Vísir - 08.06.1962, Blaðsíða 9

Föstudagur 8. júnl 1962.
VISIR
Svarti
jþEGAI. ég var staddur -yrir
nokkrum árum úti í New
York, datt mér í hug einn morg-
un að taka mér ferð með neðan-
jarðarbraut niður í fjármála-
hverfið á suðurodda Manhattan.
Ætlunin var að reyna að fræð-
ast svolítið um starfsemi fjár-
málalífsins og skilja hvaðan
hinum bandaríska dollara kem-
ur hið volduga afl, sem gerir
hann að áhrrifamiklu fram-
kvæmdatæki um allan heim.
Pessi heimsókn verður mér
þó eftirminnilegri fyrir það að
mér fannst ég snúa jafnnær aft-
ur En í bakaleiðinni fylgdi mér
endurminning um annarlegan
svip Wall Street, þar sem mann
fjöldinn æðir um strætið í leit
að einhverjum óþekktum og ó-
skiljanlegum áfangastað við ó-
sýnilega strauma fjármálavalds-
ins, þar sem milljarðar dollara
streyma daglega fram og aftur
milli banka og kauphalla í
merkjamáli fjarritaranna, þar
sem elfa auðsins flæðir og fjar
ar í tákni stígandi og lækkandi
línurita.
Strætin í fjármálahverfinu
eru mjög þröng, sum þeirra að-
eins sem breiðir gangstfgar, en
þétt meðfram þeim rísa skýja-
kljúfarnir þverhnýpt 40 — 50
hæðir upp. Þau minna á djúpar
klettagjár. Maður eygir varla
brúnina þegar maður stendur á
botni þeirra og sér engan him-
in. Og hér er ein dýpsta gjáin
Wall Street, sem sólin getur
varla skinið niður í. Og maður
finnur til þeirrar kenndar að
maður sé eins og fluga á stærð
við títuprjónahaus.
I annatímanum er öll bifreiða
umferð bönnuð um þessi þröngu
stræti, en gangstéttir og ak-
braut eru morandi af gangandi
bankastjórum og skrifstofufólki
sem hl-ypur við fót og æðir
til vinnu sinnar. Maður lætur
berast með straumnum og áður
en varir ber mann að anddyri
hins mikla musteris fjármála-
valdsins kauphöllinni í Wall
Street.
ESTUR sem kemur í kaup-
^ höllina er leiddur upp á
þriðju hæð. Þar er honum vísað
fram á svalir og þar gefur á að
líta. Maður sér yfir gríðarstór-
an ferkantaðan sal, álíka að
stærð og knattspyrnuvöllur.
Þetta er „Gólfið“ eða „The
Floor“, eins og þeir kalla það
og allir fjármálamenn vita með
lotningu, hvað það orð þýðir.
Ég vildi þó fremur gefa því
heitið „Fuglabjargið“ en með
því væri lýst á greinargóðan
hátt þeim málskrafsseim, hróp
um, hringingum og rittækja-
glamri sem þarna fyllir salinn.
Hér fara fram hlutabréfavið-
skipti. Hingað safnast fjármagn
ið frá hinum stærsta og smæsta,
héðan er því aftur dælt út í við-
skipta og framkvæmdalífið. Hér
er spekúlerað og reynt að spá
fram í tímar.n, hvernig verð-
sveiflurnar muni verka. Hver
smáhækkun þýðir milljóna til-
færslur á fjármagni, sem veltir
gulli í vasa þeirra sem hafa
spekúlerað rétt.
Héðan berast tilkynningarn-
ar: 'Alcoa 81, hækkun 1, —
Atlas Plywood 6 7/8 óbreytt,
— Bunck Hill 6 7/8 óbreytt,
1/8, — Creole Petroleum 93
3/4, lækkun 3/8
Þannig var hversdagleg
stund, tiltölulega kyrrlátur dag-
ur í kauphöllinni.
'p'N þeir hafa ekki allir verið
svona rólegir. Enn eru hér
margir sem muna hrunið mikla
1929, svarta mánudag 28. októ-
ber 1929. Þá lék Wall Street á
reiðiskjálfi. Þá hröpuðu allar
svörtu línurnar þverhnýpt nið-
ur línuritin, hlutabréf gjald-
þrota fyrirtækja lágu eins og
rusl út um gólf og gangstéttir.
Á einum degi frömdu 16 banka-
stjórar í Wall Street sjálfs-
morð, en siálfur John Pierpont
ur mánudagur", þegar annað
verðbréfahrun varð á kaup-
höllinni í Wall Street. Hrunið
á sumum hlutabréfunum varð
eins mikið og 1929 og æði fór
um salinn, því að menn óttuð-
ust að leikurinn frá 1929 væri
að endurtaka sig.
