Vísir - 30.01.1959, Blaðsíða 3

Föstudaginn 30. janúar 1959
V t S 11
Tímabil jaröpfunnar í orku-
vinnslu hérlendis að hefjast.
Gunnar Böðvarsson telur, al þaö
hefjist, þesar Sogfð veríur

Grein þá, sem hér fer á eftir, ritaði Gunnar Böðvarsson
verkfræðingur fyrir tímaritið Frjálsa verzlun fyrir nokkru, og
liefur hann leyft Vísi að birta hana. Blaðið hefur skotið imi
nokkrum millifyrirsögnum, en að öðru leyti er greinin alveg í
óbreyttri mynd.
T.augar og hverir.
Á Islandi eru um 260 jarðhita-
staðir eða jarðhitasvæði. Af ýms
um ástæðum er hentugt að
skipta þessum sveeðum í tvo
flokka, þ. e. laugarsvæði og
hverasvæði. Laugarsvæði eru
r,efnd svæði, þar sem allt að 100°
C heitt vatn kemur úr jörðu.
Svæði, þar sem ört sjóðandi vatn
eða hrein gufa koma úr jörðu,
eru nefnd hverasvæði.
Á landinu eru samtals 250 laug
arsvæði, og munu vera á þeim
alls um 700 laugar. Hiti vatnsins
er mjög misjafn, allt frá 20°C í
100°C. Vatnsmagn er einnig
mjög breytilegt. Minnstar laugar
gefa aðeins nokkra lítra á mín-
útu, en þær stærstu allt að 250
lítrum á sekúndu.
Vatnsmagn og hiti
nátengd.
Það er greinilegt samhengi
milli milli hita og vatnsmagns
lauga. Þær kaldari eru yfirleitt
vatnslitlar, en allar vatnsmestu
laugar landsins eru nær sjóð-
andi. Mest vatnsmagn er í Deild-
artungu í Borgarfirði, en þar
koma um 250 lítrar á sekúndu úr
jörðu. Skammt þaðan eru Klepp-
járnsreykir með 100 lítra á sek-
úndu. Þá má nefna Laugarás í
Biskupstungum með um 65 lítra
á sekúndu. Á þessum stöðum er
vatnið nær 100'C heitt.
Á Norðurlandi eru heiztu 'laug-
arsvæðin í Skagafirði og Eyja-
firði. I Skagafirði er jarðhiti
mjög viða, en laugarnar eru
flestar tiltöluiega litlar. Vatns-
magn er mest að Reykjum í
Neðri-Byggð, en þar koma um 30
lítrar á sekúndu úr jörðu með
allt að 65°C hita. Sama er að
segja um Eyjafjörð, þar er jarð-
hiti víða, en laugarnar flestar
litlar. Hiti er einna mestur að
Revkhúsum við Kristneshæli.
Þar eru um 3 lítrar á sekúndu
með allt að 74°C hita.
I,itill jarðhiti austanlands.
Á Vestfjörðum eru allmörg
laugarsvæði. Vatnsmagn er jafn-
an öllu meira en á Norðurlandi.
Helztu laugarsvæði eru Reyk-
hólar á Barðaströnd með um 25
litra á sekúndu af allt að 1003C
heitu vatni, Reykjares í Isafjarð
ardjúpi með um 15 lítra á sek.
vlð allt að 93°C og Hveravík í
Strandasýslu með um 7 lítra á
sekúndu við 75°C.
Á Austurlandi er enginn telj-
andi jarðhiti.
Alls koma upp úr laugum á
öllum laugarsvæðum landsins
um 1.500 lítrar á sekúndu af
\-atni, sem er að meðaltali um
75°C heitt.N Vatn úr borholum 'er
ekki talið með.
Hverasvæðin eru aðeins 20 að
tölu. Til þeirra eru talin svæði
með ört éjóðandi vatni, t. d.
Geysissvæðið í Biskupstungum
og Reykjahverfi í Þingeyjar-
sýslu, og hin stóru jarðguíu-
svæði, sem eru alls 12 að tölu.
