Vísir - 19.11.1966, Blaðsíða 9

V í SI R . Laugardagur 19. nóvember 1966.

Líklegt verður að teljast að
öllum hindrunum hafi verið rutt
úr vegi afhendingar íslenzku
handritanna í Arnasafni. Þau
munu sennilega byrja að berast
með næsta vori og koma hingað
smátt og smátt á allt að tuttugu
og fimm árum. Sérstök nefnd
íslendinga og Dana mun fjalla
nánar um, en gert hefur verið
hvaða handrit skuli afhent ís-
lendingum, en samkomulag um
það atriði hefur verið gert í
öllum meginatriðum.
Þess vegna er ekki úr vegi að
rifja upp nokkur atriði í sögu
handritamálsins, lesendum til
glöggvunar. Er í aðalatriöum
stuðzt við erindi Halldórs Hall-
dórssonar prófessors um hand-
ritamálið, sem flutt var á veg-
um Stúdentafélags Reykjavíkur
1. desember 1964 og birtist
nokkrum dögum síðar í Vísi.
Þar rakti prófessorinn upphaf
handritamálsins tif kröfu sem
un árið 1936 hafði verið viöur-
kenndur réttur íslendinga til
afskipta af stjórn Ámasafns og
íslendingar höfðu jafnframt
undirstrikað allan rétt sinn til
handritanna. Prófessoramir Ámi
Pálsson og Sigurður Nordal og
Einar Amórsson voru skipaðir
í Ámanefnd.
gftir að ísland varð lýðveldi,
og stríðinu lauk, hófust
viðræður mil'li íslendinga og
Dana um margvísleg málefni.
Handritamálið var eitt af um-
ræöuefnum þeirra. Lögö var sér-
stök áherzla á að íslendingar
teldu að afstaða Dana til hand-
ritamálsins gæti haft úrslita-
þýðingu á framtíðarsamvinnu
og samband íslands og Danmerk
ur. Lögð voru fram tilmæli um
afhendingu handritanna og fjall-
aði danska stjórnin um máliö. I
framhaldi af þessu skipaði
stjórn Dana nefnd stjórnmála-
manna og sérfræðinga og átti
hún að gera tillögur um hand-
ritamálið. Byrjað var að ræða
málið opinberleg:- í Danmörku
í blöðum og tímaritum. Lýðhá-
Prófessor Jón Helgason og Stefán Karlsson i Árnasafni.
Saga handritamálsins
fram kom á fyrrihluta 19. aldar
um afhendingu skjala úr íslenzk
um stofnunum er þá lágu í
dönskum söfnum. Það var upp
úr 1837 sem Steingrímur Jóns-
son biskup fór fram á að skilað
yrði skjölum frá biskupsemb-
ættunum á Hólum og í Skál-
holti sem hafnað höfðu í Árna-
safni. Þessi skjöl mun Ámi
Magnússon hafa fengið að láni
og látiö farast fyrir að 'skila
þeim aftur.
'T’ilmæli Steingríms biskups
Jónssonar birtust 70 árum
síðar í þingsályktunartillögu er
Hannes Þorsteinsson, þjóðskjala
vöröur flutti á Alþingi árið 1907
um að stjómin geri ráðstafanir
til að Islendingum verði skilað
handritum og skjölum sem lán-
uð höfðu verið Árna Magnús-
syni úr skjalasöfnum biskupa,
kirknaklaustra eöa annarra
stofnana hérlendis. Tillagan var
samþykkt en tilmælum hafnað
í Danmörku. Sama mál var end-
urvakið á Alþingi árið 1924 af
Tryggva Þórhallssyni og Bene-
dikt Sveinssyni. I framhaldi af
því var gerður samningur um
skjalaskipti íslands og Danmerk
ur árið 1927. Samkvæmt þeim
samningi fengu íslendingar 700
fornskjöl á skinni.
