuðstóllinn skyidi settur á
vöxtu, og vöxtunum varið árlega til verð
launa fyrir pá menn, er mest lieíðu af-
rekað í vísindalegum störfum, eða mest
hefðu gert til þess, að efla og lítbreiða
frið meðal mannanua.
Nobel var sjálftir starfpainur vísinda
maðnr; liann stimdaði inest eðlisfræði og
efnafræði, því þær vísindagreinir stóðu i
nánu sambandi við þá iðnargrein, er hann
vann að alla æti, sem var að búa til
sprengiefni, og ýmsar vígvólar. Ilann tók
við þeim starfa að föður siuum látnum,
en gerði sjálfur svo miklnr umbætur á
öllu, að verksmiðjur hans voru liinar
stærstu i heirni, af þeirri tegund, þegar
hann dó, og liann varorðiim vellauðugur
maðuiv- Stærsta uppgötvun lmus var hið
alkunna sprengiefui, clyiuuiiitc, og á því
græddi liiinn mest fé sitt.
Hann lét það oft í Ijós við kunningja
sína, að enginn maður liefði rétt tif' auð-
æfa nema hann hefði iinnið fyrir þeim
sjálfur; sagði það liefði skaðlegar afleið-
ingar, að artieiða menn aö mikhi fé, þvi
það yrði til þess, að venja þá á sæilííl og
leti. Við ættingja sina sagði hann; “Ger-
ið ykkur enga von um eignir mínar, þær
muru ekki renna í ykkar vasa þegar ég
er datiður.” Nobel var ókvæntur. Móðir
lians dó 1889; lianu annaðist liana sem
ástríkur sonur.
Þegar liann dó voru eigur
Verðlaun lians, að frádregnum öli-
Hev-ns um kostnaði, átta millíón-
ir og fjögur liundriið þús
undir dollara; var það sett á ávöxtu sein
opinbert fé, í Svíþjóð, Noregi, Englandi,
Kússlandi, Frakklandi og Italíu,en nokk-
ur hluti þess er í landeignum í SvSþjóð,
Ítalíu og Frakklandi; í þeim löndum
dvnld; hann mestan hluta æli sinnar, og
dó á Ítalíu.
Kentan af fé þessr. er gert ráð fyrir að
verði 3 pcr cerit og nemur það $200,000
árlega. Hann ákvað, að því skyldi skifta
í flmm jiifn verðlaun, og kæmi þá $50,-
-000 í livern hlut, en með því nokkur
kostuaðnr fellur á, við útlilutan verð-
launanna, verður hver hluti nokkru
minni. Árið 1901 varhver hluturað frá-
dregnum ölluin kostnaði $40,424. Nobel
ákvað í erfðaskrá sinni, að þessi fimm
verðiaun skyldi veita þannig: Hin fj rstu,
þeim manni, er gert hefði merkasta upp
giitvan í eðlisfræði; iinnur þeim, er mest
liefði orðið ágengt í efnafræði; bæði
þessi verðlnun skyldi hið sænska vísinda
akademí veita árlega. Þriðju verðlauti-
in skyldi læknaskóiinn [Karolinska insti-
tutet) í Stokkhoiini veita, fyrir hina
merkustu uppgiitvan í lífseðlisfræði
| phvsiology] og læknisíræði; hinfjórðuj
skyldi Stokk.holm akademí veita fyrir
hið liczta “idealistiska” skáldrit; en um
hin timtu ákvað liann svo, að stór-þingið
norska skjddi setja flmm manna nefnd, er
hefði vald til að veita þau, þeim manní,
er mest hefði unnið að þvi, að efia frið
og evða herbúnaði. Ekkert tillit skyldi
tekið til þjóðernis.
Verðlaun þessi voru veitt,
Fyrstu i fyista sinn, 10. des-
VerSlaunin ember 1901, þeim mönn-
um, er nú skal greina:
Fyrstu verðlaun, fvrir uppgötvau í eðlis-
fræði, fékk prófessor W. lioentgen, er
fann liina svonefndu X-geisla; hann e'-
kennari við liáskóla á Þýzkalandi, en
hollenzkiir að ætt. Verðlaunin fyrir
efnafræðislegar uppgötvanir lilaut Van’t
Hoft', sem einnig er liollenzkur, og fræg-
ur vísinda maður. Þriðjn yerðlaun voru
veitt dr. E. Behring fyrir blóðlög þann
(anti-toxin), er liann fann til varnar og
lækningar fyrir barnaveikiua (diplitlie-
ria). Hann er þyzkur háskóla kpnnari.
