Dagur - 17.12.1997, Blaðsíða 4

20-mibvikudagur n. desember 1997
X^HT
LÍFIÐ í LANDINU
Vandinn að verða
marktækur
EIJVAR
KARASON
SKRIFAR
Nú er ekki bara árstíð bókaút-
gáfunnar, heldur líka þeirra sem
vilja hafa skoðun á bókmennta-
sköpun landsmanna: þetta er
blómatími krítíkeranna. Það
hefur vafist fyrir mörgum að
skilgreina eða átta sig á hlut-
verki gagnrýnenda, gagninu sem
hægt er að hafa af þeim, ef eitt-
hvað er, en kannski erum við
komin á sporið ef við hugsum til
þess að þegar út kemur ný bók,
frumsýnd er ný kvikmynd eða
leikrit, eða einhverskonar dag-
skrá er í gangi sem gæti vakið
áhuga, þá eru sjálfvirk viðbrögð
flestra að hlera eftir því hvernig
þeim líkar sem séð hafa eða les-
ið viðkomandi verk. Og það geta
menn gert með því að tala við
fóik sem þeir umgangast, og
sömuleiðis er hægt að kaupa sér
blöð, tímarit eða aðra fjölmiðla
sem veíta þá þjónustu að hafa
fólk á sínum snærum sem skoð-
ar ný verk og laetur í ljós áiit sitt
á þeim.
Þetta er samt ekki alveg svona
einfalt. Þegar maður úti í bæ
leitar eftir áliti í sínum um-
gengnishópi, þá velur hann fólk-
ið sem hann spyr eða tekur
mark á; ósjálfrátt reynir hann að
bera þar niður sem hann veit að
er einhver þekking á bakvið
skoðunina, einhver forsenda til
að skilja og meðtaka. Svo dæmi
sé tekið þá myndi djassunnandi
aldrei spyija einhvern kunningja
sinn álits um nýja plötu með
einhverjum sveiflumeisturum, ef
hann vissi að viðkomandi kunn-
ingi hlustaði aldrei á djass og
teldi að öll slík tónlist væri bara
hávaði og garg, líkt og þegar
„tvær blikkspöndur skopra ofan
stiga“ eða hvernig það var sem
Björgunarafrekið við Látrabjarg
var tii umfjöllunar fjölmiðla um
helgina. 50 ár eru liðin frá því
að skipbrotsmönnum af breska
togaranum Dhoon var bjargað
við aðstæður sem ættu að vera
mannlegum mætti um megn.
En iiðsmenn björgunarsveitar-
innar Bræðrabandsins sigu nið-
ur klakabrynjað bergið, fóru nið-
ur í stórgrýtta urðina í lemjandi
brimi, höfðu mennina í land og
komu þeim upp alla leið, með
MAÐUf
m^iRUÐ

,Nú er ekki bara árstíð bókaútgáfunnar, heidur líka þeirra sem viija hafa skoðun á bókmenntasköpun landsmanna, “ segir
greinarhöfundur m.a.
dansmússíkin í höfuðstaðnum
virkaði á Ólaf Ljósvíking. Það er
til fólk sem hefur svipað álit á til
að mynda ljóðaupplestri; það
lokar eyrunum í vanlíðan eða
sofnar hreinlega ef ljóðaupplest-
ur drynur á eyrum þess - eða
nefnum bara fótbolta; þú ert
engu nær um gang einhvers
knattspyrnuleiks þótt þú heyrir
lýsingu manns sem sér ekkert
nema þvögu af mönnum eltast
við tuðru á grasbala í tæpa tvo
klukkutíma, og óskar sér innst
inni langt í burtu frá því öllu
saman.
„Smekksatriði“
Þetta virðist í íljótu bragði vera
svo sjálfsagt mál að óþarfi sé að
eyða að því orðum: að maður
vilji helst heyra álit þeirra sem
vit hafa á, eða jafnvel „gerst til
þekkja.“ En ástæðan fyrir því að
þetta er nefnt er sú að þegar að
því kemur að velja listgagn-
rýnendur á fjölmiðlana, ekki síst
þá sem dæma eiga bókmennta-
efni, þá vill þetta sjálfsagða sjón-
armið ekki aðeins gleymast,
heldur hættir það hreinlega að
vera í gildi; hið ágætasta fólk fer
jafnvel að fá þær grillur í höfuð-
ið að þessi regla eigi ekki lengur
við, að mat á bókmennlum sé
slíkt „smekksatriði" að sjónar-
mið allra sem á annað borð eru
læsir hljóti að eiga jafnmikið er-
indi við annað fólk. Og þessi
meinloka skýrir að sumu leyti
þær furðulegu ógöngur sem op-
inber íslensk bókmenntaum-
ræða á það til að rata í.