TjAR sem frjáls verðbréfamark
aður er eins og í Banda-
ríkjunum er almennt litið á
hlutabréfakaup, sem venjulega
aðferð til að ávaxta fé sitt. Þeg-
ar menn koma í bankana og
hafa einhverja fjárhæð sem þeir
vilja ávaxta, gefa bankastarfs-
menn þeim oft það ráð að festa
féð í hlutabréfum, sem oft gefa
af sér meiri vexti en sparisjóðs-
innstæða.
Bankarnir og víxlararnir
standa síðan í beinu sambandi
TjAÐ er því engin furða, þótt
æði hafi gripið um sig, þeg
ar fregnirnar bárust af verð-
hruninu, einkum meðal minni
hlutabréfaeigenda, sem bera
minnst skyn á lögmál viðskipta
lífsins, en það er segin saga að
slíkt fólk kaupir oft hlutabréf
þegar þau eru dýrust, tímir ekki
að selja þau þegar þau eru í
háu verði en rýkur til og vill
losna við þau, einmitt eftir að
verðfall hefur orðið og þau eru
í lægsta verði. Það er talið að
samanlagt tap á þessum eina
degi hafi numið 29 milljörðum
dolla.a og er álitið að það hafi
einkum komið niður á þessum
minni hlutabréfaeigendum, því
að hinir stærri sem fylgdust
með þróuninni og sáu hvað
var á seyði bíðu þess rólegir
að verðbréfin hækkuðu aftur.
„Gólfið“ í kauphöllinni í New York. Myndin tekin daginn sem verðfaliið varð.
Morgan kom á þriðjudag æð-
andi in'n á gólfið með 240 mill-
jónir dollara í hendinni, er
hann hafði skafið saman í mikl-
um flýti hjá sterkustu bönkun-
um og fór að bjóða í hlutabréf
og kaupa í stórum stíl til þess
að reyna að forða hruninu. En
þær aðgerðir komu einum degi
of seint. Skriðan var hlaupin af
stað og jafnvel sá voldugi Morg
an gat ekki stöðvað hana. Af-
leiðingin varð ósegjanlegar
hörmungar, áralöng fátækt, at-
vinnuleysi og sultur fyrir banda
rísku þj-óina, hrun og stöðvun
og áhrifanna gætti um gervalla
veröld.
Þetta gerðist fyrir þremur
áratugum og á þessari reynslu
lærðu menn að gera margvís-
legar öryggisráðstafanir auk
þess sem þekking manna á lög-
málum efnahagslífsins hefur
vaxið. Því hafa menn staðhæft
að slíkt og þvilíkt muni aldrei
koma fyrir aftur. Áður en hrun
gerist verði stjórnarvöldin búin
að taka í taumana og veita
nýju fjármagni út í atvinnulífið
sem tryggi að hjólin haldi á-
fram að snúast.
Það hefur því ekki orðið
mönnum lítið undrunarefni, að
jafnvel á því herrans ári 1962
skyldi renna upp annar „svart-
við kauphöllina í Wall Street,
sem er allsherjarmarkaður
hlutabréfa í Bandaríkjunum.
Þegar hlutabréf falla skyndi-
lega í verði breytist sú hreyfing
línuritsins í tap og harmleik á
heimilunum. Hugsum okkur t.
d. bandaríska fjölskyldu sem
hefur verið að safna sár ié til
að kaupa íbúð. Þar sem heim-
ilisfaðirinn taldi að betra væri
að ávaxta féð í hlutabréfum en
í sparisjc'” "n þegar verð-
hrunið skellur á hefur hann allt
í einu tapað þriðjungi eða helm
ingi þess fjár er hann hafði
safnað. Hann verður því að
fresta eða hætta við íbúðar-
kaupin.
Eða önnur fjölskylda sem
hefur safnað fé til að koma
elzta drengnum í háskóla og
greiða skólagjöldin sem oft eru
há. Til þess að ná þessu hefúr
féð verið fest í hlutabréfum og
treyst á það að arður sé greidd-
ur og að hærra verð fáist fyrir
bréfin þegar á að nota pening-
ana og bréfin eru seld. Allt í
einu vc.ður það ljóst fjölskyld-
unni að bréfin eru orðin lítils-
virði. Skólanámið fer út um
þúfur eða fjölskyldan verður að
spara við sig nauðþurftir til að
koma áforminu fram.
Föstudagsgreinin
TjÓ meir en 30 ár séu liðin frá
mikla hruninu 1929 eru
menn enn ekki á eitt sáttir hvað
orsakaði þá skyndilegu brey-
ingu. Þó vita menn það að á-
standið í efnahagsmálunum var
orðið mjög slæmt, það ein-
kenndist af skuldum, fjárskorti
og söluerfiðleikum.
