Vísir - 10.12.1962, Qupperneq 1

Mánudagur 10. desember 1962
BLAÐ II
NIELS BOHR
Á því er enginn vafi, að
Niels Bohr var meðal al-
fremstu eðlisfræðinga á
fyrra helming þessarar
aldar. Hann hafði geysi-
mikil áhrif á framþróun
eðlisfræði á þessu tíma-
bili og mótaði að miklu
leyti þann heimspekilega
eða þekkingarfræðilega
grundvöll, sem viss hluti
eðlisfræðinnnar, kvanta-
fræðin, byggist á.
Honum hefur oft verið skipað
á bekk með Albert Einstein. Báð-
ir stóðu þeir að gerbyltingu inn-
an eðlisfrœðinnar, hvor á sínu
sviði. Einstein gerbreytti hug-
rrtýndum manna um tfma og rúm,
en Bohr var einn af frumherjum
kvantafræðinnár, sem gerbreytti
hUgmyndum manna um bygg-
iijgu., efpisins og hegðun smæstu
agna jjessl 'íéír'vöfu þó ekki sam
nl&lá *'■ úm; grundvallaratriði
kvantafræðinnar, en deildu um
þau með fullri og vaxandi vin-
semd og virðingu hvor fyrir öðr-
um síðustu 30 ár af ævi Ein-
steins, sem dó árið 1955. Bohr
hefur skrifað um þessar viðræð-
ur í riti um Einstein og telur þær
hafa átt mikinn þátt í að dýpka
skilning sinn á mörgum grund-
vallaratriðum. Þessar viðræður
ættu að vera öðrum til fyrir-
myndar. Þar er ekki verið að
reyna að sigra andstæðinginn,
heldur að öðlast dýpri skilning á
því, sem um er deilt.
Eftir
prófessor
Magnús
Magnússon
Hér verða ekki rakin ítarlega
einstök æviatriði Bohrs. -Þau
skipta litlu máli miðað við það,
sem hann var og gerði. Hér verða
aðeins rakin helztu atriði úr vís-
indaferli hans.
upphafi þessarar aldar
ýmis mjög alvarleg og
ilvæg vandamál innan eðlisfræð-
innar óleyst. Lausn þeirra krafð-
ist nýrra og róttækra hugmynda.
Eitt vandamálið, um varmageisl-
un, leysti Þjóðverjinn Max
Planck með . frumhugmynd
kvantafræðinnar. Annað, I raf-
segulmagnsfræði, leysti Einstein
með hinni afmörkuðu afstæðis-
kenningu sinni. Bygging atóms-
ins var ókunn, þar til Ný-Sjá-
lendingurinn Ernest Rutherford
setti fram kenningu sína árið
1911. Loks var það ráðgáta,
hvernig ætti að skýra hinn
mikla, en þó reglubundna fjölda
af Ijóslínum, sem frumefni sendu
frá sér. Þetta leysti Bohr árið
1913, þegar hann var hjá Ruther-
ford við Manchesterháslcólann í
Englandi. Hann sameinaði hug-
mynd Rutherfords um byggingu
atómsins og hugmynd Plancks.
Þær forsendur, sem Bohr byggði
kenningu sína á, gengu þó lengra
og brutu algerlega í bága við
fyrri hugmyndir manna. Einstein
sagði um þessa kenningu Bohrs,
að á hugsanasviðinu sýndi hún
músíkalítet á hæsta stigi. Þess-
um sjaldgæfa eiginleika að geta
losað sig undan fjötrum rótgró-
inna hugmynda hélt Bohr alla
ævi. Hvað eftir annað sagði hann
í fyrirlestrum eða greinum sín-
um, að saga eðlisfræðinnar á
þessari öld hafi kennt okkur að
vera við því búin að kasta burt
hugmyndum, sem voru orðnar
svo tamar, að þær virtust aug-
Ijóslega sannar.
^tómkenning Bohrs var ákaf-
lega frjósöm, og hafði hann
frá upphafi forystuna í að "vinna
úr henni og endurbæta. Meðal
annars skýrði hann út frá henni
períódíska kerfi frumefnanna ár-
ið 1921. Fyrir það voru honum
veitt Nobelsverðlaunin árið 1922.
Hann sá samt allra manna
gleggst takmarkanir hennar og
lét ekki blindast af því, hversu
vel tókst að skýra mörg fyrir-
brigði með henni, en leitaði sí-
fellt eftir dýpri skilningi á henni.
