Dagblaðið Vísir - DV - 05.03.1983, Qupperneq 6

6
DV. LAUG ARDAGUR 5. MARS1983.
„ Jördln böggladist
í öldnr og vaf öist upp
líkl og pönnnkaka"
Ovíöa á Islandi veröa jaröskjálftar
eins miklir og á Suöurlandsundirlendi.
Fyrsti landskjálfti á þessu svæði, sem
heimildir geta um, varð áriö 1157 og
síðan hafa skjálftar valdið umtals-
verðu tjóni þar aö minnsta kosti þrjá-
tíu og átta sinnum, þaö er f jórum sinn-
um á öld aö meðaltali. Heimildir um
þessa skjálfta eru mjög misjafnar,
bæöi að magni og gæðum, og eflaust
vantar talsvert á aö allt sé taliö.
Þaö eru einkum tvö svæði á Suöur-
landi sem oftast hafa orðið illa úti í
jarðskjálftum. Annaö er ölfus, Gríms-
nes og vestanveröur Flói. Hitt er Land
og Rangárvellir. Öruggt er að í ölfusi
hafa bæir hruniö í jarðskjálftum
f jórtán sinnum á átta síöustu öldum,
h'klegt er aö þaö hafi gerst nítján sinn-
um. Síðan um 1700 hafa sex skjálftar
þar haft í för með sér stórvægilegt
tjón. Svipað er aö segja um Rangár-
velli. Þar hafa bæir örugglega fallið
tólf sinnum á síöustu átta öldum, lík-
lega sautján sinnum, og þar hafa aö
minnsta kosti fimm skjálftar síðan um
1700 gert gífurlegt tjón.
Vitað er um níutíu og átta Islendinga
sem farist hafa vegna jarðskjálfta á
Suðurlandi til þessa.
Heimildir strjálar
fyrstu aldirnar
Ef frá eru taldir tveir síöustu Suöur-
landsskjálftamir, árið 1896 og 1912, eru
ritaöar heimildir um skjálfta á svæð-
inu mjög af skomum skammti, varla
nema stakar setningar eöa setninga-
brot.
Um fyrstu fjóra Suðurlandsskjálft-
ana er lítið annaö vitaö en aö þeir hafi
gerst. Þetta eruskjálftamir 1157,1164,
1182 og 1211. Þó em líkur taldar á
hrikalegum dauösföllum í þessum
skjálftum, sérstaklega í þeim þremur
síöasttöldu, en ekki er talið aö færri en
fimmtíu manns hafi farist í þeim. Má
sjálfsagt um kenna lélegum og veikum
íbúöarhúsum þeirra tíma, en þetta em
jafnframt mannskæðustu skjálftarnir í
sögu Islands.
Skjálftinn 1294 er svo til sá fy rsti sem
einhverjar heimildir em til um. Um
hann segir í annálum:
„Eldur hinn fimti í Heklufjalli meö
svá miklum mætti og landskjálftum aö
víöa í Fljótshlíð og Rangárvöllum og
svo fyrir utan Þjórsá sprakk jörð og
mörg hús féllu í landskjálftunum og
týndustmenn. I Eyjarfjallihjá Hauka-
dal komu upp hverir stórir, en sumir
hurfu þeir sem áður vom. Á Húsatópt-
um hvarf á burtu laug, er þar hafði alla
ævi veriö, þar rifnaði og sprakk svo
djúpt aö eigi sá niöur. Brunnar uröu
ásýndar sem mjólk um 3 daga í Flag-
bjamarholti. Skálholtsannáll segir:
„sprakk jörö í sundur á Rangárvöllum
og Rangá féll úr farveg sínum og braut
húsmanna.”
Frásögnina um eld í Heklu dregur
Siguröur Þórarinsson í efa óg telur aö
hér sé ruglað saman skjálftum 1294 og
Heklugosi áriö 1300, en aö öðru leyti er
lýsingin trúveröug og gæti vel átt viö
dæmigerða Suöurlandsskjálfta.
Hröpuðu fjöll en
hamrar sprungu...
Áriö 1308 tekur jörð aftur aö hrista
Suöurland „svo aö víöa rifnaöi jörö og
féllu niöur 18 bæir, en 6 menn dóu”,
eins og annálar segja um þennan at-
burð.
