Dagur - 04.12.1999, Blaðsíða 7

LAUGARDAGUR 4. DESEMBER 1999 - 7
RITSTJÓRNARSPJALL
1 ljósi sögumanns
Steingrímur Hermannsson: í öðru bindi ævisögu hans gætir víða þeirrar einlægni sem átti mikinn þátt í því að gera Steingrím að vinsælum
stjórnmálamanni.
Á liðnum áratugum hafa komið
út fjölmargar ævisögur íslenskra
stjórnmálamanna. En þær bæk-
ur eru afar misjafnar að gæðum
og allri gerð. Sumar hafa reynst
gagnmerk heimild um þá tíma
sem sögumaðurinn er að Iýsa og
hann hafði áhrif á. Aðrar bera
nánast ekkert nýtt á horð fyrir
lesendur.
Ekki er ástæða til að nefna hér
sérstaklega dæmi um ævisögur
íslenskra stjórnmálamanna sem
valdið hafa vonbrigðum, en þar
er af nógu að taka. Hins vegar
eru sem betur fer einnig mörg
dæmi um hið gagnstæða.
Ólikar vinnuaöferðir
Þegar litið er til þess hvernig
slíkar ævisögur verða til má lík-
lega skipta þeim í þrjá megin-
flokka.
I fyrsta lagi eru það beinar
sjálfsævisögur; það er að segja
stjórnmálamaðurinn sest niður
og skrifar sjálfur þá sögu sem
hann vill segja.
I öðru lagi eru svonefndar við-
talsbækur; það er ritfær höfund-
ur er fenginn til að taka ítarleg
viðtöl við stjórnmálamann og
skrá það sem hann segir á blað.
Með öðrum orðum; langt viðtal í
bókarformi.
I þriðja lagi eru svo ævisögur
sem unnar eru af sagnfræðing-
um eða rithöfundum án þess að
söguhetjan komi þar nærri,
gjarnan vegna þess að umræddur
stjórnmálamaður er þegar farinn
yfir móðuna miklu.
Erfitt er að fullyrða að einhver
ein þessara aðferða hafi kerfis-
bundið skilað bestum árangri.
Reyndar hafa sumar bestu ævi-
sögurnar orðið til með því að
blanda þessum vinnuaðferðum
saman.
Áhrif á túlkun söguimar
Hér áður fyrr var algengara en
nú að stjórnmálamenn settust
niður til að skrifa sjálfir um ævi
sína og störf - fyrst og fremst í
þeim tilgangi að reyna að hafa
áhrif á í hvaða ljósi framtíðin liti
störf þeirra. Sumar merkar
heimildir um innviði stjórnmála-
baráttunnar á þessari öld eru
fengnar úr slíkum ritsmíðum,
jafnvel þótt þær séu að ýmsu
öðru leyti umdeilanlegar. En þá
hafa höfundarnir þurft að taka
það skref, sem mörgum hefur
reynst ofviða, að segja frá ýmsum
leyndarmálum flokka sinna og
leggja tæpitungulaust mat á
pólitíska samferðarmenn.
Séð með þessum augum er
sjálfsævisaga Stefáns Jóhanns
Stefánssonar nokkuð merkileg -
en hann var formaður Alþýðu-
flokksins á miklum átakatímum.
Auðvitað reyndi hann að sýna
sinn eigin feril í sem bestu Ijósi,
en til þess varð hann á stundum
að svipta leynd af pólitískum
uppákomum af ýmsu tagi. Ævi-
saga hans er því með þeim merk-
ari sem íslenskir stjórnmála-
menn hafa samið.
Jónas Jónsson frá Hriflu var
einnig mikið í mun að hafa áhrif
á hvernig sagan liti á feril sinn
innan og utan Framsóknar-
flokksins og lét því margt flakka
um eigin gjörðir og andstæðinga
sinna í því sem hann skrifaði eft-
ir að honum hafði verið ýtt til
hliðar.
Hin síðari ár hafa viðtalsbækur
við stjórnmálamenn orðið býsna
algengar. Þar hefur þó verið mis-
jafnlega vel að verki staðið. I
sumum tilvikum hefur skrásetj-
arinn að mestu látið frásögn
söguhetjunnar einnar nægja.
