Dagur - 28.04.2000, Side 7

FÖSTUDAGUR 28. APRÍL 2 000 - 7
X^HT-
ÞJÓÐMÁL
Um áhrlf sjókvíaeldis
á villta laxastofna
„Þriöja atriðið, sem veldur ugg er erfðablöndun milli viltra laxa og eldlsfiska. Talsmenn fiskeldis telja að slík
blöndun sé óveruleg og hafi lítil sem engin áhrif, “ segir Þorsteinn m.a. í grein sinni. Myndin er af veiði á villtum
laxi í Æðafossum i Laxá í Aðaldal.
ÞORSTEINN
ÞORSTEINS
SON
FORM. VEIÐIFÉLAGS
GRlMSÁR OG TUNGUÁR,
BORGARFIRÐI
SKRIFAR
I blaðinu Degi miðvikudaginn 19.
apríl birtist grein um fiskeldi eftir
Guðmund Val Stefánsson. Grein
þessi er málefnaleg og skýr, og góður
grunnur að frekari skoðanaskiptum
um þetta efni. Hann lýsir þar skil-
merkilega þeirri samfæringu sinni,
að sjókvíaeldi á laxi sé villtum laxa-
stofnum ekki hættulegt. Þar er ég á
öðru máli og vil nú drepa niður
penna til að andmæla ýmsum skoð-
unum hans og fullyrðingum sem ég
get ekki fallist á.
Guðmundur Valur Stefánsson
(hér eftir G.V.) telur að vissulega sé
hægt að stunda fiskeldi á Islandi án
þess að það hafi neikvæð áhrif á
náttúrulega stofna. Þetta hygg ég
nærri réttu lagi meðan einungis eru
reknar strandeldisstöðvar með eld-
iskvíar á landi, líkt og gert hefur ver-
ið undanfarin ár. Oðru máli tel ég
gegna með laxeldi í sjókvíum.
Reynsla nágrannaþjóðanna sýnir
okkur að hvar sem slíkar eldiskvíar
eru í umtalsverðu magni á göngu-
leiðum eða fæðuslóð viltra laxfiska,
þá hrakar villtu stofnunum mjög
hratt. Sama er hvort litið er til Nor-
egs, Bretlandseyja eða Norður Am-
eríku, allstaðar eru viltu laxastofn-
arnir á hraðri niðurleið. Einungis á
Íslandi og norður Rússlandi hefur
villti laxinn nokkurnveginn haldið
sínum hlut. Það eru líka cinu stað-
irnir sem heita mega lausir við sjó-
kvíaeldið. Ekki er hægt að útiloka að
þarna sé um tilviljun að ræða, eða að
til hruns villistofnanna liggi aðrar or-
sakir, en Ijóst er þó að þessar stað-
reyndir ættu að auka okkur varkárni.
Snýkjudýr
Þau áhrif sjókvíaeldis, sem líffræð-
ingar og laxverndarsinnar óttast
mest eru þrenns konar. I fýrsta lagi
aukin ásókn snýkjudýra, einkum
laxalúsar. G. V. telur sterkar líkur
benda til þess að vandamál með
laxalús heyri sögunni til. Þar tel ég
hann of bjartsýnan. Hann vitnar oft
í skýrslu norskrar konungsskipaðrar
nefndar frá árinu 1997, (skýrslu skil-
að 1999) og telur að í henni séu nei-
kvæð áhrif frá fiskeldi flokkuð sem
minniháttar atriði. Yfirleitt eru höf-
undar skýrslunnar mjög varkárir í
ályktunum, en vetja þó heilum kafla
í það eitt að fjalla um hættuna af lax-
alúsinni. Niðurlagsorðin cru þessi:
„Þrátt fyrir að ekki liggi fyrir óyggj-
andi skjalfestar niðurstöður er nú-
verandi vitneskja okkar svo kvíðvæn-
leg, að telja verður Iaxalúsina draga
umtalsverðan hluta sjógönguseiða til
dauða, það er að segja á fyrsta skeiði
sjávardvalarinnar.“ (Lausleg þýðing
mín).
Fyrr í kaflanum lýsa höfundarnir
því, að fyrir daga laxeldisins hafi
næstum engir lúsahýslar fundist í
sjónum við suður og vestur Noreg
yfir vetrarmánuðina, og það hafi tak-
markað fjölgun hennar. Nú, eftir til-
komu fiskeldisins sé enginn skortur
á hýslum og þess vegna geti lúsin
Ijölgað sér og dreift árið um kring.