Jarðgufusvæðin eru veigamesti
hluti jarðhitans á Islandi.
Einna kunnust eru jarðgufu-
svæðin i Krýsuvík, Hengli og
Námufjalli. Þar er yfirleitt mjög
lítið um vatnshveri, og svæðin
einkennast af fjölmörgum gufu-
augum, sem eru á víð og dreif
um talsvert stór landsvteði. Þann
ig þekur Hengilssvæðið alls um
70 ferkilómetra. Þó er stærsta
jarðgufusvæði landsins við Torfa
jökul, en það þekur um 100 fer-
kílómetra.
Meiri varmi á
gufusvæðinu.
Það er talsvert erfiðara að
mæla gufumagn en vatnsmagn.
Er því hvergi jafnauðvelt að
mæla og meta afl gufusvæða
eins og laugarsvæða. Hér skal
aðeins frá því greint, að sam-
kvæmt mjög lauslegri áætlun
mun stærsta jarðgufusvæði, þ.
e. svæðið í Torfajökli geía um
1.000 lestir á klst. af gufu, og
jafngildir varmamagn þeirra um
1.700 lítrum á sekúndu af sjóð-
andi vatni.
Samanlagt varmamagn, sem
uppkemur á hverasvæðunum
mun vera talsvert meira en
varmamagn laugarsvæðanna. Er
Upptök jarðhitans.
Allmikið hefur verið ritað al-
mennt um upptök jarðhita. Jarð-
hitarannsóknir hafa verið stund-
aðar um langt skeið hér á landi
og í Bandaríkjunum. Á síðari ár-
um hafa menn á Nýja-Sjálandi
einnig lagt talsvert til málanna.
ítalir hafa hins vegar lítið ritað
um þessa hlið málsins.
Segja má, að um tvær megin-
kenningar sé að ræða. Annars
vegar er kenningin um, að jarð-
hiti standi ætið í sambandi við
I jarðelda, og sé raunverulega að
| vissu leyti lokaþáttur eldsum-
brota. Hins vegar er kenning um,
að jarðhitinn sé að mestu óháð-
ur staðbundnum eldsumbrotum
en taki megnið af varma sínum
frá þeim varmastraumi, sem alls
staðar leitar út um yfirborð jarð
ar. 1 fáum orðum skal frá þessu
greint.
Við eldsumbrot kemur venju-
lega talsvert af kviku úr jörðu.
í einu gosi í Heklu hefur komið
um % rúmkílómetri af kviku, og
í Skaftáreldum streymdu úr
Laka alls um 12 rúmkilómetrar.
Þó mun Þjórsárhraun vera
mesta hraun hér á landi, og er
alls um 40 rúmkílómetrar.
Jarðvatns- og
kvikulileifur.
Gera má ráð íyrir, að sumt af
kvikunni, sem upp leitar, verði
eftir í jarðskurninu tiltölulega
nálægt yfirborði, þ. e. á fárra
kílómetra dýpi. Slikir kvikuhleif-
ar í jörðu eru alþekktir, og eru
margir stórir, kulnaðir hleifar
kunnir hér á landi. Við myndun
eru þessir hleifar í fljótandi á-
standi og því allt að 1.200°C heit-
ir. Þegar tímar liða kólnar og
storknar hver hleiíur. Við kóln-
unina gefur kvikan frá sér vatns
Hér sést ein af fyrstu borhol-
unum, sem boraðar hafa verið
hér á landi. Þá var borun
slíkra holu viðburður, en nú
er þetta livcrsdagslcgur við-
burður.
Gufuhverinn í Innstadal. Hann var mjög umtalaður
á sínum tíma m.a. í sambandi við gufuvirkjun fyrir
Keykjavík.
ekki ólíklegt, að það sé 5 til 10
sinnum meira. Þýðing hvera-
svæðanna er þannig augljós.