Það hefur satt best að segja
stundum orðið þunnur þrett-
ándi.
Pólitísk hjartasár
Aðrir skrásetjarar hafa lagt sig
fram um að kanna margvísleg
gögn og vitnað til þeirra jöfnum
höndum. Og stundum leitað
álits annarra einstaklinga sem
við sögu komu.
Þetta er sú vinnuaðferð sem
Dagur Eggertsson hefur beitt við
sögu Steingríms Hermannsson-
ar, en annað bindið af þremur er
nýkomið út. Þar er tjallað um
stjórnmálastörf Steingríms frá
því hann fór fyrst í framboð í
kjördæmi föður síns árið 1967
og til kosninganna árið 1983
þegar ríkisstjórn Gunnars
Thoroddsens fór frá völdum.
Það er rétt sem höfundurinn
segir í eftirmála að þessi vinnu-
aðferð dýpkar frásögnina. En
„ævisaga einstaklings er eðli
málsins samkvæmt aðeins sögð
frá sjónarhóli hans og ber þess
ævinlega merki“ (bls. 358) segir
hann ennfremur. Þess vegna er
bókin að sjálfsögðu stjórnmála-
saga ríflega hálfs annars áratugs
séð með augum Steingríms
sjálfs.
Reyndar liggur þegar fýrir op-
inberlega að sumir Ifta ýmsa at-
burði sem þar er lýst öðrum aug-
um. Nægir þar að minna á hast-
arleg viðbrögð Morgunblaðsins
við frásögn Steingríms af gangi
mála við myndun ríkisstjórnar
Gunnars Thoroddsens, en sá at-
burður virðist enn sem blæðandi
hjartasár meðal hinna gömlu,
tryggu Geirsmanna.
Skjótur fraini
Steingrímur Hermannsson hlaut
skjótan frama í Framsóknar-
flokknum, en þar lét faðir hans
af formennsku árið 1962. Um
svipað leyti var Steingrímur
starfandi í ungliðahreyfingu
flokksins. í þingkosningunum
1967 fór hann í framboð á Vest-
fjörðum - þegar faðir hans dró
sig í hlé í kjördæminu. Hann var
varaþingmaður í aðeins eitt kjör-
tímabil - náði efsta sætinu á
framboðslista flokksins í næstu
kosningum, 1971. Þá var hann
líka orðinn ritari Framsóknar-
flokksins. Nokkrum árum seinna
kom ráðherradómur og síðan
formannsstarfið.
Þessi skjóta framganga kom
engum á óvart sem til þekkti í
flokknum, enda segir Steingrím-
ur sjálfur í bókinni: „Vegtyllur
mínar innan Framsóknarflokks-
ins eru meðal þess í lífinu sem
ég hef ekki þurft að berjast fyrir“
(bls. 214).
Það er jafn ljóst að Steingrím-
ur gekk til þessara verka af mikl-
um dugnaði og gerði sitt ítrasta
til að ná árangri, eins og frásögn-
in í fyrsta kafla bókarinnar af
vinnubrögðum hans á Vestfjörð-
um fyrir kosningarnar árið 1967
ber glöggt með sér.
Gagnrýni
Ymsar nýjar upplýsingar koma
hér fram varðandi málefni þeirra
ríkisstjórna sem um er fjallað.
Það á ekki aðeins við um heiftar-
leg átök vegna Gunnars-stjómar-
innar, heldur einnig vinnubrögð
í svonefndri „Óiafíu" .
Steingrímur er einnig reiðubú-
inn að gagnrýna hagsmunagæslu
öflugra valdahópa innan Fram-
sóknarflokksins - svo sem sam-
taka hænda (bls. 216-219), og
leggur áherslu á að sverja af sér
-•'-"-■g iuion ijji go dui« . i o- i,j
kvótakerfið og afneitar sérstak-
lega fuIl)Tðingum um að það eigi
rætur að rekja til starfs nefndar
sem hann skipaði. Kvótakerfinu
hafi þvert á móti verið komið á
„með hraði“ eftir að hann hætti
sem sjávarútvegsráðherra (bls.
