Vísir - 22.04.1967, Qupperneq 9

i?c:
V1SIR . Laugardagur 22. aprfl 1987.
Q
„Fiskurinn er samur og áður

Afmælisspjall við Halldór Laxness, sem verður 65 ára á morgun
Tjað er heldur kaldranalegt
^ um að litast af Þingvalla-
veginum, þegar við ökum austur
Mosfellssveitina að Gljúfra-
steini, að kvöldi þessa síðasta
vetrardags. Harðindalegt, mundu
bændur á þessum slóðum hafa
sagt, þegar Halldór Guðjónsson
var ungur drengur I foreldra-
húsum að Laxnesi. 1 þann tíð
var orðið „harðindi" uggvæn-
legrar merkingar, og vorharð-
indin verst. Nú er ekki einung-
is að allan ugg hafi dregið úr
merkingunni, hér sunnanlands
að minnsta kosti, heldur varla
að menn taki sér það I munn
framar. Fólk er ekki lengur háð
tiðarfarinu að neinu ráði, nema
þá helzt öræfa- og jöklaferða-
langar um páska. Svona hafa
allar aðstæður breytzt á þessum
sex áratugum síðan Halldór var
ungur á þessum slóðum — því
að bóndinn að Gljúfrasteini
verður hálfsjötugur næstkom-
andi sunnudag, „ef guð lofar
honum að lifa“, svo rekinn sé sá
vamagli, sem gamla fólkinu
þótti ævinlega vissara að slá,
jafnvel þótt ekki væri um aö
ræða nema morgundaginn.
Bóndinn að Gljúfrasteini —
samkvæmt þeim skilningi, sem
ríkti fyrir sextíu og fimm ár-
um, er Halldór Kiljan Laxness,
hið hálfsjötuga nóbelsverð-
launaskáld, í þurrabúð að
Gljúfrasteini. Það hefði þótt
heldur kvíðvænlegt hlutskipti
manni á þeim aldri fyrir sextíu
og fimm árum þama í Mosfells-
sveitinni. Nú er þessu öllu öfugt
snúið. Engir kvíða eins gamals-
aldrinum og bændur, sem komið
hafa sér upp blómlegu búi. Hinir,
sem engpn eiga búpeninginn,
hrósa happi, þegar aldurinn
færist yfir þá.
Að einu leyti hafa Halldór
Kiljan og kona hans þó viö-
haldið þeirri hefð, sem var ríkj-
andj á bóndabæjum á hans upp-
vaxtarárum, góöri hefð, sem
því miður er mörgum týnd. Þau
kunna að bjóða gestum í bæinn
af þeirri hlýju og alúð, að hon-
um finnst sem vorbatinn hljóti
að vera skammt undan, þrátt
fyrir sumarmálakastið, þegar
hann er leiddur þar til stofu.
Þar ríkir þetta sama yfirlætis-
lausa, varma, óskilgreinanlega
andrúmsloft og á heimilum, þar
sem bezt var að koma ....
Aldrei að vita, hvað úr
því verður.
Sextíu og fimm ára — það
eru víst óyggjandi heimildir
fyrir því, segir Kiljan. Annars
kemur það ekki neitt við mig.
Ég er við beztu heilsu; hef allt-
af verið heilsugóður, hvort sem
ég á það sjálfum mér að þakka,
ætt minni eða guði, kannski
þessu öllu þrennu. Ég held ó-
skertum lfkamskröftum; finn
ekkj fremur til þreytu en áður,
þótt ég sé í langferðalögum.
Þegar ég dvelst hér uppfrá, fer
ég í gönguferðir daglega. Síðast
i dag var ég þrjár stundir á
gangi uppi í fjöllunum hér i
kring.
— Og ritstörfin?
— Maöur er alltaf að vinna
að einhverju. Ég sá það haft
eftir Graham Green i blað’
nokkru eða timariti, ekki ails
fyrir löngu, að hann áliti sig ekki
geta sagt um það hvað yrði úr
þvf, sem hann væri að vinna að,
fyrr en hann hefði skrifað um
tuttugu þúsund orð; hvort eitt-
hvað yrði úr því eða ekki neitt.