Að þessu sinni var aðstaðan
allt önnur. Framleiðsla og vöru-
sala í Bandaríkjunum er nú með
meiri blóma en nokkru sinni
fyrr Kaupkraftur meðal almenn
ings virðist meiri en áður og
talað hefur verið um að fram-
leiðslumet verði slegin og að
sala á nýjum bifreiðum komist
t. d. á þessu ári í fyrsta skipti
yfir 7 milljónir. Þetta gátu
fróðir menn séð og þeir óttuð-
ust því ekki neitt hrun í efna-
hafslífi landsins.
Hér virðist því annað hafa
verið á seyði í stuttu máli að-
eins það, að á síðustu árum
hefur það orðið óhagkvæmara
en áður að ávaxta fé sitt í hluta
bréfum. Sérstaklega virðist það
gilda um þau hlutabréf sem
hafa verið f mjög háu verði, en
það eru hlutabréf í frægustu
og sterkustu fyrirtækjum eins
og í General Motors, Ford,
American Tobacco, Kodak
Goodyear, IBM, Westinghouse,
US Steel og Dupont.
Á þessi hlutabréf hefur verið
litið sem örugga fjárfestingu.
Nú greiðir eitthvert þessara
fyrirtækja 10% arð á ári. Af
100 dollara bréfi fær eigandinn
þá 10 dollara á ári. Það virðast
all góðir vextir, en þegar betur
er að gáð, þá kemur í ljós, að
eftirsóknin i slík bréf varð svo
rnikil, að margir höfðu keypt
100 dollara bréfið á 500 dollara.
Þá kemur það í ljós, að 10 doll-
arar í vexti af þeirri upphæð
er ekki mikið.
JJÉR hefur því annað haft á-
hrif en vextirnir einir sam-
an og því verður lýst í stuttu
máli þannig, að fólk lceypti
hlutabréf sem vörn gegn verð-
bólgunni.
Verðbólgan hefur verið mjög
alvarlegt vandamál í Bandaríkj-
unum síðustu 15 ár. Hún hef-
ur það t. d. í för með sér, að
almenn verkamannalaun þar í
Iandi eru um 100 kr. á klst. og
veldur það því að Bandaríkin
eru að hætta að verða sam-
keppnisfær við önnur iðnaðar-
. lönd.
En hún hefur einnig haft
það í för með sér, að sparifjár-
inneignir fólks rýrast. Fólk
hefur því heldur kosið að kaupa
hlutabréf, sem héldu verðgildi
sínu, jafnvel hækkuðu í verði,
af því að fyrirtæki, sem lögðu
í framkvæmdir og byggingar
högnuðust á verðbólgunni.
Þetta fyrirbæri er gamalkunn-
ugt hér á íslandi, þó það komi
lítt fram opinberlega í verð-
bréfum þar sem hér er ekki
frjáls verðbréfamarkaður. Þetta
eru hin óheilbrigðu áhrif verð-
bólgunnar.
Allt frá því 1949 hafa hluta-
bréfin haldið áfram að hækka
í verði i Bandaríkjunum og
menn þóttust geta treyst því
að selja þau alltaf dýrara en
þeir keyptu þau, því að verð-
bólgan sá fyrir því að tryggja
hag þeirra.
En einmitt nú í vetur urðu
straumhörf í þessu efni. Ríkis-
stjórn Kennedys orðin að-
þrengd af verðbólgunni vegna
samkeppninnar við framleiðslu
annarra iðnaðarlanda. Og gerð-
ist það þá, að Kennedy ákvað
að berjast með hnúum og hnef-
um gegn allri frekari verðbólgu.
Hefur stjórnin nú stöðvað
hækkanir bæði á launum og
vöruverði.
CKÝRAST kom þetta fram í
^ deilu Kennedys við stáliðju-
verin, sem ætluðu að brjóta í
bág við stefnu hans og hækka
stálverðiÞá þvingaði Kenn-
edy stáliðnaðinn til að taka þá
hækkun aftur.
Við þær aðgerðir fóru augu
manna að opnast fyrir því, að
ekki væri hægt að búast við á-
framhaldi verðbólgunnar og
hefur það nú þegar orðið til að
draga úr áhuga manna að á-
vaxta fé sitt í hlutabj-éfum.
Það er því ekki furða þótt
kaupsýslumenn í Bandaríkjun-
■ um kenni Kennedy beinlínis um
hið skyndilega verðfall sem
varð í Wall Street. Það er að
vísu rétt að þetta hefur víða
komið hart niður, en þó má líta
á þetta sem lið í lækningu, þar
sem reynt er að hverfa frá verð
bólgu yfir í jafnvægi efnahags-
lífsins. Málið er þó hvorki létt
úrlausnar né einfallt og getur
dregið á eftir sér langan dilk.
Framh. á bls. 13
eftir Þorstein Thorarensen