Dagur - 21.11.1998, Qupperneq 3

I
SÖGUR OG SAGNIR
LAVBA It'D'A GU'R’ <21. KÓ V'F.'M'B E’B' 1998 »- ITI
FREYJA JÓNSDÓTTIR
skrifar
Fratnhald afforsíðu:
I sjúkraskrá Holdsveikraspítal-
ans frá 1898 kemur fram að þá
voru á spítalanum fjörutíu lík-
þráir sjúklingar - jafnmargir karl-
ar og konur - og limafallssjúkir
voru tólf karlar og fimm konur.
Ennfremur komu inn á spítal-
ann tvær konur sem ekki töldust
holdsveikar.
I skýrslunni lætur læknirinn
þess getið, að vegna þrengsla
hafi hann ásamt þeim læknum,
sem sendu sjúklinga á spítalann
orðið að vega og meta, hverjir
ættu að ganga fyrir. Þeir sem
voru mjög veikir og aðallega þeir
sem voru líkþráir og mesta smit-
hættan stafaði frá voru látnir
ganga fyrir með spítalapláss. Frá
sárum þessara sjúklinga var mik-
il hætta og þurfti því að fara var-
Iega við hirðingu þeirra. Frá
limafallssjúkum var minni hætta
og af þeim sökum þurftu þeir oft
að bíða Iengur eftir plássi á spít-
alanum.
Fyrsti sjúklingurinn sem lést á
spítalanum var kona sem andað-
ist nokkru fyrir jól 1898 og hef-
ur hún varla verið þar lengur en
á þriðja mánuð. Árið 1899 létust
sextán sjúklingar. Þeir voru allir
líkþráir nema þrír karlar sem
höfðu limafallssýki. Voru þetta
um tuttugu prósent af þeim sem
á spítalann hafði komið. Á
næstu árum á eftir fór dánar-
tíðni lækkandi.
I skjirslu Sæmundar Bjarnhéð-
inssonar o.fl. um heilbrigðis-
ástand í Holdsveikraspítalanum í
Laugarnesi 1898 og 1899 er
greint frá því, að heimakoma
hafi ekki komið fyrir á spítalan-
um en sá sjúkdómur var algeng-
ur á tilsvarandi spítölum erlend-
is. Þó er talin hætta á, að menn
ættu ekki Iengi því láni að fagna
að sleppa við heimakomuna, og
segir í skýrslunni, að hún sé alls-
staðar fylgifiskur holdsveikinnar
og einnig sárasjúkdómar. Enn-
fremur getur læknirinn um, að
sóttveikiköst hafi stundum heij-
að á sjúklingana og þá oft með
nýjum útbrotum í húðinni, en
stundum án útbrota.
Þá getur Sæmundur þess að
algengast sé að sjúklingarnir
hefðu átt foreldri sem höfðu
sjúkdóminn, annað eða bæði.
Aðrir hafi umgengist holdsveika
náið og sumir sofið í sama rúmi
og þeir. Dæmi: Stúlka um þrí-
tugt sem hafði í þrjú misseri sof-
ið f sama rúmi og holdsveik
stúlka, tveimur árum síðan
veiktist sú fyrrnefnda Iíka af
holdsveiki.
Annað dæmi var um fullfríska
konu sem var sett í sama rúm og
kona sem hafði sjúkdóminn.
Fríska konan veiktist tveimur
árum síðar af holdsveiki. Fimm
holdsveikir drengir voru lagðir
inn á spítalann 1899, sá yngsti
aðeins fimm ára, sá elsti fimmt-
án ára. Allir áttu þeir holdsveikt
foreldri, annað eða bæði. Síðan
segir í skýrslunni: „Margir af
sjúklingunum vita eigi til, að þeir
hafi haft nein samskipti við
holdsveika, áður en þeir veikt-
ust, en fari maður að spyrja þá
nánar, kemur í ljós, að þeir hafa
þó að minnsta kosti komið á bæi,
þar sem holdsveiklingar voru,
eða þessir sjúklingar hafa komið
á heimili þeirra."