Drýldtn bamsandlit
Ég nefndi áðan að það væri lítið
gagn í lýsingu þess manns á fót-
boltaleik sem hvorki hefur skiln-
ing né áhuga á íþróttinni. Hins-
vegar getur slík lýsing verið
ágætis prósi; vel stílandi maður
getur skrifað hina skemmtileg-
ustu grein um eitthvað sem
hann í hjarta sínu fyrirlítur, og
sé um að ræða íþróttaleik getur
hann með þeim skrifum til
Meimmgarvaktin
Hetjur segja frá
viðkomu á því sögufræga Flaug-
arnefi, þar sem „hvílurúmið var
fölnað gras“ þá löngu nótt sem
þeir máttu láta fyrirberast á
bergsyllunni. Þetta var ólýsan-
legt afrek.
Frásögn
Því áhugaverðara er að fylgjast
með því hvernig hetjunum segist
frá. Helgarblöðin birtu kafla úr
frásögn Steinars j. Lúðvíkssonar
úr „Þrautgóðir á raunastund", í
bland við árbækur Slysavarnafé-
lagsins, (sjá Islendingaþætti
Dags sl. helgi); Rás 1 sendi út
þátt Finnboga Hermannssonar
með viðtölum við þá sem lifa og
muna atburðinn. Eftirtektarvert
var að rifja upp gamlar skráðar
Segjafæst orð mest?
Frásagnirnar afbjörg-
unarafrekinu við
Látrabjarg eru eftir-
tektarverðarjyrirþá
sem vinna daglega við
að skrásetja atburði
fyrírblöð, útvarp eða
sjónvarp.
frásögur og hlýða á nýjar. Yfir
þeim hvílir eitthvert íurðulegt
látleysi. Andblærinn og frásagn-
arhátturinn stingur gjörsamlega
í stúf við frásagnartækni sam-
tímans, þar sem ekki-afrek eru
blásin upp og einskisverðir hlut-
ir dásamaðir.
Er það svona sem menn segja
frá því sem skiptir máli? Sama
hvort hlýtt var á þátt Finnboga
eða gripið niður í skráðar heim-
ildir, alls staðar mátti glöggt sjá
sama frásagnarháttinn. Hófsam-
an, lágstemmdan, hlutlægan.
Tilfinningasemi var nánast eng-
in, nema í frásögum bresku sjó-
mannanna sem sögðu frá því
hvernig þessi „englaflokkur"
hafði birst: „Stórir og sterkir en
þögulir menn, sem vissu hvað
dæmis hitt fyrir og kætt og glatt
aðra antísportista (á sama hátt
og að vinsældir stóryrtra leik-
húsgagnrýnenda eru ekki hvað
sístar meðal þeirra sem býður
við einni saman tilhugsuninni
um að fara í leikhús, og sjá
miklum ofsjónum yfir því fé
skattgreiðenda sem ausið er í
slíkar stofnanir - en það er önn-
ur saga.) Meginreglan er hins-
vegar sú að menn leita ekki að
fyrra bragði eftir áliti fólks sem
þeir vita að hefur enga forsendu
til að skilja eða meðtaka það
sem um er rætt. Og að sama
skapi verður að gera þá kröfu til
þeirra sem taka að sér að vera
opinberir Iistdæmendur að þeir
hafi á einhvern hátt áunnið sér
þá virðingu að aðrir taki mark á
þeirra sjónarmiðum. Menn geta
orðið sér úti um slíka virðingu á
ýmsan hátt, en einhverskonar
farsælt starf við eða í kringum
viðkomandi listgrein hlýtur að
eiga þar hlut að máli. Þessvegna
getur það vakið dálitla undrun
að sjá einn góðan veðurdag á
einhverjum fjölmiðli kynntan
nýjan gagnrýnanda sem enginn
hefur heyrt minnst á fyrr og ekk-
ert hefur unnið sér til ágætis svo
að nokkrum sé kunnugt, og ef
frá er talið drýldið barnsandlit
sem birtist kannski á ljósmynd
eða skjá ef svo ber undir þá vita
lesendur ekkert um manninn
annað en að hefði hann ein-
hvern skilnig á stíl myndi hann
ekki skrifa jafn þurrt og klúsað
og raun ber vitni. Þó er það há-
tíð hjá þvf þegar þeir menn eru
ráðnir til að gagnrýna sem ekki
hafa skapað sér nafn með far-
sælu starfi að einhverri listgrein,
heldur þveröfugt - þeir hafa
reynt fyrir sér á fle^tum sviðum í
viðkomandi fagi og allstaðar
skilið eftir sig sviðna jörð; enda
svo í krítíkinni og þykjast þá vita
allt betur en aðrir.
En svona vill það nú samt
vera.
þeir voru að gera og hikuðu
aldrei andartak“. Og voru sparir
á lýsingarorð þegar þeim sagðist
frá síðar.
Utvarpsþáttur Finnboga fang-
aði vel þessa einföldu en traustu
frásögn. Viðmælendur töluðu
hægt og sögðu skýrt frá í fáum
en áhrifamiklum dráttum. Frá-
sagnirnar af björgunarafrekinu
við Látrabjarg eru eftirtektar-
verðar fyrir þá sem vinna dag-
lega við að skrásetja atburði,
hvort heldur það er fyrir blöð,
útvarp eða sjónvarp. Og vekja
grunsemdir um að allt málæðið
og tilstandið og ekkisens orða-
gjálfrið snúist um ekki neitt.
Segja fæst orð mest?