Vísir - 07.10.1960, Blaðsíða 7

Fostódagiiin T. október 1960
VÍSIB
19
■séb*
Loftbelgir afla upp-
um geiminn
Þeir afla upplýsiaiga um
gufuhvolf og hianintungl.
Á þessari öld gervihnatta og
langdrægra eldflauga mætti
ætla, að loftbelgirnir gömlu
væru úr sögunni. En því fer þó
fjarrí. Þótt merkilegt megi virð-
ast, gegna þeir mjög mikilvægu
hlutverki, þar eð þeir gera vís-
indamönnum kleift að fá skýr-
ari mynd af aðstæðum í ytra
gufuhvolfi jarðar en fæst með
öðru móti.
Risastórir loftbelgir af nýrri
og fullkomnari gerð eru nú
látnir svífa upp frá jörðu, eða
þeim er skotið upp í háloftin í
eldflaugum og sleppt þar. Senda
þeir verðmætar upplýsingar til
jarðar um þann hluta geimsins,
sem næstur er jörðu.
Meginkostur loftbelgjanna er
sá, að þeir geta svifið upp í
gegnum hin þéttu loftlög gufu-
hvolfsins og gefið skýra mynd
af geimnum þar fyrir ofan. Og
þeir hafa það fram yfir eld-
flaugarnar, að þeir geta haldið
kyrru fyrir utan við hinn þétta
hluta gufuhvolfsins í margar
klukkustundir, meðan tækin,
sem í þeim eru, framkvæma
mælingar og myndatökur af um-
hverfinu.
Upplýsingar
úr 30 km. hæð.
Notkun loftbelgja færðist
mjög í vöxt á alþjóða jarðeðlis-
fræðiárinu 1957—58. Þá voru
sendir upp loftbelgir svo
hundruðum skipti til rannsókná
á hinu ytra gufuhvolfi. Svo-
kallaðir könnunarloftbelgir
svifu upp í um 30 km. hæð með
135 kg. af rannsóknar- og
senditækjum. Athugunum
þeirra var útvarpað til jarðar,
og fékkst þannig mikill forði
verðmætra upplýsinga um á-
standið í ytra gufuhvolfi jarð-
arinnar. Þessar upplýsingar
voru síðan sendar vísindamönn-
um um heim allan.
Þannig fengu vísindamenn
nákvæmar og samfelldar upp-
lýsingar um efni og eðli háloft-
anna, segulsvið þeirra og geim-
geisla, hreyfingar í loftinu í
mikilli hæð, rafstrauma í gufu-
hvolfinu, skyggni og agnir, sem
fyrirfinnast 1 loftinu.
Myndir af jörðu
ekki góðar.
Enn er þessum athugunum
haldið áfram, og meðal hinna
athyglisverðustu eru rannsókn-
ir þær, sem framkvæmdar eru á
vegum vísindastofnunar Banda-
ríkjanna (United States Nati-
onal Science Foundation) undir
stjórn dr. Martin Schwarzchild,
stjörnufræðings við Princeton-
háskóla. Hófust þær árið 1957,
þegar um 60 metra langir plast-
belgir voru látnir fara upp í
24.000 metra hæð með lang-
dræga.r fnyndavéiar,
Þegar gerðaf eru athuganir á
hhuinhvdifin'u gegnum sjón-
auka frá jörðu, vaida ýmsar að-
stæður í gúfuhvdlfinu því, að
myndifnar,'serir þannig fást, éru
Gengið frá lítilli eldflauy, sem á að skjóta út £ geiminn.
á þær. Vísindamenn hafa leyst
þetta ævagamla vandamál með
því að koma sjónaukum fyrir
í loftbelg ofan við gufuhvolfið.
Þegar í fyrstu ferðunum árið
1957 náðust skýrari og ná-
kvæmari myndir af sólinni með
hinni langdrægu myndavél en
áður höfðu sézt. Með hjálp þess-
ara mynda var í fyrsta sinn
hægt að reikna út stærð gos-
blettanna á sólinni, en þeir eru
frá 288 til 1600 kílómetrar í
þvermál og hinir minnstu þeirra
sjást alls ekki á myndum, sem
teknar eru frá jörðunni.
Myndavél stjórnað
frá jörðu.
I Árið 1959 voru enn sendir
upp þrír loftbelgir af þessari
1 gerð, og voru teknar þúsundir veðurfar. Þeir hafa meðferðis ur hann, og karfan með tækjun- þeir hægt niður, og í um 19 km.
' mynda, þar á meðal þær allra margskonar tæki til mælinga á um svífur til jarðar í fallhlíf. hæð voru bátarnir leystir með
skýrustu, sem fengizt hafa sam- þéttleika gufuhvolfsins, vind- Stundum er litlum veðurat- sjálfvirkum rafeindaútbúnaði,
fellt af breytingum á yfirborði átt og -hraða, hita og öðrum huganabelgjum skotið upp með og sérstök skip náðu þeim upp.
sólar. Á þeim sést nákvæmlega veðurskilyrðum, sem veður- eldflaugum, sem sleppa þeim Þess er vænzt, að rannsóknir á
miðdepill sólarinnar og segul- fræðingar gætu stuðst við i. á fluginu. Fyrsta tilraun með ljósmyndaþeytinum muni gefa
sviðin, sem umlykja hann, á- starfi sinu. það var gerð í ágúst í fyrra á upplýsingar um það samband,
samt sólblettunum, meðal ann-j Veðurathuganabelgir eru yf- veSum vísindadeildar banda- sem nýlega kom í ljós milli
ars blettirnir, sem ollu mildum irleitt sendir upp í ytra gufu- r*s^a flughersins. Belgnum var frumagna annars vegar, sem
truflunum á útvarpssendingum hvolfið í 32 km. hæð eða hærra ^ePPt í nærri 80 km. hæð, en hlaðnar eru mikilli orku, og út-
í ágúst 1959. | Tækin mæla hita, rakastig og t>að er tvisvar sinnum meiri varpsstjörnufræði hinsvegar.
