Alþýðublaðið - 15.10.1966, Blaðsíða 15

STINGIN Á FJALLINU
' ÞjóðleikliúsiS:
UPPSTIGNING
Sj ónleikur í fjórum þáttum
eftir Sigurð Nordal
Leikstjóri: Baldvin Halldórs-
son
Leikmynd: Gunnar Bjarnason
„Uppreisn sú, sem varð efnið
í fyrstu sýningu fjórða þáttar,
var ekki fyrirhuguð og kom flatt
upp á mig,” segir Sigurður Nor-
dal í eftirmála Uppstigningar
þegar leikritið kom á prent. „Úr
því fór ég samt að hafa meiri
skemmtun af efninu.” Ekki er ó-
líklegt að ýmsir lesendur Upp-
stigningar hafi sömu sögu að
'segja og höfundurinn að þessu
leyti. Alveg þveröfugt við reynslu
þeirra hygg ég að fleiri en færri
áhorfendur Þjóðleikhússins á
fimmtudagskvöld hafi haft hálf-
gerðan ama af fjórða þættinum,
jafnvel leiðzt hann beinlínis. —
Þetta er skrýtið því tvímælalaust
er „uppreisnin” rótin undir
leiknum, stofninn sem hann
stendur á. Sé Uppstigning mark-
verður skáldskapur er það henn-
ar vegna.
í eftirmálanum getur Nordal
þess að hugmyndin að Uppstign-
ingu hafi hvarflað lauslega að
sér löngu fyrr en leikurinn var
saminn — „jafnvel sem efni í
leikrit þótt eklcert væri þá unn-
ið úr henni.” Það ætti að vera
óhætt að geta sér þess til að
efnið í fyrstu þremur þáttum
leikritsins eins og það er nú sé
nokkurn veginn eftir hinni upp-
runalegu hugmynd, öll lýsing
Knarrareyrar, fólksins á eyrinni,
hins hugdeiga prests. „Þú kann-
ast víst við konsúlinn og frúrnar
úr þúsund sögum sem þú hefur
lesið.” Það má nú einu gilda
hvað orðið hefði úr hinu fyrir-
hugaða leikriti (eða róman); —
sjálfsagt fiefði það talizt gild við-
bót víð borgaralegar raunsæis-
bókmenntir á íslenzku. Eins og
1 leikritið tókst til eru þrír fyrstu
þættirnir frekast paródía þess
konar efnis. Þessi skilningur er
óhjákvæmilega innifalinn leik-
ritinu sjálfu, en ekki var lagt ó-
þarflega mikið upp úr honum í
sýningu Þjóðleikhússins. Anna
; Guðmundsdóttir bar af í hlut-
verki frú Skagalín, alveg heima-
komin hlutverkinu, hinni móður-
: legu prestsmaddömu, þótt ekki
tækist henni að fullnýta kímni
textans. Óneitanlega er Uppstign-
ing bókverk fyrst og fremst, set-
ur því leikendunum þröngar
skorður og krefst um leið mik-
illar elju og innlífis af þeim eigi
verðleikar þess að njóta sín til
fullnustu. Það verður víst alla
tíð langdregið í meðförum; jafn-
vel mætti kalla það „leiðinlegt”
í eðli sínu, þrátt fyrir allt þess
andríki — eða vegna þess. Áreiðan
lega hefði stafað mikill fögnuð-
ur af Þorsteini Ö. Stephensen í
sínu gamla hlutverki, Davíðsens
konsúls, en Róbert Arnfinsson fór
tíðindalaust með það í þessari
sýningu; sama má segja um Guð-
björgu Þorbjarnardóttur, Mar-
gréti Guðmundsdóttur, Bessa
Bjarnason-, Rúrik Haraldsson og
Kristbjörgu Kjeld í sínum hlut-
verkum. Kristbjörg er að vísu
glæsileg kona á sviðinu — en
er hún sú „dama” sem leikurinn
gerir kröfu til? Ég held ekki. En
hér er um manngerðar-, ekki per-
sónulýsingu að ræða, og því fór
ágæt viðleitni leikkonunnar að
verulegu leyti út um þúfur. Helga
Valtýsdóttir skar sig úr í hlut-
verki kennslukonunnar sem hún
1 lýsti með tilþrifum og vakti verð-
skuldaða kátínu — en ekki má
mikið bera út af til að fröken
Johnson verði of gróf í meðförum
Helgu.
Séra Helgi Þorstelnsson er
heimamaður á Knarrareyri, alveg
náttúrlegur í umhverfi leiksins;
hann er á vissan hátt einn af
klippmyndasafninu. En séra Helgi
er meira. í upprunalegri gerð
sinni má ætla að hann hefði orð-
ið valið dæmi smóborgaralegra
örlaga, smáborgaralegs „harm-
leiks” í bókmenntunum, hinna
drómadrepnu hæfileika, mark-
lausu uppreisnar gegn umhverf-
inu, getuleysisins sem er vilja-
leysi, gctunnar til að vilja. Slík
örlög eru þekkt úr þúsund sög-
um — svo maður nefni nú ekki
sjálfan virkileikann. Uppstigning
séra Helga er uppreisn hans gegn
Róbert Arnfinnsson og Guðbjörg Þorbjarnardóttir.