^steéðan til þess að ekki
höfðu komið ffam eindregn
ari kröfur um afhendingu ís-
lenzkra handrita í Árnasafni
annarra en fyrrgreindra skjala
er eflaust sú að hér hafði ekki
myndast gmndvöllur til
geymslu, meðferðar og rann-
sóknar þeirra handrita er íslend
ingar vildu helzt geta endur-
heimt. En á Alþingishátíöarár-
inu 1930 kom eðlilega fram til-
laga er undirstrikaði óskir okk-
ar um að við fengjum £ fyllingu
tímans í okkar hendur öll ís-
lenzk handrit í dönskum söfn-
um. Tillagan var flutt af fulltrú-
um allra stjómmálaflokkanna.
Hliðstæö tillaga var einnig bor-
in fram árið 1938. Fyrri sam-
þykktin var aldrei rædd við
Dani en umræður um seinni til-
löguna fóru fram, en aðgerðir
strönduðu á því að heimsstyrj-
öldin síðari hófst og ísland var
hemumið. Með konungstilskip-
skólamenn gérðust stuðnings-
menn íslendinga í handritamál-
inu og skoruöu þeir opinberlega
á dönsk stjómarvöld að verða
við tilmælum íslendinga. Vakn-
aði þá nýr skilningur hjá Dön-
um á eðli handritamálsins og
málstað Islendinga. Nefnd sú
sem ríkisstjórn Dana skipaði ár-
ið 1947 skilaði áliti fjórum árum
síðar, eða árið 1951. Skoðanir
nefndarmanna á því hve mikið
ætti að afhenda íslendingum af
handritunum voru mjög skiptar.
En í heild sinni var álit nefnd-

TJanskir háskólakennarar birtu
andmæli gegn afhending-
unni árið 1952 og töldu þar að
handritin væru sameign Norður-
landa. Á árinu 1953 er haldin
sýning á íslenzkum handritum
og var þess hvergi getið af hálfu
þeirra er fyrir sýningunni stóðu,
Hafnarháskóla, Konungsbókhlöð
unnar og danska Þjóðminjasafn-
sins, að handritin væru íslenzk.
Þessi vísir að beinni andstöðu
ýmissa háskólamanna gegn
h^ndritaafhendingu átti eftir að
vaxa frekar þegar á leiö.
Til vinstri á myndinni er sá hluti Kristjánsborgarhallar, sem er
aðsetur Hæstaréttar Danmerkur. Til hægri er Thorvaldsenssafnið.
arinnar hagstætt málstað íslend-
inga. Sama ár var Sigurður Nor-
dal prófessor, kunnasti sérfræö-
ingur Islendinga í norrænum
fræðum skipaður sendiherra
lands síns í Kaupmannahöfn.
Það var að komast skriður á
handritamálið og íslendingar
vildu undirstrika þá áherzlu sem
þeir lögðu á handritamálið með
skipun prófessorsins í sendi-
herraemþættið. En nú tóku þeir
menn sem vildu leggjast gegn
afhendingu handritanna að láta
til sín taka.
Á rið 1954 birtust tillögur Hans s
Hedtoft forsætisráðherra og
Julusar Bomholt, fræðslumála-
málaráðherra, um lausn hand-
ritamálsins. I þessum tillögum
var gert ráð fyrir að handritin
yrðu sameign Danmerkur og ís-
lands og að fræðimenn beggja
landa ynnu í sameiningu að
rannsóknum á þeim. Þessu sjón-
armiði höfnuöu íslendingar er
málið hafði verið rætt á Alþingi
og undirstrikuðu enn einu sinni
óskir sínar um að handritin yrðu
afh.nt Islendingum. Allar frek-
ari umræður um málið féllu
niður i bili. En árið 1956 átti
Gylfi Þ. Gíslason menntamála-
ráðherra viðræður við H. C.
Hansen forsætisráðherra Dana
og stakk upp á þvi að skipuð
yrði nefnd danskra og íslenzkra
stjórnmálamanna sem fengi það
verkefni að finna grundvöll að
lausn handritamálsiná. Var
þeirri tillögu vel tekið, en ekk-
■ert gerðist í því máli aö sinni.
Gylfi Þ. Gíslason og Jörgen
Jörgehsen menntamálaráðherra
Dana áttu viðræður um málið á
fundi i Stokkhólmi árið 1957
og aftur sama ár í Helsingfors
og enn aftur i Kaupmannahöfn.
Danska stjórnin féllst á skipun
nefndar, en þegar til kom vildi
stjórnarandstaðan ekki tilnefna
menn í nefndina og strandaði
málið þá á nýjan leik.