Lífið iiman veggia
holdsveikraspnalans
Fyrsti hópur sjúldinga, sem á
spítalann kom, var mikið veikt
fólk, sem ekki gat lengur tekið í
pijóna eða eitthvað annað álíka
létt. Nokkrir gátu þó dálítið tek-
ið til hendinni innanhúss, en
það var þessu fólki, sem ekki
hafði alist upp við að sitja með
hendur í kjöltu, mikilsvert að
hafa eitthvað fyrir stafni. Hætt
er við, að dagarnir hafi verið
mörgum þeirra langir og söknuð-
ur eftir sínum nánustu sár.
Um tuttugu manns starfaði við
spítalann fyrsta árið. Yfirhjúkr-
unarkona var Christophine Jörg-
ensen, sem síðar varð eiginkona
Sæmundar Bjarnhéðinssonar yf-
irlæknis. Ráðskona var Christine
Guðmundsdóttir, sem hafði sér
til aðstoðar nokkrar vinnukonur.
Fyrsti ráðsmaðurinn var Guð-
mundur Böðvarsson, sem bjó
þar með konu sinni, Kristínu
Magnúsdóttur, ásamt tveimur
dætrum þeirra. Hann hafði með
sér tvo vinnumenn. Vökukona
var María Andrésdóttir og dyra-
vörður Guðjón Bjarnason.
Einnig störfuðu þar lærðar
hjúkrunarkonur og konur í að-
hlynningu.
Þeir, sem önnuðust rekstur
spítalans, sáu til þess að sjúkl-
ingar hefðu eitthvað sér til af-
þreyingar eins og spil og töfl.
Eins sendu danskir Oddfellowar
sjúklingum að gjöf á annað
hundrað innbundnar góðar ís-
lenskar bækur. Fyrir jólin gaf
reglan jólatré og veglegar jóla-
gjafir handa öllum.
I ráðsmannsbókum spítalans
kemur fram að sjúklingarnir
fengu fjölbreytt fæði. Smjör var
keypt frá Smjörhúsinu, mjólk og
ijómi frá Viðey, magarín frá G.
Zoega, Jóhann Sveinsson og Jón
Jónsson seldu spftalanum fisk,
frá Bernhöft komu hveitibrauð
og rúgmjöl, og virðist sem rúg-
brauð hafi oftast verið bakað í
eldhúsi spítalans. Sigtibrauð var
keypt af Félagsbakaríinu. Kart-
öflur, gulrófur og kál voru keypt,
af fólki sem lagði stund á garð-
rækt í nágrenninu. Kjöt og egg
voru oft á borðum og virðist ekk-
ert hafa verið til sparað fyrir
sjúklingana.
Eftir því sem lengra leið komu
fleiri sjúklingar á spítalann sem
gátu unnið. Allir sem gátu og
áhuga höfðu á garðrækt, fengu
dálítinn landskika vestur á bökk-
unum og ræktuðu þar kartöflur,
rófur og kál. Spítalinn keypti sið-
an uppskeruna og varð af þessari
vinnu sjúklinga talsverður sparn-
aður. Peningana notuðu þeir fyr-
ir ýmislegt sem þá vanhagaði um
og spítalinn hefði að öðrum
kosti þurft að leggja þeim til.
Einnig var þessi vinna upp-
örvandi og útivistin gerði fólkinu
gott. Þegar Landssíminn kom
1906 gerði hann sjúklingum
dvölina mun bærilegri en áður
og rauf að nokkru þá einangrun
sem þetta fólk varð að þola. Það
gat þá stöku sinnum heyrt í sín-
um nánustu og hefur það án efa
verið talsverð raunabót. Það
kemur einnig fram í bókum ráðs-
manns að margir hringdu á sím-
stöðina í heimabyggð sinni einu
sinni til tvisvar í mánuði. Símtöl-
in voru kostuð af spítalanum.
