Dagur - Tíminn Akureyri - 08.03.1997, Page 9

iDctgur-Smmtn
Laugardagur 8. mars 1997 - 9
RITSTJÓRNARSPJALL
Birgir
Guðmundsson
aðstoðarritstjóri
skrifar
Það vekur alltaf hjá manni
óhug þegar fregnir berast
af því að foreldrar neiti
veikum börnum sínum um eðli-
lega læknisaðstoð vegna þess
að einhver trúarkenning fyrir-
skipar að þessi eða hin læknis-
aðgerðin sé ekki heimil. Þess
munu dæmi að slík afstaða for-
eldra hafx skipt sköpum fyrir
heilsu barns. Spyrja má hvort
það sé brot á trúfrelsi foreldr-
anna að grípa inn í málið á slík-
um stundum og beita lækninga-
aðferðum á barn þeirra sem
ekki eru þóknanlegar þessum
trúarkennisetningum. Sé slíkt
ekki gert hljóta menn að velta
fyrir sér í hverju trúfrelsi veika
barnsins felist? Flestir myndu
eflaust telja eðlilegt og réttlátt
að gripið yrði inn í ferlið og
barninu gefinn kostur á lækn-
ingu til að það lifði áfram og
gæti svo í fyllingu tímans sjálft
tekið ákvörðun um hvaða trú-
arsetningar það vildi hafa að
leiðarljósi í lííinu. Inngrip af
þessu tagi eru auðvitað algeng í
öflum þjóðfélögum og nauðsyn-
leg tif þess að unnt sé að reka
þau með sæmifega skilvirkum
hætti. Barnaverndarmál eru
einmitt dæmi um það þegar
verið er að gæta réttar barna
gagnvart foreldrum og umsjón-
armönnum.
Ymis rök
En inngrip yfirvafda eru vita-
skuld mjög víðtæk og auðvelt að
benda á Qölmörg svið þar sem
réttur eða hagsmunir einstak-
linga og hópa er skertur tif þess
að tryggja réttindi annarra eða
þá að yfirvöld telja ástæðu til að
hafa vit fyrir mönnum. Það er
t.d. bundið í lög að menn séu
með bílbelti. Margir héldu því
þó fram á sínum tíma, og einn
og einn gerir það enn, að það
sé ekki mál stjórnvalda hvort
menn séu í bílbeltum eða ekki.
Hins vegar sýna rökin mjög
ótvírætt að beltin bjarga
mannslífum og fólk slasast ekki
eins illa ef þau eru notuð. Og
minna slasað fólk kostar heil-
brigðiskerfið ekki eins mikla
peninga og meira slasað fólk.
Þar með fýkur burt sú röksemd
að yfirvöldum komi ekki við
hvort menn spenna beltin eða
ekki. Það eru alls konar rök,
jafnt siðferðileg sem efnahags-
leg, fyrir því að sjálfsákvörðun-
arréttur fólks sé skertur í til-
teknum tilfellum. Þrátt fyrir að
slík skerðing sé alltaf vandmeð-
farin þá er einfaldlega ekki hjá
henni komist. Enda hefur lög-
reglan til þess vald að grípa
inni í atburðarás ef sýnt þykir
að dómgreind einhvers brestur
og hann sé að fara sjálfum sér
eða öðrum að voða með
einhverjum hætti.
Frækileg afrek
Stórfrétt vikunnar fjallar um
það að yfirvöld gátu ekki gripið
inn í atburðarás þegar maður
var að fara sjálfum sér og öðr-
um að voða. Þau gátu ekki grip-
ið inni þrátt fyrir að mannslíf
væru í hættu, miklar eignir,
náttúra og dýralíf. Tveggja
milljarða eignatjón er þó hjá-
kátlegt móti því óbætanlega
tjóni sem varð þegar bátsmann-
inn á Ægi tók út eða því meng-
unarslysi sem yfirvofandi er á
söndunum við Þjórsárósa. Og
samt fór málið miklu betur en á
horfðist um skeið vegna ótrú-
legs snarræðis og kunnáttu
starfsmanna landhelgisgæsl-
unnar, bæði um borð í Ægi og í
nýju björgunarþyrlunni Líf. Sá
óbærilegi skaði sem varð í
kringum strand Vikartinds vek-
ur óhjákvæmilega upp ýmsar
grundvallarspurningar. Þessar
spurningar verða enn áleitnari
hugsi menn til þess hildarleiks
sem afstýrt var, en hefði svo
auðveldlega getað orðið.
Stóra spurningin snýst um
það hvort yfirvöld verði ekki að
geta gripið inn í alburðarás af
þessu tagi, en flest bendir til að
með slíku inngripi hefði mátt
afstýra harmleiknum úti fyrir
Þykkvabæj arij örum.
Aukið frumkvæði
Hér í blaðinu í gær reifuðu tveir
þrautreyndir starfsmenn Land-
helgisgæslunnar einmitt nauð-
synina á slíkum möguleika.
Þetta voru þeir Helgi Hallvarðs-
son skipherra og Hermann Sig-
urðsson flugmaður. Augljóslega
er þessi krafa ofarlega í hugum
starfsmanna Gæslunnar, en það
kæmi jú einmitt í hlut Land-
helgisgæslunnar að vera sá að-
ili sem gripi inn í atburðarás-
ina. Krafan, sem nú er uppi, er
urn laga- eða reglugerðarbreyt-
ingu, sem yki vald Landhelgis-
gæslunnar gagnvart skipum í
sjávarháska við strendur ís-
lands. Helgi Iiallvarðsson bend-
ir á að varðskipsmenn þekkja
betur til hér við landið en er-
lendir skipstjórar og eru miklu
betur undir það búnir að meta
allar aðstæður. Eflaust munu
ýmsir íslenskir skipstjórar með
réttu eða röngu telja sig þekkja
það vel til við strendur landsins
að þeir þurfi ekki á leiðsögn
Gæslunnar að halda. Það breyt-
ir þó ekki heildarmyndinni.