þessum örlögum, gegn hlutskipti
sínu sem klippmyndar — eitt af
stefjunum í leiknum snýst um
skáldskapinn sem spegil lífsins,
lífið spegil bókmenntanna:
Erlingur Gíslason og Bríet Iléðinsdóttir.
- En — er þetta rökkurríki
sú veruleikans veröld sem ég þráði?
Hvað eruð þið þá, spyr ég enn og aftur,
eruð þið fyrir- eða eftirmyndir,
sönn eða logín, lifandi eða dauð?
Elskið þið ekki, hatið, hugsið, talið
og breytið alveg eftir kokkabókum
hæstvirtra höfunda,1 sem skapa skugga,
og þið verðið svo skuggar af þeim skuggum?
Séra Helgi fer úr úr rullunni
sem kallað er, eða öllu heldur:
hann fer alveig inn í rulluna, lifir
sig of djúpt inn í hlutverkið. Þetta
eru orð leikhússtjórans í fjórða
þætti. Og þau eru dagsönn: upp
reisn séra Helga gegn hefð og
grónum vana, freisting hans á
fjallinu, frelsisdraumurinn, fær
gildi, merkingu sína af því að hún
er færð úr umhverfi leikritsins
inn í umhverfi leiksins: virki-
leika leikhússins og áhorfendanna.
Séra Helgi stígur fram úr klipp
myndasafninu án þess þó að láta af
Ihlutverki sínu þar; hann er í
senn séra Helgi á Knarrareyri og
leikarinn, söguhetjan séra Helgi;
hvor helft hans varpar ljósi á
hina eins og þorpslýsingin fær
fyrst rétt gildi í Ijósi uppreisnar
innar. „Pirandellismi" Nordals
er ekki tillærð brella heldur sprott
inn af eðlisnauðsyn efnisins, —
Uppstigning er á sinn tvísæja, írón
iska hátt helgileikur um eilífan,
óhöndlanlegan frelsisdraum manns
ins, okkar allra.
Fjallræðan er kjarni leiksins,
stafar birtu sinni um hann allan.
En svo kynduglega bar til í sýn
ingu Þjóðleikhússins að einmitt
þetta atriði fór út um þúfur; Erl
ingjir Gíslasonj sem lýst’i séra
Helga með list og prýði f hin
um „raunsæja” þætti leiksins varð
liikandi og h’álfvolgur þegar kom
að ^igpreisninni. Það má vera að
hér se ófullnægjandi lelkstjórn
um áð kenna, ag tvímælalaust var
leikmynd ,-fjallræðunnar misheppn
uð; Erlingur virtist hafa allar á-j
stæður til að valda hlutverki Helga i
að fullu og öllu og gerir hinnii
fyrri helft hans að flestu leyti aði
dáanleg skil. En vegna þeirrar
seinni varð hlutverkið leikaranum
ekki sá sigur sem efni stóðu til.
Það varð hinsvegar hlutverk:
fröken Jóhönnu Bríeti Héðinsdótt;
ur Jóhanna er tvíbentasta hlutverk;
leiksins Hún er að sönnu gerð:
eftir formúlu eins og aðrar per:
sónur hans, en alls ekki jafn op
inskátt né með tilsvarandi skopf;
það á vísast að taka í grimmri al.
vöru, og eintómri alvöru, skoðan.
ir hennar á séra Helga, listinni,
ástinni og hverju einu. Af þcssum
ástæðum meðal annars er annarí
þátturinn véikasti hluti leiksins-!
En Bríet fór af slíkum myndugleik
með hlutverk Jóhönnu, svo náttúr;
legum þokka í hlutverkinu, að:
tvíræð þess ‘gleymdist og varð:
að engum ama.
Valur Gíslason og Jón Sigur- ,
björnsson fóru með hluverkin tvö
í „leiknum utan leiksins", leik
'hússtjóranín og hæstvirtaa höf J
und og gerðu þeim makleg skil: |
Valur fór listavel með ávarp leik *
hússtjórans til áhorfenda eftir upp j
reisnina. En auðvitað er gervi *
..hæstvirts höfundar” tómur af-j
káraskapur; hitt hefði verið til-
valið, ekki sízt á heiðurssýningu.l
að hann hefði svip af sínum höf-l
undi.
Leiktjöld eru áreiðnnlega vand,
gerð við Uppstigningu. Þau verða;
Framhald á 14. síðu. . ■*
15. október 1966 ALÞÞÝÐUBLAÐI0