Árið 1913 var keypt kembivél
frá Álafossi og má segja að flest
hafi verið gert til þess að sjúkl-
ingar sem eitthvað gátu gert
fengju að vinna það sem þeir
þoldu að gera. Það kemur víða
fram í ráðsmannsbókum að karl-
kynssjúklingar gerðu við skó
þeirra sem á spítalanum dvöldu.
Einnig var trésmíðaverkstæði á
spítalanum og í skýrslum er þess
surnstaðar getið að líkkistur hafi
verið smíðaðar þar. Viðgerð á
húsgögnum spítalans, aktygjum
og hestavögnum, og ýmsu öðru
þar á staðnum var vinna sjúld-
inga og þá sérstaklega þegar
fram í sótti og fleiri voru nógu
frískir til að vinna við það en á
fyrstu árum spítalans. Bæði
Morgunblaðið og Isafold voru
keypt handa sjúklingum og
einnig talsvert af bókum. Þeir
fengu tóbak á kostnað spítalans
fyrir umtalsverðar Ijárupphæðir,
einnig fatnað og annað sem hver
og einn þurfti með.
Ótvíræöur árangur
Eftir að farið var að einangra þá
sem holdsveikir voru tók nýjum
tilfellum mjög að fækka. I
Læknablaðið árið 1922 ritar pró-
fessor Sæmundur fróðlega grein
um holdsveikimálin á spítalan-
um og er miðaði þar við árið
1920. Þá voru fjörutíu og fímm
holdsveikisjúklingar á spítalan-
um, en tuttugu og tveir utan
hans.
Samt var nóg pláss þar og und-
arlegt, að ekki hafí allir, sem
greindust með sjúkdóminn verið
settir þangað. Rekstur spítalans
kostaði mikið fé, en tilgangurinn
var þó að einangra sjúklinga til
að verja aðra smiti. Sumum af
þessum sjúklingum sem utan
spítalans voru hafði prófessor
Sæmundur gefíð fararleyfí, af
því hann taldi þá hættulausa.
Samt sem áður fannst honum að
nokkrir sjúldingar sem voru utan
spítalans ættu að vera í einangr-
un á spítalanum. Oft er þess get-
ið í Iýsingum af spítalanum hve
sérkennileg lykt var innan þessa
húss og mun hún hafa stafað af
sótthreinsunarefnum og út-
vortissárum sjúklinganna.
Sumarið 1940 fékk breski her-
inn spítalann til umráða. Þá
voru aðeins sautján sjúklingar
vistaðir þar en vitað var um
fimm holdsveikisjúklinga utan
hans þar af einn í Reykjavík.
Starfsemi Holdsveikraspítalans
var þá flutt í hús í Kópavogi sem
enn stendur og hafði verið hress-
ingarheimili fyrir berklasjúkl-
inga. Sem fyrr lét Oddfellow-
reglan til sín taka og lagði fé til
kaupa á húsinu og öðrum að-
búnaði.
Þegar holdsveikisjúklingarnir
fluttu f Kópavog 4. júlí 1940 var
Maggi Júl. Magnús læknir þeirra
en hann hafði tekið við forstöðu
spítalans í Laugarnesi af Sæ-
mundi Bjarnhéðinssyni árið
1934. Maggi Júl. Magnús lést í
árslok 1941 og tók Hannes Guð-
mundsson þá við í nokkra mán-
uði, en eftir það var Björgúlfur
Ólafsson læknir Holdsveikra-
spítalans í Kópavogi. Árið 1946
voru tíu holdsveikisjúklingar á
spítalanum og sömu fimm sjúkl-
ingar utan hans. Árið 1949 kom
til sögunnar nýtt lyf, Disulone,
sem reynt var á sjúklingum, sem
holdsveikibakteríur fundust hjá,
en svo nefndist bakterían sem
veldur sjúkdómnum. Lyfið olli
mildum óþægindum og hættu
flestir að taka það. Einnig var
það, að þeir sjúklingar sem eftir
voru, höfðu fengið miklar
skemmdir af sjúkdómnum, og
sumir þeirra þar, sem engar
bakteríur fundust hjá lengur,
voru ekkert betur settir en hinir.