Árið 1916 varð Bohr prófessor í
eðlisfræði við Kaupmannahafnar-
Niels Bohr.
voru aðrir menn að verki en
Bohr, en flestir höfðu þeir verið
um lengri eða skemmri tíma við
stofnun hans, til dæmis Þjóð-
verjinn Werner Heisenberg. I"
kvantafræðinni komu fram erfið
þekkingarfræðileg vandámál, til
dæmis í sambandi við það, að í
sumum tilfellum hagar ljós sér
sem bylgjur, en í öðrum sem
agnir. Bohr átti mestan þátt í
að leysa þessi vandamál. Sú lausn
byggðist á hugtakinu „komple-
mentaritet", það er að þessir
andstæðu eiginleikar gætu aldrei
komið báðir fram í sama tilfelli
og því skapað mótsögn, heldur
aðeins annar. Ljósið hefur báða
þessa eiginleika, sem útiloka
hvor annan, og þeir eru því
„komplementer“. Þetta stafar af
því, að athuganir á þvl smáa í
Institut, og margar sögur eru
sagðar frá þeim tfma. Þá voru
þar margir eðlisfræðingar, sem
voru orðnir eða urðu síðar heims
kunnir. Þeir voru flestir ungir og
fjörið mikið og ekki einungis
hugsað um eðlisfræðileg vanda-
mál. Meðal þeirra var Rússinn
L. D. Landau, sem fékk Nobels-
verðlaun í eðlisfræði í ár. Þar
sem nú er bókasafn stofnunar-
innar var áður borðtennisstofa,
sem óspart var notuð.
Frá 1921 til 1932 bjó Bohr með
fjölskyldu sinni í einni af bygg-
ingum stofnunarinnar, og gerði
það að sjálfsögðu sitt til þess að
skapa náin tengsl við þá, sem
þar störfuðu. Það ár flutti hann
svo í Carlsberg heiðursbústaðinn
og bjó þar til dauðadags að
stríðsárunum undanskildum.
vísindaferill hans
Niels Bohr. Myndin var tekin i fyrirlestrasal Columbia háskólans
f Ne: York, þegar Niels var að vinna að þýðingarmstu uppgötvunum
slnum aðeins rúmlega þritugur.
háskóla, og árið 1921 tók til
starfa Universitetets Institut for
Teoretisk Fysik við Blegdamsvej
í Kaupmannahöfn, og var Bohr
forstöðumaður hennar frá upp-
hafi til dauðadags. Fjöldi ungra
eðlisfræðinga leitaði til Hafnar
til að vinna með Bohr. Á árun-
um 1920 — 1930 og jafnvel til
1940 voru allir fremstu yngri
teoretískir eðlisfræðingar að
minnsta kosti um einhvern tíma
í Kaupmannahöfn. Stofnunin á
Blegdamsvej, sem almennt er
kölluð Bohrs Institut, varð mið-
stöð rannsókna í fræðilegum
(teoretískum) atómvísindum.
Upp úr 1925 kom kvantafræð-
in fram í nýjum búningi. Þar
náttúrunni, atómum o. s. frv.,
hafa óhjákvæmilega í för með
sér röskun á þvi, sem athugað
er. Ef til dæmis ætti að athuga
fyrirbæri, þar sem Ijósið kemur
fram sem bylgjur, til að komast
að raun um, hvort það væri einn-
ig agnir, mundi athugunin valda
truflunum, svo að bylgjufyrir-
brigðið hyrfi. Þannig er aldrei
hægt að skapa mótsögn. Bohr
beitti þessu hugtaki víðar en í
eðlisfræði, til dæmis í líffræði og
sálarfræði, en þar hafa athuganir
á lifandi veru einnig truflandi
áhrif á hana.
Tjessi ár, kringum 1930, voru
„gömlu góðu árin“ á Bohrs
Þó að gamanið væri mikið á
þessum árum, var það aðeins til
að létta sér upp milli alvarlegra
umræðna. Þær urðu stundum
ákafar, eins og eftirfarandi frá-
sögn prófessors Rosenfelds, sem
nú er í Kaupmannahöfn, sýnir.
Síðasta dag febrúarmánaðar 1931
kom Rosenfeld til Hafnar. Þegar
hann kom á Bohrs Institut, hitti
hann G. Gamow, frægan rúss-
neskan eðlisfræðing, sem nú er
í Bandaríkjunum. Rosenfeld
spurði hann frétta og Gamow dró
upp úr vasanum skopteikningu,
sem sýndi Landau, sitjandi bund-
inn í stól og keflaðan. Yfir hon-
um stóð Bohr og sagði: Landau,
Framh. á bls. 31.