Landskjálftinn tuttugasta og annan
maí 1339 var mikill. Hús féllu mest á
Skeiöum, í Flóa og Holtamannahreppi
og víðast hiö neöra milli Þjórsár og
Eystri Rangár: „Jöröin rifnaði víöa til
undirdjúpanna, uppsprettandi heitt
vatn og kalt,” varð einu vitnanna aö
oröi, og segir ennfremur: „Hröpuöu
fjöll en hamrar spmngu víða í sund-
ur.”
Vitað er um Suðurlandsskjálfta áriö
1391 en litlar sem engar heimildir em
til um þá. Sömu sögu er aö segja um
næstu tvær aldir og hálfa til. Mjög tak-
markaö er vitað um eðli og afleiðingar
þeirra skjálfta er hristu Suöurland á
því tímaskeiði. Niöadimmar miðald-
irnar lúra á vitneskjunni um þá
skjálfta.
Þaö er ekki fyrr en komið er fram á
sautjándu öldina aö heimildir fara að
skýrast um Suðurlandsskjálftana. Þá
er þegar vitað um sextán skjálfta á
Suðurlandi og sextíu og fimm dauðsföll
af þeirra völdum. Minna er vitaö um
tjón á íbúöar- og peningshúsum og af
búfjármissi sem fullvíst má telja
gífurlegt frá þessum öldum.
„Gínaþar við
djúpar glufur"
Hrikalegir jaröskjálftar hófust á
Suöurlandi aðfaranótt hins tuttugasta
og fyrsta dags febrúarmánuöar áriö
1630. Sex menn týndu lífi í þessum
hamförum, aörir sex urðu harkalega
undir húsum, en náöust þó meö lífi. Á
nokkrum stööum fórust nautgripir í
fjósum er hrundu yfir þá. Mjög mikiö
tjón varö á húsum í Árnessýslu og
Rangárvallasýslu. Jaröraski vegna
skjálftans er lýst svo i annálum:
„Jörö hefur víöa rifnaö, einkum í
Landsveit, og gína þar viö djúpar gluf-
ur, er áöur var heill svörður. I Hauka-
dal í Biskupstungum hafa horfið hver-
ir, en aörir nýir komið í staöinn. Hverir
á Laug í Biskupstungum, er legið hafa
niðri í nærfellt fjörutíu ár, gjósa nú af
þvílíku afli, aö jörðin nötrar í kringum
þá og dunur heyrast á næstu bæi. Sums
staðar á bæjum hafa brunnar og vatns-
ból þornaö. Einnig hefur komiö fyrir
að lækir og ár hafi breytt rennsli sínu.”
Skjálftar á Suöurlandi koma gjarnan
margir saman í runu. Slikar skjálfta-
runur viröast ganga yfir einu sinni til
tvisvar á öld og geta staöiö í nokkra
daga og allt upp í fáein ár. Oft byrjar
runa meö tiltölulega miklum skjálfta
austarlega á svæöinu en síöan veröa
minni skjálftar vestar. Þessi færsla á
skjálftavirkni er til dæmis greinileg í
skjálftarununum 1732—1734, 1784 og
1896.
Fjöldibæja hrundi
tilgrunna
Fjörutíu bæir á Rangárvöllum,
Landi og Eystrihrepp uröu fyrir mikl-
um skemmdum í jarðskjálftum sem
herjuðuá austanvertSuöurlandsundir-
lendi í september árið 1732. Fjöldi bæja
hrundi til grunna. Hræringarnar á
þessum slóöum stóöu yfir í nálega
mánuð. Enginn maður beið bana en
þrír eöa fjórir uröu fyrir meiðslum.
Um skeiö þoröi fólk ekki að hafast viö i
húsum inni heldur lá úti í tjöldum eöa
jafnvel á bersvæöi.
Sunnlendingar voru ekki nema rétt
búnir aö ná sér eftir tjónið í skjálftun-
um 1732, þegar aðrir og haröari riðu yf-
ir sveitir þeirra tuttugasta og fyrsta
mars áriö 1734. Olíkt því sem gerðist
tveimur árum áður varö mikiö mann-
tjón af þessum jaröhræringum. Er tal-
ið aö tugir manna hafi lent undir hús-
um og slasast verulega, þar af létust
níu. Þessir skjálftar urðu einkum
þungir á vestanveröu Suöurlands-
undirlendi, þaö er að segja í Villinga-
holtshreppi og Hraungeröishreppi,
neöarlega í Grímsnesi og ofan til í
ölfusi. Hins vegar ollu þeir minni
skaöa íRangárvallasýslu.