Þeir upplýsa einnig að á svæðum
með lítið sjókvíaeldi séu gjarna um
þaö bil 5 laxalýs á hveiju sjógöngu-
seiði, en þar sem eldi sé útbreiddara
fari mcðaltalið upp í 19. Aðrir norsk-
ir vísindamenn hafa sýnt fram á með
athugunum að yfirleitt drepist þau
sjógönguseiði, sem fái á sig 15 Iýs
eða fleiri. Höfundar skýra einnig frá
því að við tilraunaveiðar með drag-
nót í Þrándheimsfirði hafi komið í
Ijós að fjórðungur laxaseiðanna þar
hafi borið lífshættulegt lúsasmit.
Irskir og skoskir líffræðingar telja
að lúsasmit hafi hart nær útrýmt sjó-
birtingi á stórum svæðum þar við
strendurnar.
Þá getur G.V. þess að laxalúsin sé
svo hitakært dýr að ekki eigi að stafa
hætta af henni í Eyjafirði. Því miður
virðist lúsin ekki vita þetta, því hún
er jafn tíð á norðlenskum laxi og
sunnlendum hér við land. Og hvað
hitamörk almennt varðar má geta
þess að íyrst þegar kýlaveiki greind-
ist, í regnbogasilungi í Þýskalandi
fyrir rúmri öld - að mig minnir -, þá
var kjörhitastig þeirrar bakteríu talið
12-16° og fullyrt að hún gæti ekki
Iifað í minna en 8° heitu vatni.
Einnig að hún þyldi alls ekki salt-
vatn. Allt þetta hefur kvikindið því
miður afsannað fyrir löngu. Eg ótt-
ast að lúsin kunni að sýna svipaða
aðlögunarhæfni.
Sjúkdómar
I öðru Iagi óttast menn smitnæma
sjúkdóma frá fiskeldinu, bæði veiru-
og bakteríusmit. G.V. telur norsku
skýrsluna staðfesta að náttúrulegum
laxastofnum stafi ekki ógn af slíku.
Undir þetta get ég ekki tekið. Til
rökstuðnings því má nefna að fyrir
rúmum áratug gerði mikið óveður
við vestur Noreg, bæði rok og sjávar-
flóð. Þá slapp ógrynni af laxi úr kví-
um þar um slóðir, kýlaveikismitberar
þar á meðal, og í kjölfar þessa
breiddist sú pest út vestanijalls sem
aldrei fyrr. Fiskeldismenn telja
ósannað að tengsl séu þarna á milli,
en Iíkindin eru svo yfirgnæfandi að
erfitt er fyrir hlutlausa aðila að ná
annari niðurstöðu. Hér við land
barst kýlaveikin í Elliðaárnar
nokkrum árum síðar. Bakterían sem
þar átti í hlut reyndist ónæm íýrir
tveim tegunduin fúkkalyfja, auk
súlfa. Slíkt ónæmi öðlast sýldar tæp-
lega nema þar sem lyfin eru höfð um
hönd, þ.e. f fiskeldi. En þetta telja
fiskeldismenn aðeins líkindi - ekki
sannanir.
Sama má segja um veirusmit. ISA
sýkin greindist fyrst í Noregi um
miðjan 9. áratuginn. 1996 greinist
luin í Kanada, 1998 í Skotiandi og
2000 í Færeyjum. Nú hefur veiran
fundist í villilaxi, bæði í Kanada og
Skotlandi. Fiskeldismenn telja
ósannað að veiran sé skaðleg villi-
fiski þar sem enginn veikur fiskur
hefur fundist þó svo að veiran sé til
staðar í vefjum hans. Þetta finnst
mér nokkuð langsótt. Vitað er að
ýmsar veirur geta lifað í hýsli sínum
nokkurn tíma áður en bera tekur á
sjúkdóminum. Mér finnst líldegt að
þannig sé þessu varið. Fiskurinn ber
veiruna í sér að skaðlausu mislengi,
en eftir að sýking brýst út er stutt
stund þar til hún dregur fiskinn til
dauða. Og dauðan fisk getur verið
erfitt að finna.
Erfðablöndun
Þriðja atriðið, sem veldur ugg er
erfðablöndun milli viltra laxa og eld-
isfiska. Talsmenn fiskeldis telja að
slfk blöndun sé óveruleg og hafi lítil
sem engin áhrif. Jafnvel er því hald-
ið fram að kynblöndun hljóti að
verða villilaxinum til hagsbóta, sé til
lengri tíma litið. Almennt er það yf-
irlýst skoðun eldismanna að engar
visindalegar sannanir séu fyrir skaða
af völdum erfðablöndunar. Nú er
það svo, að erfitt, tímafrekt og dýrt
er að sctja upp rannsóknarverkefni
af þessu tagi, eins og reyndar er með
allar veigamiklar rannsóknir á villt-
um dýrastofnum. Þó hafa nú þegar
farið fram afmarkaðar tilraunir, til
dæmis í Irlandi. Valin var laxveiðiá
með ófiskgengu svæði ofan fossa.