Mín reynsla er nokkuð svipuð.
Aldrei að vita hvað úr verkinu
verður, fyrr en maöur hefur
unnið að þvi nokkum tíma.
Tuttugu þúsund orð — það er
talsverður hluti af bók. En
svona er þetta.
— Hefur það átt sér stað, að
þú hættir við verk, eftir að þú
hefur unnið að því í lengri
tíma?
— Já, það hefur komið fyrir.
Kannski hef ég notað eitthvað
úr því seinna, kannski ekki. I
rauninni er það svo ákaflega lít-
ið, sem einyrkinn kemur í verk.
Kfann langar til að skrifa skáld-
sögu, leikrit eða fræðilega rit-
gerð, en tíminn liður fyrr en
nokkur veit af. Árið sem leið
skrifaði ég fjórar bækur; Dúfna-
veisluna, þýðingu á sögubók
eftir Hemingway, bók um
myndlist Svavars Guðnasonar
og Islendingaspjall. Hefði þurft
að skrifa tíu ... Feröalög taka
oft langan tíma frá störfum
fyrir mér, en hjá þeim verður
ekki komizt; maður verður víða
að sinna eigin erindum og ann-
arra.
Vinnubrögöin hafa
breytzt.
— Hefur meðvitundin um
þessa tímaþröng orðið sterkari
og áleitnari með aldrinum?"
„Menn hafa tekið upp nýjar
og störvirkari aðferöir við að
veiða fisk. En fiskurlnn er
samur og áður.“
— Ég hef alltaf átt í baráttu
við tímann, og finn engan mun
þar á. En vinnubrögð mín hafa
breytzt nokkuð. Hlutimir taka
mig lengri' tíma en áöur fyrir
það, að ég strika meira út af því,
sem ég skrifa. Beiti sjálfan mig
strangari gagnrýni. Áður skrif-
aði ég breiðari stil og notaði
mikinn orðaforða, með löngum
staðháttalýsingum, mannlýsing-
um, sálarlífslýsingum og löngum
samtölum með öllu því málæöi,
sem komið varð að. Þess háttar
vinnubrögð veita mér ekki á-
nægju lengur. Ég strika allt út,
nema það bréðnauðsynlegasta.
í því einu liggur ótrulega rpikil
vinna. Handritið að þessari litlu
bók, sem ég var að skrifa um
jólin, íslendingaspjalli, er stór
hlaði af pappír; ég get sýnt þér
hann einhvem tíma, hann er í
bænum. Svo þegar bókin er
fullgerð, þá er eiginlega ekkert
eftir nema minnisorðin. Allt
glundrið strikað út ,.
— En svo koma þessir alvisu
menn, heldur Kiljan áfram, og
segja að þetta hafi allt verið
skrifað áður. Mikið rétt, þetta
hefur allt heyrzt áður, sem bet-
ur fer. Ekkert nýtt undir sól-
inni. Engu að síöur koma þarna
fram ný sjónarmið — en þeim
taka menn bara ekki eftir. Samt
sem áður eru þau einkar fróðleg
fyrir þá, sem haft hafa vitlausar
hugmyndir um íslendinga, bæði
íslendinga sjálfa og ekki hvað
sfzt fyrir Norðurlandamenn.
Þessi bók er samin sem innskot
eða kafli í „Skáldatíma". Hún
er skrifuð fyrir beiðni frá er-
lendu forlagi, sem vildi auka
mynd af mér og íslandi einmitt
inn í þá bók, og það er ekki
nema sjálfsagt að gera slíkt fyr-
ir lesendur sína. En að sjálf-
sögðu hefur þetta allt heyrzt
áöur hér heima, bæði það að
ekki sé staf trúandi í Landnámu
eins og hitt að vandvirkni sé
lítt þekkt hugtak á íslandi.
— Ég á því örðugt með að
skilja hvað við er átt, þegar því
er haldið fram, að þetta sé
miðlungi góð bók, segir Kiljan.
Beztar þykja þó bækur þar sem
ekkert er nýtt. Er þessi kafli,
„íslendingaspjall“, lakari en aðr-
ir kaflar í „Skáldatíma"? Eða
er hann lakari en greinar upp og
ofan, sem skrifaðar eru hér á
landi? Ég veit ekki almennilega
við hvað er miðað.