Hliðstæðar athuganir á varma
magni hverasvæða hafa einnig
verið gerðar á Nýja-Sjálandi, en
þar er talsverður jarðhiti. Virð-
ist samanlagður varmi, sem þar
kemur upp á timaeiningu vera
um Vi af þeim varma, sem ís-
lenzk laugar- og hverasvæði gefa
frá sér. Því miður eru hliðstæð-
ar tölur ekki til frá Ítalíu, en
samkvæmt þeim upplýsingum,
sem fyrir hendi eru virðist rri5'ög
ólíkt, að svæðin þar séu jafnöfl-
ug og svæðiri á Islandi. Er því
sennilegt, að jarðhiti sé hvergi
jafnöflugur og á Islandi.
gufu og aðrar lofttegundir, sem
leita út í nálæg jarðlög og hita
þau. Jarðlögin hitna einnig
vegna varmaleiðslu frá kvikunni.
Nú getur jai’ðvatn seitlað nið-
ur á talsvert dýpi, einkum þár
sem jarðlög eru sprungin, en það
eru þau einmitt í námunda við
kvikuhleifa. Þegar kvikan ryður
sér braut í jörðu, sprengir hún
nærliggjandi jarðlög og myndar
þannig nýjar vatnsrásir.
Jarðvatnið, sem niður leitar,
kemst í snertingu við hið heita
berg og blandast einnig vatns-
gufu og gasi, sem kvikan gefur
frá sér. Vatnið getur þariníg
hitnað í 200°C til 400°C. Það
leitar síðan upp til yfirborðsins
aftur og myndar þar laugar og
hveri.
Hin kenningin gengur út frá
því, að jarðhitinn standi ekki í ■
sambandi við staðbundin elds- ^
umbrot, heldur sé orsökin fyrst ^
og fremst sá hiti, sem alls staðar |
er djúpt i jörðu. Ef mjög djúpar
sprungur myndast, getur jarð-
vatn seitlað niður á mikið dýpi,
og því hitnað verulega án þess
að um eldsumbrot sé að ræða.
Rannsóknir siðari ára virðast
benda til þess, að hin stóru
hverasvaíði myndist vegna kviku
innskota, þ. e. í samræmi við
rri kenninguna. Laugarsvæð-
ii, hins vegar, virðast flest eiga
rót sína að rekja til mjög djúpra
vatnsstrauma í samræmi við
seinni kenninguna.
Hagnýting jarðhita.
Af jarðhitavirkjunum, sem nú
eru komnar í notkun á Islandi,
ber fyrst að nefna hitaveiturnar
í Reykjavík, Ólafsfirði, Hvera-
gerði og á Selfossi og Sauðár-
króki. Þegar Hlíðahverfið í
Reykjavik hefur verið tengt við
Reykjaveituna, munu þessar hita
veitur hita híbýli fyrir samtals
um 45.000 manns. Auk þeirra er
talsverður fjöldi gróðurhúsa og
sundlauga hitaður með laugar-
vatni og jarðgufu.
Þessi þróun hófst með bygg-
ingu Þvottalaugaveitunnar í
Reykjavík árið 1930, og var þá
stigið mjög merkilegt spor í
tækni á íslandi. Þar sem ílestum
mun kunnugt um þá þróun, er
síðan hefur orðið, skal hér ekki
frekar um þessi fyrirtæki rætt.
Hins vegar verður reynt að gefa
lauslega mynd af þeim mögu-
leikum, sem framundan eru.
Jarðhita má hagnýta. á þrjá
vegu, þ. e. (1) laugarvatn og
jarðgufu má nota til hitunar hí-
býla og gróðurhúsa, (2) jarð-
gufu má nota til vinnslu raforku
og (3) til hitunar í efnaiðjuver-
um.
Margfalda má
hítaveituna.
Á því leikur enginn vafi, að af-
köst Hitaveitu Reykjavíkur má
margfalda. Nokkurt laugarvatn
er enn óunnið í landi Reykjavik-
ur, en það mun þó várt nægja
nema til hitunar nokkurs hluta
þeirra hverfa, sem .nú eru utan
Reykjaveit usvæðisins. Megninu |
aj: varmanum verður að veita írá
Krýsuvík eða Henglí, en þar er
af nægu að taka. Boranir, sem
nú hafa verið framkvæmdar við
Hveragerði, sýna greinilega að
þar er mikið varmamagn að fá.