Þar grófu rannsóknarmennirnir nið-
ur frjógvuð Iaxahrogn í fjórum að-
greindum flokkum. I fyrsta flokkn-
um voru hrogn undan villilaxi, í öðr-
um undan viltum hæng og eldis-
hrygnu. I þriðja flokknum var þessu
snúið við og í fjórða flokknum voru
báður foreldrar eldislax. Klakið
heppnaðist vel og voru eldislaxaseið-
in stærst, gráðugust og uxu hraðast.
Seiði villtu foreldranna bæði minni
og hægvaxnari. Blönduðu hóparnir
þarna á rnilli. Þau seiði, scm náðust
voru merkt fýrir sjógöngu og með
þeim fylgst f afla veiðimanna í neðri
hluta árinnar, sem og í gildruveiði
neðan fossanna. Nokkur ár eru nú
liðin frá því seiðin gengu til sjávar.
Seiðin undan villtu foreldrunum
skiluðu sér í eðlilegu hlutfalli. Fá-
einir laxar heimtust af blönduðu for-
eldri en cnginn lax af eldisfiski í báð-
ar ættir hefur fundist. Tilraun þessi
stendur enn og er nú verið að kanna
heimtur undan villilaxi og þeim
blendingum sem náðst hafa lifandi.
Allir, sem sjá vilja, geta gert sér grein
fyrir hver áhrif þetta ferli muni hafa
á laxveiðiár, þar sem helmingur
göngufisksins er sloppinn eldisfisk-
ur. Og í þeirri norsku skýrslu sem
G.V. oftast vitnar (segir að ætla megi
að 30 - 50% af strandveiðiafla Norð-
manna sé af eldisuppruna. Hvað
þéttleika eldisfiska á hrygningar-
stöðvunum varðar, þá sé hann upp í
70-90% í sumum vatnakerfum.
Verðugt væri að fara rækilega í
saumana á hvernig G.V. notar til-
vitnanir í þessa norsku skýrslu. Mér
virðist hann velja þær þannig að
þeir, sem ekki hafa skýrsluna undir
höndurn, hljóti að telja að höfund-
arnir álíti hættu af sjókvíaeldinu
mjög litla fyrir villilaxinn. Það er alls
ekki sú niðurstaða, sem ég les úr
henni. Þrjú dæmi í lauslegri þýðingu
minni: „Nefndin lítur á laxalús sem
ákaflega alvarlegan tjónvald á laxa-
seiðum í sjógöngu.11 Og - „Nefndin
telur burtsloppinn eldislax og
laxalúsafaraldur vera alvarlegustu
umhverfisáhrif laxeldisiðnaðarins á
villta laxastofna" Og cnnfremur:
„Samanlagt skapa stórar og smáar
undankomur eldislaxa alvarlegt
erfðafræðilegt samspil milli þeirra og
viltra laxa. Þetta mun breyta og
veikja eðlilega stofngerð tegundar-
innar og valda einleitara erfðaefni,
sem til lengri tíma litið gæti minnk-
að afkomumöguleikana.“ Fleira
mætti til tína.
Ég hef undir höndum úrdrátt af
fundargerð vinnufundar, sem hald-
inn var við Simon Frascr háskólann
í Kanada nú eftir áramótin. Þar
komu saman vísindamenn frá mörg-
um Iöndum. Með örfáum undan-
tekningum töldu þessir sérfræðingar
að með erfð.um, yfirtöku búsvæða,
mögnun snýkjudýraálags og dreif-
ingu sjúkdóma hefði eldislaxinn nú
þegar valdið villtum frændum sínum
miklum og óbætanlegum skaða. Dr.