þessum árum, höfðu dansk-
ir lýöháskólamenn helgað
handritamálinu sérstakt hefti af
málgagni sínu og ritað áskorun
til dönsku ríkisstjórnarinnar um
handritaskil. Nefnd danskra
menntamanna undir forsæti
Bents Koch, ritstjóra, hóf að
vinna að framgangi handrita-
málsins. Út hafði komið bók
Bjama Gíslasonar um handrita-
málið og vakið athygli í Dan-
mörku.
Handritamálið hélt áfram að
vera £ athugun hjá dönskum og
. íslenzkum stjórnmálamönnum.
En augljóst var að nú hlaut að
draga til tíðinda, þótt danska
stjómarandstaðan vildi bregða
fæti fyrir afhendingu. Valin var
sú leið að íslenzkir og danskir
stjórnmálamenn ræddu málið
sín í milli og gerðu út um það.
Þó var beðið með allar meiri-
háttar ráðgeröir fram yfir
dönsku þingkosningarnar árið
1960. Engu að síður ræddust
danskir og íslenzkir ráðamenn
við öðru hvoru. Gylfi Þ. Gísla-
son menntamálaráðherra átti
viðræður við Jens Otto Krag og
Jörgen Jörgensen áriö 1959. —
Næsta ár kom Jörgensen til Is-
lands og ræddi þá við íslenzka
stjórnmálamerin og fræðimenn.
I þessum viöræðum var rætt
um hugsanlegan grundvöll að
lausn .andritamálsins, en engar
ákvarðanir teknar.
IK'ftir þingkosningarnar tók
ríkisstjórn Dana málið aft-
ur upp og var nú ákveöið, að
því er virðist, að málið skjldi
til lykta leitt. Islenzka rikis-
stjómin var beðin um að senda
dönsku ríkisstjórninni greinar-
gerð um sjónarmið sín í hand-
ritamálinu og lista yfir þau
handrit sem I'slendingar teldu
sig vilja fá afhent. Greinargerð-
íri var afhent á árinu 1961. —
Hennj var í fyrstu hafna'ð af ,
Dönum sem grundvelli að lausn
handritamálsins, en eftir nokkr-
ar viðræður ákvað danska
stjórnin að ganga meira til móts
við kröfur Islendinga en áður.
Ágreiningur varð um afhend-
ingu Konungsbókar og Sæm-
undar-Eddu, sem Islendingar
töldu óhjákvæmilegt að fá i sín-
ar hendur. Varð það úr að þetta
atriði var látið bíða afgreiðslu
en smærri atriði tekin til frek-
ari meöferðar. í þessum viðræð-
um tóku þátt Gylfi Þ. Gíslason,
Gunnar Thoroddsen og Stefán
Jóhann Stefánsson. Sérfræðinga
nefnd Dana og íslend. fjallaði
einnig um máliö en í henni sátu
af íslands hálfu prófessorarnir
Siguröur Nordal og Einar Ólaf-
ur Sveinsson. Þeir komu sér
saman um í aðalatriðum hvaða
handrit skyldu afhent Islending-
um. Loks komu fyrrgreindir
þrír stjórnmálamenn aftur til
skjalanna og þá var í samein-
ingu ákveðið að Konungsbók og
Sæmundar-Edda skyldu veröa
meðal þeirra . handrita sem Is-
lendingar fengju. íslenzka ríkis-
stjómin og stjórnarandstaðan
féllust á samningana og danska
stjórnin bjó sig undir að flytja
frumvarp um afhendinguna i
danska þjóðþinginu.
\7'ar það lagt fram 27. apríl
* 1961 og samþykkt af yfir-
gnæfandi meirihluta danska
þingsins. Hins vegar tókst and-
stæöingum handritamálsins að
koma fram frestun á lögunum,
þannig aö þingið varð að taka
frumvarpið fyrir aftur að lokn-
um kosningum árið 1964. ís-
lendingar og stuðningsmenn af-
hendingar í Danmörku biðu
þannig milli vonar og ótta í
þrjú ár. Andstaðán við umræð-
urnar 1964 varð miklu harðari
Framh. á bls. 5
i