— Hefur því verið haldið
fram, að „íslendingaspjall:: væri
miðlungi gott vérk?
— Það var einhver ágætur
maður, sem felldi þann dóm. Ég
man ekki hver ... það er svo
undarlegt með þessa blessaöa
gagnrýnendur, að þeir skrifa
allir nákvæmlega eins; mætti
halda að þeir hefðu allir legið í
sömu vöggunní. Það sem þeir
skrifa virðist alltaf vera sama
tilkynningin frá sama hlutafé-
laginu. Oft, þegar ég les dóma
um bækur mínar, hvort heldur
er til lofs eöa lasts, langar mig
til að tala við gagnrýnenduma,
af því ég skil þá ekki. Og þeir
skilja mig ekki. Þar er, meö öðr-
um orðum, ekki nein' brú á milli.
Vantar snertipunkt. Þetta á ekki
eingöngu við um íslenzka gagn-
rýnendur, en einhvern veginn
finnst manni þaö síður tiltöku-
mál, þegar um erlenda ritdómara
er að ræða, t. d. menn í Suður-
Ameríku eða Kína. En svona er
það samt, að á stundum skil ég
ekki okkar eigin gagnrýnendur
og þeir ekki mig fremur en þetta
væm aðilar, er mæltu hvor á
sína tungu, er væri hinum ó-
skiljanleg.
Nóbelsverðlaunin hafa
litlu breytt.
— Nú hefur legið það orð á
um suma rithöfunda, sem hlotiö
hafa Nóbelsverðlaunin, að þeim
hafi veitzt öröugra að skrifa á
eftir sú vjðurkenning befur
ekki baft þau áhrif á þjg?
„Ég var orðinn tuttugu og
þriggja ára þegar ég skrifaöi
mina fyrstu fyrirferðarmiklu
skáldsögu, „Vefarann“.“
— Síður en svo. Ég hef aldrei
afkastað meiru en þennan ára-
tug, sem liðinn er síðan. Ég var
staddur í miðjum „Brekkukots-
annál“, þegar mér voru veitt
verðlaunin, og hátíðahöldin f
sambandi við þau töfðu mig I
hálfan mánuð eða svo frá því
verki. Önnur áhrif hafði þaö
ekkl. Að undanskildum heiðrjn-
um er þetta eins og hver önnur
peningaupphæð, sem maður
flýtir sér að éta út og gleymir
síðan.
— Hefur sú viðurkenning ekki
aukið gengi þitt erlendis?
— Ekki get ég sagt það. Ekki
frá þvf sem orðið var síðustu
árin áöur. í sumum löndum
hefur áhuginn á verkum mínum
fremur dofnað fyrir bragðið, t.
d. í Svíþjóð, þótt ýmsir eigi
örðugt með að skilja það. Hinu
verður ekki heldur neitað, að
þessi verðlaun hafa vakið áhuga
á verkum mínum í einstaka
landi, þar sem bækurnar voru
lítt eða ekki þekktar áður. Og
bréfaskriftir hafa margfaldazt
— ótrúlegasta kvabb frá alls
konar fólkl, framámönnum
hinna ólíkustu hreyfinga til
dæmis, bænir um alls konar
liðsinni, tilmæli um að maður
skrifi nafn sitt undir fyrirfram
samin ávörp, áskoranir eöa
stefnuyfirlýsingar, stöðugar
beiðnir um greinar í blöð og
tímarit, spumingalistar um álit
manns á öllu milli himins og
jarðar. Þessu er ógerlegt að
sinna; það tæki mann allan dag-
inn aö lesa öll þessi bréf, hvað
þá, ef maður ætti svo að svara
þeim. Þá liggur maður og undir
stööugri persónulegri ásókn út-
lendinga, einkum á sumrin, sem
getur orðið hvimleið, vægast
sagt. Þessi ásókn hefur magnazt
við nóbelsverðlaunin. Seigastir
eru útlendir sjónvarpsmenn.
— En hafa verölaunin breytt
afstöðunni til þln hér heima, að
einhverju leyti?
