Vísir - 09.04.1962, Blaðsíða 4

4
VISIR
Mánudagurinn 9. aprfl 1962,
Islenzkar rímbækur
Rímtöl voru meðal fyrstu
prentaðra bóka á Islandi, en
rimtöl voru jafnframt fyrstu
almanökin. Talið er að Jón
biskup Arason hafi látið prenta
rímtöl í messubókum og brevar-
ia, og sumir rímflokkanna hafa
varðveizt, enda þótt bækurnar
sjálfar hafi með ö!lu glatast.
Finnur biskup Jónsson getur
þess í Kirkjusögu sinni að í tíð
Jóns Arasonar hafi verið prent-
uö sérstök rímbók, labuderium
latinum. Halldór Hermannsson
bókavörður segir að þetta rím-
tal fyrirfinnist nú hvergi, en
gizkar helzt á að það hafi ver-
ið gefið út með Brevarium Hol-
ense, sem nú er með öllu glatað,
nema ef vera kynni einstök
blöð.
Elzta prentað rím á Islandi, ■
sem vitað er um með vissu, er
prentað í bænabók Guðbrands
Þorlákssonar 1576. Aðeins eitt
eintak hefur varðveitzt af þeirri
bók svo vitað sé, og hefur það
verið f vörzlu Háskólabókasafns
ins í Hamborg.
Þegar Klemenz Jónsson rit-
aði Fjögur hundruð ára sögu
prentlistarinnar á íslandi, mun
hann ekki hafa vitað af þessu
eintaki í Hamborg. Hann hefur
það að vfsu eftir Finni biskupi
og Hálfdáni skólameistara. að
ísienzkt rím hafi verið prentað
á Hólum 1576, en segir síðan að
sú bók þekkist ekki. KÍemenz
segir hins vegar í prentsmiðju-
sögu sinni að fyrsta íslenzka
almanakið, sem þekkist, sé Bal-
endarium, prentað á Hólum
1597, sennilega útgefið af Arn-
grimi lærða. Full vissa er þó
ekki fyrir hendi um útgáfu á
þessu rímtali. Halidór Her-
mannsson getur þess að varð-
veitzt hafi nokkur eintök af rím
bók sem prentuð hafi verið ná-
lægl aldamótunum 1600 og sjálf
ur er Halldór sömu skoðunar
og Klemenz að prentárið sé
1597, en aftur héit dr. Jón
Þorkelsson þvi fram að hún
hafi ekki verið prentuð fyrr en
1602. Hálfdán Einarsson skýrir
og frá þvi i bókmenntasögu
sinm að rímbók hafi verið prent
uð í Skálholti 1602.
Næsta rímbók sem vitað er
um að hafi verið þrentuð á ís-
landi var kallað Gíslarím eftir
Gísla biskupi Þorlákssyni, en
hún var prentuð á Hólum i
biskupstíð hans, eða 1671. Höf-
undur bókarinnar mun þó ekki
hafa verið Gísli bisKup, heldur
Þórður bróðir hans. Hún er snið
in eftir samtíma rímtölum er-
dendum, þar sem ekki var að-
eins mánaða- og dagatal, heldur
og spádómar um veðráttufar
samkvæmt stöðu jarðstjarn-
anna „item um böð, lækningar
og blóðtökur eftir því sem lærð
ir menn hafa af náttúrlegum
crsökum observerað1'. Talið er
að þarna sé í fyrsta skipti get-
ið um lækningar í prentaðri bók
á íslandi.
Árið 1687 gaf Þórður biskup
út „Riimtal íslendskt". ,Það var
prentað i Skálholti og er talið
vera smæsta bók sem prentuð
hefur verið hér á landi allt
fram á 20. öld.
Fimm árum seinna, eða 1692
kom út stærsta og merkasta
rímbók, sem hafði verið gefin
út til þess tíma. Það var svo- ,
kallað Kaiendarium perpetuum
eða bevarande Tijmatal, og var
með myndum til skýringar.
Síðasta rímtal eða rímtölu á
17. öld gaf Þórður biskup út
árið 1695 á einu blaði og nær
yfir allar hræranlegar tíðir árs
ins á tímabilinu 1695-1721.