A. Sully-Prudhomrne, frakkneskur fagur-
fræðingur og skáld, hlaut fjórðu verð-
launiti; en fimtu verðlauuunum var skift
jafnt milli tveggja manna: annar var
Hcnry Durant, svissneskur læknir, en
hinn Frederic Passy, frakkneskur.
Flestum mun kunnug
Skip fara. sagan um viðureign
Neðansjávfvr “Monitors” og “Merri-
iiiai-b”, og hvílíkur
kynjaviðburður það þót.t.i, er hinn litli
fallbyssubátur, Monitor, sem var að
mestu leyt.i í kati.og virtist naumast geta
flotið ofansjávar, lék svo grátt liinn sterk-
asta bryndreka siir.naiimiinna, að hanu
var aldrei vígfær eft.ir það, og frelsaði
þannig liinn veikbygða flota og hainar
bæi norðanmanna í þi æ'attríðiuu.
Jolin Erieson, hinn frægi verkfræðing-
ur, sýndi það, er hann smíðaði Monitor,
að þau skip eru öruggust í orustu, sem
eru svo gerð, að þau geta verið sem
inest í kafi, og lálið sjóinn hlífa sér fyrir
skotum óvinanna. Síðan hafa margir
hugvitsmenn reynt að fullkomna verk
liaus, og gera skip, er geti verið í katli
og farið allra sinna ferða neðansjávar,
eti það liefui' þó aklrei liepuast til fuls,
fyr en síðastliöið ár, er Jolin P. llolland
fullgerði skip sitt “Holland”, er þykir
svo fullkomið að allri útgerð, að með
því er fengin full úrlausn þeirrar erliðu
gátu, hvernig skip skuli gerð, er farið
getr neðansjávur. Síðan hafa fáein skip
verið fullgerð, en mörg eru núí smíðum,
sem að mestu eru sniðin eftir skipinu
“Holland”. Bandarikin og Frakkland
hafa flest af þeim en margar aðrar
þjóðir cru þegar fariiar að smíða þau.
Skip þessi eru í iögun lík vindlum, öll
gerð af járni og stáli. Hið innra eru þau
hólfuð sundur, svo þar verða margar
vatusheldar járnstúkur. Skipið er látið
sökkva þannig, að sjónum er hleypt
iim í eitt eða tleiri af þessum hólfum, og
stýrið ersvo lagað, að með þvi má jafn-
framt beina skipinu niðtir á við, Þegar
skipiö þarf aftur að komast ofan3jávar
eru hólfin tæmd með dælum, og skipinu
jafnframt stýrt upp á við. Til mciri
tiyggingar hafasum af skipum þessum af-
armikiun járnkjöl, sem er alt að því eins
þungur og vatn það, er skipið þarf að
taka innbyrðis til að siikkva, og ef dæl-
iii-nar bila, svo sjónum verður ekki kom-
ið tít úr skipinu, þegar það þarf að kom-
ast, til yfirborðsins, þá má losa af þvt
kjölinn á fáum mínútum, óg við það Iétt-
ist það svo, að það flýtur þegar ofansjáv-
ar. Auðvitað er ófært að hreifa skip
þessi með hita- eða gufu-vél neðausjávar,
því að engum manni yrði þar viðvært
fyrir hitn og reyk. Kafmagnsvélar eru
því notaðar eingöngu, til þess að hreifa
skipið, meðan það er í kafi, en gasoline-
vélar þegar það er ofansjávar. Nægar
byrgðir af andrúmslófti er hægt að hafa
i skipum þessmn þó, þau séu margar
kltikkustundir neðansju'var.—Þessi upp-
götvan mun innan skams breyta allri
hernaðar aðferð ásjó, af því ekkert vana-
legt herskip gefur varist þessum skipum;
þau sjást el.ki af því þau eru öll i kafi,
og geta því komist .að hvaða herskipi
§em er, og sprengt það í loft upp, án
nokkurs fyrirvara. Liklegt, þykir því,
að allur vanalegur herskipa-útbúnaður
muni leggjast niður, áður langtum líður.
Það kostar að meðaltali
Flutnings 25 ceut, að flytja eitt ton
Kostntvður eina mílu vegar, með hest-
um og vögnum, liér í Biindaríkjunuin.
Ef það er flutt með rafmagtisvögnum
kostar það 5 eent fyrir míluna, með gufu-
vögnum hálft cent [5 mills], eu með
gufuskipum að eins einn áttunda part
ur centi [1 '4 mills]. Hestaflið er því
timm sinnum dýrara til flutniuga en raf-
magn, fimtíu sinnum dýrara en gufuafl á
vögnum og tvö liundruð sinnuui dyrara
en gufuafl á skipum.