j Þessar myndatökur voru þrýsting á leiðinni upp og út- en veujulegir veðurathug- Þessar rannsóknir verða gerð-
^einknm athyglisverðar vegna varpa þessum upplýsingum til anabelgir komast í. Þessi gerð ar við Chicagoháskóla, og mun
þess, að þá tókst vísindamönn- jarðar, þar sem sjálfvirk tæki belgja. er úr plasti, 99 sm. í það taka mörg ár að rannsaka
um í fyrsta sinn að stjórna lang- taka við þeim þvermál, og í þeim er alumin- til hlítar allt það, sem gerzt
drægri myndavél frá jörðu. í iumhúðað endurvarpstæki, svo hefur í þeytinum, og draga á-
sérstöku sjónvarpskerfi sást sú' hægt er að finna þá í ratsjám. lyktanir af því. Háskólar og
mynd af sólinni, er fram kom Vindátt og veður- Með því að fylgjast með ferðum vísindastofanir í Bandaríkjijn-
á sjóngleri myndavélarinnar í bæð athuguð. belgjanna í ratsjánni á leiðinni um og viðar munu c.5:taða
loftbelgnum, og síðan var vél-1 Með útvarpstækjum má fylgj- til jarðar aftur, má ráða mikið Chicagoháskóla v:ð þessar rann-
inni miðað að þeim hlutum sól- ast með stöðu loftbelgjanna á um vindátt og vindhráða og sóknir.
arinnar, sem athuga átti. hverjum tíma og réikna í því þéttleika gufuhvolfsins.
Þá eru til aðrar gerðir loft- sambandi út vindátt og -hraða. yjg enn agrar rannsóknir, Vatl
belgja, sem mikið eru notaðir Þegar loftbelgurinn er korpinn sem gerðar hafa verið, eru það
til þess að afla upplýsinga um eins hátt og hann kemst, spring- loftbelgirnir, sem bera eldflaug-
arnar
Pha hátf og stjörn-
urnar blika, þegar við horfum
á Venus.
__ Auk þeirra rannsókna, sem
1 UPP 1 a ° tin' 11 þessa þegar hefui- verið getið hér ,að
eru notaðir plastbelgir, 27 metra ofan> hafa verið gergar fjöl.
i þvermal, og bera þeir eldflaug- margar aðrar athuganir, 0g eru
arnar upp i 21-22 km. hæð. Þá þessar heIztu;
er kveikt á eldsneytinu með út-
varpsmerki frá jörðu, og þjóta
1. Tveir vísindamenn úr
þær þá upp í um 96 km. hæð. bandaríska flotanum svifu í
Rannsóknartækin í eldflaugun- loftbelg meðfram rönd kúmúl-
um gera ýmsar mælingar i usskýs til þess að komast :að
ýtrá gufuhvolfinu og útvarpa því> hvort það er rafmagnið eða
þeim til jarðar. Slíkar eldflaug- regnið, sem myndast fyrst. í
ar hafa verið notaðar mikið til þrumuveðri.
mælingar á geimgeislum. | , . , ,
1 2. Semt a armu 1959 leiddu
I byrjun þessa árs hófust svo athuggnir i0ftbelgja í ljós, að
rannsokmr á gufuhvolfinu með vatnsgufa er { gufuhvolfi Ven-
algjörlega nýrri gerð loftbelgja
Þejr eru stærri en aðrir loft
usar. Þar eð þar fyrirfinnst
bæði vatnsgufa og kolsýra, á-
belgir, á hæð við 10 hæða hús, samf geislunum frá só]inni>
og sérstaklega úbúnir með það te]ja vísindamenn ekki ósenni_
fyrir augum aS safna frekari legt> að þar sé einnig líf f ein_
upplýsingum varðandi uppruna hverri mynd
og orku geimgeislanna sem i
dynja á jörðunni nótt og dag
úr öllum áttum.
3. Á mynd, sem tekin var úr
loftbelg í 35 km. hæð, kom í
Tveimur slíkum belgjum var ljós braut helium-agnar, sem
sleppt upp yfir Karíbahafi. innihélt 10 sinnum meiri orku
Neðan í hvorum þeirra hékk en atómögn í kjarnasprengju,
loftþéttur bátur, og í honum um leið og hún springur.
var stór blökk af ljósmynda-
þeyti (er einna helzt má líkja
við hárnæma Ijósmyndafilm-
4. Loftbelgur bar eldflaug
upp í 30,4 km. hæð, og sendi
hana þaðan a. m. k. 4.320 km.
ur), til að mæla þrysting frum- ., ,
. . *. ut í geiminn.
agna úr ytri geimnum, eins og
hann er, áður en þær lenda á
5. Bandarískur loftbelgur
Glær plastbelgurinn sést ekki, en raninn, sem-tejgist á loft, er
leiðslan, sem fyllir hann helíuni.
ú’umeindunum í hirium þéttari með útvarpssendistöð var látin
lögum gufuhvolfsins. détta niður í miðju hvirfilvinds,
Er belgirnir höfðu verið uppi svo hægt væri að fylgjast með
í nokkrar klukkustundir, svifu ferðum hans.