Jarl Mork frá tækniháskólanum í
Þrándheimi taldi að arfberar eldis-
laxa, sem bærust í villta stofna
myndu ræktast sjálfkrafa úr stofnin-
um á mjög löngum tíma, en meðan
á því ferli stæði færi villistofninum
aftur og hætta á útrýmingu hans yk-
ist. Margir fundarmanna bentu á að
seiði eldislaxa yfirtæku bestu bú-
svæði í ánum en skiluöu sér ekki aft-
ur úr sjó og þannig eyddist laxastofn
þess vatnasvæðis. Islenskur fundar-
maður benti á strandeldi sem mögu-
lega lausn á vandanum. Segja rná að
Malcolm Windsor, framkvæmda-
stjóri NASCO hafi náð að setja fram
álit fundarins í fáum orðum er hann
sagði að ( sínum huga væri enginn
efi á því að finna yrði leiðir til að
minnka þann skaða, sem eldislaxinn
væri að valda villilaxinum. Nægar
sannanir Iægu þegar fýrir, nú væri
tími framkvæmdanna kominn.
Hér að framan tel ég mig hafa
hrakið þær fullyrðingar að sjókvía-
eldi á laxi sé viltum stofnum hættu-
laust. Staðhæfíngar um að kvíar séu
orðnar svo traustar að lítill sem eng-
inn lax sleppi úr þeim eru ekki trú-
verðugar. Alla tíð fiskeldisins hefur
verið mikill áramunur að slíku og
stórslys vegna veðurs eða annara
hamfara hafa verið tíð og munu
halda áfram að gerast. Þess vegna er
lítið mark takandi á góðum árangri
eitt og eitt ár. Hönnuðir Keikó kvíar-
innar í Vestmannaeyjum spöruðu
ekki neitt til að gera hana sem traus-
tasta og fullyrtu að hún stæðist öll
veður. Hún rústaðist strax fyrsta vet-
urinn. Þótt óefað hafi orðið framfar-
ir í smíði sjókvía fýrir lax undanfarin
ár, þá trúi ég ekki á að þær séu orðn-
ar óforgengilegar. Við munum vel að
Titanic gat ekki sokkið. Og til þess
eru vítin að varast þau.
Hugmyndir um kvíaeldi á Iaxi í
Eyjafirði gera ráð fyrir 8000 tonna
ársframleiðslu. Þar á að fara fram
heils árs eldi, ekki skiptieldi. Til að
framleiða þetta magn af sláturfiski
þarf að minnsta kosti 1,8 miljónir
fiska, miðað við 4,5 kg. sláturþunga.
1 heils árs eldi eru fleiri kynslóðir í
eldi samtímis. Meðalfjöldi í kvíun-
unt á hveijum tíma gæti því hæglega
náð 3 miljónum fiska í senn. Sleppi
2 % af þeim út, sem ekki hefur verið
talið liátt hlutfall hingað til, þá gerir
það 60 þúsund fiska, eða svipað og
heildar stofnstærð íslenslta laxa-
stofnsins er talin vera. Reynsla ann-
ara þjóða sýnir að hvað sem eldis-
menn segja þá gengur verulegur
hluti þessara fiska í ferskt vatn til
hrygningar. Arfgerð norskættaða eld-
isstofnsins er mjög frábrugðin gen-
um íslenskra villilaxa og mér hrýs
hugur við afleiðingum af blöndun
þessara ólíku fiska. Þannig hygg ég
að fleirum sé farið.
Óvíða í heiminum eru aðstæður
til sjókvíaeldis jafngóðar og í Noregi.
Fyrri reynsla af slíku eldi hérlendis
sýnir að mikið vantar á að okkar um-
hverfi sé þar samkeppnisfært. Má
þar til nefna sjávarhita og veðurlag
ásamt ýmsum landfræðilegum að-
stæðum, ásamt fleiru. Norðmenn
ætla sér aukinn hlut á eldislaxa-
markaðnum í framtíðinni og við
skulum gera okkur grein fyrir því að
þeir munu gera sitt besta til að kæfa
alla samkeppni hvar sem þeir geta.
Ég tel að íslenskt sjókvíaeldi vcrði
ekki fært um að standast þá raun,
frekar en fýrir 10-15 árurn síðan. Að
vísu mun norskættaði laxastofninn
arðbærari til eldis en sá Iax sem þá
var notaður, en þess ber að gæta að
síðan þá hefur laxverðið lækkað svo
nijög að það vegur upp þennan mun.
Því er það, að ef á stað verður farið
með sjókvíaeldi, álít ég að eftir nokk-
urra ára taprekstur muni eldið Ieggj-
ast af, svipað og hér um árið, með
tilheyrandi gjaldþrotum og tjóni fýr-
ir alla aðila. En meðan á tilrauninni
stæði gætu okkar laxastofnar orðið
fyrir tjóni, sem scint eða aldrei yrði
bætt, annað hvort af völdum sjúk-
dóma eða erfðablöndunar, - nema
hvortveggja væri. Forðum íslenska
villilaxinum frá slíkum örlögunt.