Tjón á mannvirkjum í þessum
skjálftum varð býsna mikið. Hús á yfir
þrjátíu býlum hrundu aö nær öllu leyti
til grunna og á sextíu til sjötíu bæjum
löskuöust hús svo mikið aö þau uröu
óíbúöarhæf á eftir. Meöal þeirra húsa
sem féllu voru nokkrar kirkjur (sem
almennt voru rammbyggðari en
íbúöarhús á þessum tíma).
Fólkið sem fórst í þessum náttúru-
hamförum var flest böm eöa gamal-
menni, er uröu öörum seinni til þess aö
bjarga sér út þegar jarðskjálftinn reið
yfir.
Auk annars tjóns misstu margir
bændur búfénaö sem varð undir rúst-
um gripahúsa, einkum nautgripir.
Víöa um land gætti þessa mikla
skjálfta. Til marks um þaö em jarö-
hræringar í Borgarfirði, sem orsökuðu
meöal annars aö hverinn Skrifla í
Reykholtsdal kólnaöi að mun frá því
sem hann haföi veriö áöur og nýr hver
kom upp skammt frá honum.
Mestujarðskjáiftar
íslandssögunnar 1784
A tímabilinu 1630 til 1784 er vitað um
sextán skjálfta á Suðurlandi sem vom
þaö sterkir aö bæir hmndu. I þeim biðu
bana tuttugu og sjö manns, allt aö þús-
und búfjár, og samanlagt má áætla aö
vel yfir áttahundruð bæir á Suðurlandi
hafi jafnast viö jörðu í þessum skjálft-
um. Þá er ónefnt þaö hrikalega jarð-
rask sem þessir skjálftar leiddu af sér.
Oftar en einu sinni hefur þurft að
yrkja sömu túnin upp aftur, fylla
sprungur og sigdældir og ryöja grjóti
og björgum af þeim er falliö höfðu úr
nálægum fjöllum.
Seinni mörk þess tímabils sem
f jallaö er um hér aö ofan eru miöuö viö
áriö 1784. Þaö er ekki gert aö ófyrir-
synju. Fjórtánda ágúst þaö ár ríöa yfir
Suðurland skjálftar sem aö líkum era
þeir mestu og hrikalegustu á Islandi
frá því byggð hófst. Mikil mildi er aö
ekki létust nema þrír Islendingar í
þessum stórkostlegu hamf örum.
Fyrsti skjálftinn olli mestu tjóni í
uppsveitum Suöurlands. Hann skall á
síðari hluta dags, milli nóns og mið-
munda, þegar menn voru flestir komn-
ir heim af engjum til matar, og þar eö
húsin hrundu þegar í fyrstu lotu, uröu
margir undir rústunum. Fórust þá þrír
menn eins og frá hefur veriö greint,
tveir í Ámessýslu og einn í Rangár-
vallasýslu en fleiri vora mjög hætt
komnir. Þessi skjálfti átti upptök sín
nálægt Vörðufelli á Skeiöum. Var
stærö hans áætluð um 7,5 stig á
Riehterskvaröa (og er hann þá jafh-
framt einhver sá mesti sem þekkist frá
íslandi).
Seinni jaröskjálftinn reiö yfir tveim-
ur dögum síöar. Var hann öllu minni en
hinn fyrri, en olli samt miklu tjóni, sér-
staklega í lágsveitum Árnessýslu —
Flóa, ölfusi og um neðanvert Gríms-
nes.
Nítjánhundruð hús
hrundu eða stórlöskuðust
Þar eö hér um ræöir einhvem allra
mesta jaröskjálfta frá því aö ísland
byggðist, veröur nánar fariö ofan í
saumana á honum en öðram þeim
skjálftum sem getiö hefur verið um
hér aö framan.