Sama mun gilda um Krýsuvík.
Höfundur þessa greinarkorns
er fyrir sitt leyti þeirrar skoðun-
ar, að það muni vart ofmat að
telja, að í Krýsuvik og Hengli sé
nægt varmaafl til þess að hita hí-
býli fyrir um eða yfir hálfa millj.
manna, ef varminn er eingöngu
notaður til hibýlahitunar.
Auk þess er vafalaust hægt að
auka verulega hinar minni hita-
veitur úti á landi. Þá mun óháítt
að fullyrða, að Húsavík muni inn
an skamms fá hitaveitu, og ekki
er með öllu útilokað, að koma
megi upp hitaveitu til Akureyr-
ar, en þetta er þó enn í nokkurri
óvissu. Gróðurhúsaræktina má
sjálfsögðu auka verulega.
Vinnsla raforku kemur eink-
um til mála í Krýsuvík og
Hengli. Þegar timar líða, má
einnig virkja jarðhita á Náma-
fjalli og í Torfajökli.
Hiti til ýmissar
framleiðshi.
Höfundur hefur gert mjög
lauslegar áætlanir um virkjan-
legt afl á þessum stöðum og
komizt að eftirfarandi niður-
stöðum:
Krýsuvík 50.000 kilóvött
Hengill 200.000 —
Torfajökull 600.000 —
Námafjall 50.000 -—
Þetta eru samtals um 900.000
kílóvött. Þó skal tekið fram, að
hér er ekki gert ráð fyrir þvi, að
þetta afl verði stöðugt. Á þessu
stigi málsins verður að reikna
með því, að hluti aflsins endist
aðeins í nokkra tugi ára.
Enn er óvist, hvort liægt verð-
ur að koma upp meiri háttar
iðnaði við jarðhita á Islandi.
Fram hafa komið hugmyndir um
vinnslu (1) þungs vatns, (2) salts
og annarra sjávarefna, og (3)
brennisteins.
Að svo stöddu virðist vinnsla
á þungu vatni vera sú iðngrein,
sem einna mesta möguleika hef-
ur. Athugun þessa máls er þó
enn á frumstigi, og skal því að
svo stöddu ekkert um þetta full-
yrt. Á þessari iðngrein er þó sá
galli, að Islendingar einir munu
ekki hafa bolmagn til þess að
koma henni á fót.
Örfá grundvallaratriði.
Unnið er að því að kanna
möguleika hinna iðngreinanna,
einkum þó saltvinnslu í Krýsu-
vik eða á Reykjanesi, en sem
stendur er með öllu óvíst, hvort
hún kemur til greina. Möguleik-
ar á vinnslu klórs, vitisóda og
brennisteins virðast því miður
ekki miklar. Island er ekki heppi
legur vettvangur fyrir þennan
iðnað.
Islendingar munu því óhjá-
kvæmilega beina athygli sinni
fyrst og fremst að notkun jarð-
hitans til híbýlahitunar og
vinnslu raforku.
Þegar rætt er um virkjun jarð-
hita í stórum stil er skylt að hafa
þjóðhagsleg sjónarmið í huga,
og verður þá að meta þjóðhags-
lega þýðingu hinna einstöku
möguleika, og haga framkvæmd-
um þannig, að heildararður þjóð
arbúsins verði sem mestur.
Hér er ekki rúm til þess að
gefa þessum málum verulegan
gaum, heldur skal aðeins drepið
á örfá grundvallaratriði.
, Þjóðhagslega og tæknilega hag
kvæmni fyrirtækjá af þessu tagi
rþá’ á grófan hátt meta út frá
nýtingu (1) stofnfjár, (2) vinnu-
afls og (3) þess varma, sem fyr-
Frh. á 9. s.