Af þessum rímbókum sem
prentaðar hafa verið fram til
1700 mun vera lítið í einstak-
Imgseign hér á landi svo vitað
sé um. Fyrir fáum árum kom
Gíslarím fram í norskum verð-
lista, þá fyrir 950 norskar kr.,
en það jafngildir'nú sem næst
6 þús. ísl. krónum. Vitað er að
það eintak komst f íslenzka
eigu. í bókaskrá Gunnars Hali
er rímtalið frá 1687 skrásett og
einhverjir fleiri bókamenn eiga
i fórum sínum rímbækur eldri
en frá 1700.
Með árinu 1700 er nýtt tíma-
tal innleitt á íslandi, hið svo-
kallaða gregorianska tímatal,
eða „nýi stíll", eins og það var
almennt kallað fyrst á eftir. Ár-
íð 1707 gaf Jón Árnason, síðar
biskup út einskonar kennslu-
bók eðá leiðbeiningakver í þess
um nýja tímareikningi fyrir al-
menning, og kallaði það „Kal-
endar í gregorianum, Edur Sa
Nie Stíll" 1) Rúmum 30 árum
seinna eða nánar tiltekið 1739,
skrifaði sami maður, Jón Árna-
son, merka bók um fingrarím
„Dactylismus ecclesiasticus ed-
ur Fingra — Rijm“. Líklegt má
telja að bók Jóns Árnasonar
hafi orðið til þess að viðhalda
kunnáttv í fingrarími allt fram
í lok síðustu aldar eða jafn-
vel enn lengur, því bókin hefur
tvívegis verið gefin út síðan,
og síðasta útgáfan er enn fáan
leg í bókaverziunum.
Svo gæti virzt sem tvær út-
gáfur af Calendarium gregorian
um hafi komið út sama árið, þ.
e. 1707, þótt óiíklegt megi telj-
ast. En þessa ályktun dreg ég
samt af því, að ég hef átt þess
kost að bera saman tvö eintök
af bókinni og eru þau að nokru
frábrugðin hvort öðru. Lfkur
eru þó öllu meiri fyrir því að
einhverjar arkir bókarinnar hafi
af einhverjum ástæðum verið
prentaðar upp — og þá i
breyttri mynd — áður en bók
in kom út. Áþekk tilfelii hafa
komið fyrir í Klausturpósti að
því er Vilmundur Jónsson fyrr-
um landlæknir hefur tjáð mér,
og hins sama hef ég orðið var
í 15. árgangi Lærdómslistafé-
lagsritanna.
Síðasta rímbókin, sem gefin
hefur verið út á íslandi þar til
almanökin komu til sögunnar,
er Nytt Les-Rijm eftir Odd
Hjaltalín lækni, gefin út á Bútá
stöðum 1817. Kveðst Oddur
hafa tekið kvæði saman handa
„skilningsbetri löndum sínum".
Áður en vikið verður að al-
manökum skal getið bókar,
sem að vísu hefur ekki verið
gefin út á íslandi, hinsvegar
tvívegis prentuð í Khöfn, en
það ei „Rýmbegla", sem Stefán
Björnsson gaf út 1780, en kom
seinna út undir heitinu „Alfræði
íslenzk" og þá með mjög ftar-
legum skýringum eftir Kr.
Kálund og N. Bedsrum. Sú út-
gáfa var prentuð eftir síðustu
aldamót, eða á árunum 1908-18
Rýmbegla er prentuð eftir 14.
aldar handriti, geymdu í Árna-
safni, og verður vafalaust talin
merkust rímbóka ísienzk.
Nær þrem öldum áður en
Rýmbegla var færð ! letur var
rímhöfundur og stjörnufræðing-
ur uppi á íslandi, Oddi Helga-
son eða Stjörnu-Oddi öðru nfni.
Hann var vísindamaður af guðs
náð og gerði hinar merkustu at-
huganir á sólarhæð og á dögun
og dagsetri. Er óhætt að fuli-
yrða að þekking Odda á gangi
sólar hafi verið miklu meiri en
þá þekktist, ekki aðeins á Is-
landi heldur og úti i heimi. En
erlendir stjörnufræðingar og
vísindamenn höfðu engin kynni
af rannsóknum Stjörnu-Odda
fyrr en mörgum öldum seinna
og því komu þær ekki í þágu
alþjóðavfsinda fyrr en um sein
an. En hvað sem því líður má
hiklaust telja Stjörnu-Odda á-
samt Bjarna hinum töivisa Berg
Framhald á bls. 5.
/
HÖRPU
MALNING
//
Mamaht