Greiningin og matið á hætt-
unnni er það sem er mikilvægt í
þessu samhengi vegna þess að
það er sú skilgreining sem ræð-
ur úrslitum um framhaldið, þar
með talið hugsanlegt björgun-
arstarf.
Mesta hættan
Eðli málsins samkvæmt er
hættan þó mest í tengslum við
siglingar erlendra skipa við
landið eða erlendra leiguskipa
á vegum íslenskra félaga, þar
sem skipstjórar eru ókunnir
Stóra spurningin snýst
um það hvort yfirvöld
verði ekki að geta
gripið inn í atburðarás
af þessu tagi, en fiest
bendir til að með slíku
inngripi hefði mátt
afstýra harmleiknum
úti fyrir Þykkvabæjar-
fjörum.
staðháttum og reynslulitlir við
íslenskar aðstæður. Eins og í
dæmi Vikartinds, þar sem skip-
stjórinn tekur mjög afdrifaríkar
ákvarðanir á grundvelli kol-
rangrar stöðgreiningar, enda
kemur í ljós í sjóprófum að
hann þekkti ekkert til staðhátta
við landið. Hvernig hefði þetta
horft við ef Vikartindur hefði
verið olíuskip? Það er næsta
víst að í framtíðinni munu
koma hingað erlend olíuflutn-
ingaskip, þar sem skipstjórarn-
ir eru jafn sjálfsöruggir og skip-
stjórinn á Vikartindi og telja sig
ekki þurfa á ráðleggingum
heimamanna að halda. Myndu
menn sætta sig við að slíkt skip
ögraði landi og þjóð með
glannaskap án þess að þeir
ættu möguleika á að grípa inn í
atburðarásina fyrr en allt væri
orðið um seinan? Slfk uppá-
koma varð einmitt við Shet-
landseyjar 1991, þegar olíuskip
strandaði með nánast sama
hætti og gerðist hjá Vikartindi
nú. Afleiðingarnar urðu hrika-
legar.
Heródes og Pílatus?
Sú skoðun starfsmanna Gæsl-
unnar sem sett er fram í Degi-
Tímanum í gær um aukinn
frumkvæðisrétt varðskips-
manna til að bregðast við og
grípa inn í atburðarásina í sjáv-
arháska, er mjög þarft innlegg
og ber að skoða af fyllstu al-
vöru. Undirtektir Þorsteins
Pálssonar, dómsmálaráðherra
og æðsta yfirmanns gæslunnar,
sem fram konia í sömu frétt
blaðsins, gefa þó ekki tilefni til
mikillar bjartsýni um að snöfur-
mannlega verði tekið á málinu.
Hann segist einfaldlega muni
skoða málið ef formlegt erindi
berist um það frá Gæslunni.
Annars sé þetta eiginlega mál
Halldórs Blöndal samgönguráð-
herra! Vonandi er þetta svar þó
aðeins til vitnis um að dóms-
málaráðherra er varkár maður
en ekki að hann og Halldór
hyggist gerast einverjir Pílatus-
ar og Heródesar nútímans í
þessu máli.
Björgunarlaun
En samfara því að menn skoða
útfærslur á því hvernig hægt sé
með eðlilegum hætti að tryggja
möguleika yfirvalda eða Gæsl-
unnar á inngripum í atburðarás
sem stefnir í óefni, þá verður að
koma inn í það sú merkilega al-
þjóðlega regla, sem virðist oft
ráða mjög miklu og jafnvel
mestu um hvernig skipstjórnar-
menn skilgreina hvort og
hversu brátt hættuástand ríkir.
Það er spurningin um björgun-
arlaun. Því hefur verið haldið
fram að yfirvofandi björgunar-
laun hafi ráðið miklu um það
að skipstjóri Vikartinds þáði
ekki aðstoð fyrr. Þess vegna
verður að ræða það samhliða
því hvernig aukin völd Gæsl-
unnar yrðu útfærð, hvort, að
hve miklu leyti og hvernig sú
ákvörðun yfirvalda að grípa inn
í atburðarás myndi hafa áhrif á
upphæð björgunarlauna. Slíkt
er hins vegar fyrst og fremst út-
færsluatriði sem hægt er að
leysa eftir að prinsippákvörð-
trnin liggur fyrir: það verður að
vera hægt að grípa inn í svona
ferli.
Ekki þess virði
Það er einfaldlega óþolandi og
fráleitt að búa við það að lög-
reglan geti með einföldum
hætti brugðist við því að menn
séu ekki með spennt öryggis-
belti í bíl, en „lögregla hafsins"
þurfi að bíða átekta óg grát-
biðja menn um athygli þegar
þeir stefna mannslífum, ómeng-
uðu landi og gríðarlegum verð-
mætum í augljósa hættu. Ég í
það minnsta kæri mig ekki um
að vera í sporum veika barns-
ins sem ekki fær hjálp vegna
mikilvægis trúfrelsis foreldr-
anna - trúfrelsi útlendra skip-
stjóra á eigin dómgreind og
getu er einfaldlega ekki þess
virði.
tvtyna:
Að hafa tauma að taka í