— Ekki hef ég orðið var við
það. Ég á minn fasta Iesenda-
hóp, traustan hóp, sem aukizt
hefur smám saman, en lengi
ekki tekið neinum stökkbreyt-
ingum. Ég á marga góða vini
og kunningja, sem heimsækja
mig þegar þeir vita að vel stend-
ur á. Ókunnugir láta mig í friði.
eftir sem áður.
Bandaríkjadvölin —
einhver sælasti tíminn
á ævi minni.
— Varstu snemma staðráðinn
í að gerast rithöfundur?
— Ég var mjög ungur, þegar
ég byrjaði að skrifa; ég hafði
gaman af að skrifa og eflaust
hef ég líka gert það af þörf, en
það vakti alls ekki fyrir mér að
gerast rithöfundur þá. Þó ég
væri það i rauninni frá upphafi.
Þegar ég var seytján ára, var é?
úti í Danmörku og þá var ein-
hver, sem sagði við mig að ég
ætti að skrifa smásögur i dönsk
blöð. Jú, ég féllst á það og
samdi smásögu sem ég sendi
„Berlingske Tidende", sem þá
var stærsta blaðið þar; hún birt-
ist þar helgina eftir. Síðan skrif-
aði ég fleirj handa sama blaði
Þá gerðist það, að þessi uppá-
stungumaður sagði fcð ég vrði að
fara og heilsa upp á ritstjórana.
Mig langaðj lítið til þess; þetta
voru miklir menn, en ég mark-
laus drengangi norðan af Is-
landi. Samt gerði ég þetta. Þeir
tóku mér vel og sögðu mér að
halda áfram að skrifa það sem
þeir kölluöu „short stories"; en
það orð heyrði ég þá í fyrsta
sinni.
— Eftir það fór ég víða um
lönd. Skrifaði greinar og hug-
leiðingar við og við og sendi
blöðum til birtingar; sumt var
birt og annað ekki eins og geng-
ur. Ég var orðinn tuttugu og
þriggja ára, þegar ég skrifaði
mína fyrstu fyrirferðarmiklu
skáldsögu, „Vefarann"; það
gerðist í einni striklotu að kalla.
Upphaflega urðu til frumdrög
að þeirri bók, sem ég kallaöi
„Heiman ég fór“, en þegar ég
var kominn nokkuð á veg með
þau, þóttist ég sjá þá skipulags-
bresti á þvl verki, að ég mundi
missa á því tökin, ef ég héldi
áfram með það. Þessi frumdrög
voru samt gefin út nú fyrir
nokkrum árum með sínum upp-
haflega titil; Heiman ég fór.
— Og svo var það dvölin í
Bandaríkjunum. Varö hún þér
gagnleg?
— Mjög gagnleg. Ég hafði á-
kaflega góðan tíma til að nema
og þroskast, Ég undi hag mínum
vel vestur þar, og kunni að
mörgu levti mjög vel við þjóð-
ina þá eins og æ síðan. Banda-
ríkjamenn eru mjög vingjarnleg-
ir í allri umgengni, og alþýð-
legri en fólk 1 Evrópu, þar sem
stéttarkenndin kemur í veg fyr-
ir að menn geti ræðst við óhik-
að. Ég held að árin, sem ég
dvaldist í Bandaríkjunum, séu
einhver sælasti tími ævi minn-
ar.
—- Hafðirðu kynni af rithöf-
undum þar vestra?
— Ég kynntist Upton Sinclair.
Ég geng annars aldrei þvert
yfir götu til að kynnast frægum
rithöfundum. Aftur á móti les
ég mikið af bókmenntatlmarit-
um, og sjái ég þar getið þókar,
sem mér þykir girnileg til fróð-
leiks verð ég mér úti um hana.
Þannig reyni ég eftir getu að
fylgjast með því markverðasta,
sem er að gerast á sviði heims-
bókmenntanna. Ég hef alltaf
haft áhuga á tónlist og mynd-
list, og á síöari árum hefur á-
hugi minn á leiklist farið stöð-
ugt vaxandi, svo að 6g set mig
Framhald á bls. 10.