288-289). Reyndar kallar hann
sjávarútvegsmálin á þeim tíma
„sirkus“ (bls. 272).
Þá fer Steingrímur háðulegum
orðum um stjórnendur Flugleiða
þann tíma er hann var sam-
gönguráðherra. Sú lýsing er
vissulega athyglisverð, en ríkið
varð sem kunnugt er að hlaupa
rækilega undir bagga með Flug-
Ieiðum og bjarga einkaframtak-
inu (bls. 295-307).
Ólafs þáttur
Steingrímur gagnrýnir reyndar
ýmis fleiri verk samráðherra
sinna nú þegar hann lítur yfir
farinn veg. Þar hljóta frásagnir
hans af Olafi Jóhannessyni að
koma mest á óvart - ekki vcgna
þess að það sem hann segir um
Ólaf sé ekki trúverðugt, heldur
hins að þarna er einn fyrrverandi
formaður Framsóknarflokksins
að tala um annan. Ef litið er
framhjá skrifum Jónasar frá
Hriflu um Hermann Jónasson
hefur Framsóknarflokkurinn al-
mennt verið þekktur fyrir yfir-
gengilega foringjahollustu og
hefur hún gjarnan náð út yfir
gröf og dauða. Því er gott til þess
að vita að Steingrímur skuli telja
ástæðulaust að láta satt kyrrt
liggja einungis vegna þess að um
fyrrverandi formann flokksins er
að ræða.
Hann segir réttilega að þegar
Ólafur tók við formennsku af
Eysteini Jónssyni árið 1968 hafi
orðið „straumhvörP í flokknum
(bls. 58). Þetta leiddi fljótlega til
alvarlegra átaka á milli nýja for-
mannsins og ungliðahreyfingar-
innar: „1 stað eftirlátssemi og
uppörvunar Eysteins mættu
ungliðarnir eindrægni og þykkju
Ólafs Jóhannessonar. Hann var
aldrei maður málamiðlana" (bls.
61-62).
Steingrímur tekur fram um þá
ákvörðun Ólafs Jóhannessonar
að koma sérstaklega í veg fyrir að
Ólafi Ragnari Grímssyni yrði
boðið þriðja sæti á framboðslista
flokksins á Suðurlandi vorið
1971: „Þetta taldi ég vera lítil
klókindi nema hjá Ólafi hafi
beinlínis vakað að hrekja Ólaf
Ragnar og róttæklingana úr
flokknum" (bls. 66). Sú varð
auðvitað raunin. Og þar sem orð
formannsins voru lög í flokkn-
um, hversu óldók sem þau voru,
þá reyndust aðrir forystumenn
ekki tilbúnir að rísa gegn vilja
hans til að reyna að ná sátt í
flokknum - þótt Steingrímur
gerði eina tilraun til þess (bls.
129). Því fór sem fór.
Sjálfur átti Steingrímur eftir
að kynnast því hversu erfiður og
þver forveri hans gat verið - líka
eftir að hann hafði tekið við sem
formaður flokksins. 1 einu tilvik-
inu talar hann beinlínis um
trúnaðarbrest þeirra á milli í því
sambandi og að Ólafur hafi farið
á bak við sig (bls. 207).
Sjónarmið sögumanns
Að sjálfsögðu munu lesendur
hafa ólíkar skoðanir á mörgu því
sem fram kemur í þessu nýja
bindi ævisögu Steingríms Her-
mannssonar. Annað væri óeðli-
legt. Hér er stjórnmálamaður að
segja söguna frá eigin sjónarhóli,
og það er eðli pólitískra viðburða
að þá er hægt að túlka með ýms-
um hætti.
Ljóst er hins vegar að samstarf
þeirra Steingríms og Dags Egg-
ertssonar við ritun ævisögunnar
hefur verið með miklum ágæt-
um. Frásögnin er einkar lipur og
læsileg og áhersla lögð á að setja
atburðina í víðara samhengi. Og
víða gætir vel þeirrar einlægni
sem átti vafalaust mikinn þátt í
því að gera Steingrím að vinsæl-
um stjórnmálamanni.
t IjiUliV
-J*HJ ^ » Uillll /JK .1