Árið 1960 voru Qórir sjúkling-
ar á Holdsveikraspítalanum,
enginn hafði bæst við.
Síðasti holdsveikisjúklingur-
inn lést á Öldrunardeild Land-
spítalans 7. júlf 1979.
Ágrip af sögu eins
sjuklmgs á noldsveikra-
spítalanum
Einn af mörgum sjúklingum á
Holdsveikraspítalanum í Laugar-
nesi var Guðlín Guðmundsdóttir,
sem lögð var þar inn 6. apríl
1913. Hún var fædd að Strönd í
Landeyjarhreppi í Rangárvalla-
sýslu 5. apríl 1856, dóttir Guð-
mundar Pálssonar og konu hans
Elínar Magnúsdóttur, sem þar
bjuggu. Guðlín ólst upp á heim-
ili foreldra sinna við góð kjör á
þeirra tíma vísu. Hún giftist ísaki
Sigurðssyni frá Miðkoti f Voð-
múlasókn, og bjuggu þau góðu
búi í Miðkoti. Upp úr aldamót-
unum fluttu þau að Garðskaga á
Reykjanesi en þar tók Isak við
vitavarðarstöðu. Guðlín og Isak
eignuðust tvær dætur, Ingi-
björgu og Elínu, sem giftust báð-
ar og bjuggu í Reykjavík. Frá
þeim er komið margt og mann-
vænlegt fólk.
Þegar Guðlín var lögð inn á
Holdsveikraspítalann, hafði hún
fengið bláleita en þrotalausa
bletti á ennið ofanvert við aðra
augabrúnina. Um fímm ára tíma-
bil höfðu þessir blettir komið og
farið á víxl. Síðar fóru að koma
fram þykkildi þar sem blettirnir
voru.
Árið 1887 var settur niður
holdsveiklingur á heimili Guðlín-
ar og Isaks í sex vikna tíma. Alls
þrifnaðar var gætt, og sjálf hafði
hún ekki nein tengsl við sjúkling-
inn. Aðrir á heimilinu sáu um að
annast hann. Enginn af þeim
heimilismönnum, sem voru sam-
tíða sjúklingi þessum fengu sjúk-
dóminn. Ekki var vitað um að
neinn ættingja Guðlínar hafi
fengið holdsveiki. Það er líka at-
hyglisvert að hvorki eiginmaður
hennar né dætur veiktust. Ekki
mun neinum af fjölskyldunni eða
henni sjálfri hafa dottið í hug, að
blettirnir væru merki um þennan
hroðalega sjúkdóm.
Barnabörn Guðlínar sem enn
eru á Iífí, muna sum hver vel eft-
ir því þegar þau fóru með foreldr-
um sínum í heimsókn til ömmu
sinnar í Laugarnes. Holdsveikra-
spftalinn var glæsileg bygging, en
af honum stóð samt viss ógn.
Þeir sem sáu Guðlínu muna
hana sem, háa og granna konu,
sem þrátt fyrir mikið böl sem lagt
var á hana, stóð teinrétt og lét
ekki neinn bug á sér finna.
Einnig er þeim í fersku minni ör
á enni hennar.
Inni á spítalanum var þess vel
gætt að börnin snertu ekki neitt
og ekki mátti taka í hurðarhún
vegna smithættu. Orð megna
varla að lýsa því hve sár tilfínning
það hefur hlotið að vera hjá sjúk-
lingum að geta aldrei átt eðlilegt
samneyti við ástvini sína.
Hjónin Guðlín Guðmundsdóttir og ísak Sigurðsson. Guðlín lá I mörg ár á
Holdsveikraspítalanum, en vafasamt er að hún hafi verið holdsveik en ver-
ið fórnarlamb rangrar sjúkdómsgreiningar.