Eignatjón varð gífurlegt í skjálftun-
um 1784. I Rangárvallasýslu einni
eyddust nálega þrjátíu bæir og gerféllu
öll hús á tuttugu og þremur þeirra. Á
ööram bæjum þar í sýslu hrandu um
hundrað hús svo til alveg til viöbótar
þeim er jöfnuðust viö jörðu. Loks
löskuðust um fimmtíu hús svo illa aö
óíbúðarhæf uröu á eftir. Samanlagt
segir þetta okkur aö tæplega tvö-
hundruö býli í Rangárvallasýslu hafi
orðið ónýt ellegar óstarfhæf eftir
skjálftana.
Enn meiri usli varö þó í Árnessýslu
— og varö hann þó hrikalegur í
Rangárvallasýslu eins og orðin hér aö
framanvitna um.
Þar brotnuöu rúmlega sjötíu bæir
gjörsamlega í spón og á milU sextíu og
sjötíu gerspUltust. Tæplega fjögur-
hundruö bæir til viöbótar skemmdust
mikiö. Alls féllu því hálft fimmtánda
hundraö húsa í Arnessýslu og fimm-
hundraö aö auki héngu aöeins uppi eða
stórlöskuöust. Aukinheldur jöfnuðust
eUefu kirkjur viö jöröu eða stór-
skemmdust, þar á meðal Skálholts-
staður sem lagðist í rúst og varð aldrei
sami staöuraftur.
Jarðskjálftanna varð vart vestur viö
Hellna á SnæfeUsnesi og í Isafjaröar-
sýslu, í Vestmannaeyjum og varð
grjóthran mikið úr björgum fyrri jarö-
skjálftadaginn, en í SkaftafeUssýslu
varö aöeins lítUlega vart viö jarö-
hræringamar. Vestur um sveitir
brotnaði eitt og eitt hús á stangU, svo
sem í Kjós, Reykholtsdal og Kalmans-
tungu.
Jörðin kýttist
saman í hnökra
Eins og sjá má af þessu stóöu hundr-
uð bænda á Suðurlandi yfir hrandum
rústum og áttu hvorki þak yfir fólk sitt
né þann búfénaö sem lifði enn eftir
þessa miklu ágústskjálfta 1784. „Hús-
viUt fólk hefst nú viö á víðavangi í ná-
lega öUum sveitumSuöurlands, og þaö
á ekki annarra kosta völ en hrúga upp
moldarhreysum fyrir haustið og refta
yfir meö brotnum sprekum úr rústun-
um eða dytta lauslega aö þeim kofum,
er heitir, að hangi enn uppi.” Þannig
lýsa samtimamenn ástandinu á Suöur-
landi eftir jarðhræringamar.
Margir lýsa hamförunum stórfeng-
lega: Maöur, sem var aö rista torf í
mýri, þegar jarðskjálftamir riðu yfir,
segir svo frá aö jöröin hafi ýmist sigið
svo undir honum aö hann stóö upp und-
ir hné í vatni, eöa lyfst svo ákaflega aö
aUt vatn hafi runnið frá honum. Annar
segir svo frá: FjöUin skulfu og líkt og
hristu af sér jarðveginn svo að eftir er
bert bergiö í hUöunum, en þegar um
hægöist og mökkurinn, sem gaus upp
viö þessi firn, svifaöi frá, lágu gróöur-
torfumar í dyngjum og hrönnum innan
um grjót og skurmsl viö rætur fjall-
anna.
I VörðufelU, þar sem upptök fyrri
skjálftans voru, er taliö aö þrjátíu og
sex skriöur og jaröhlaup hafi myndast.
Býsn af grjóti og björgum úr fjöUum
hrandu einnig og ultu á ógnarhraða inn
á tún bænda víöa um sveitir. Á slétt-
lendi rifnaði jöröin, byltist á ýmsa
vegu og kýttist saman í hnökra.
Sprangur mældust aUt aö fimm faöma
djúpar, rúmur faömur að breidd þær
mestu.
Áriö 1789 hófust enn skjálftar vestur
í ölf usi og í gosbeltinu þar vestur af frá
Selvogi norður á ÞingvelU. I viku var
varla nokkurn tíma kyrrt nótt og dag
og tæplega tíu mínútur milli hræring-
anna. Land seig norðan ÞmgvaUa-
vatns mUU Almannagjár og Hrafna-
gjár um rúma sextíu sentimetra,
veUirnir uröu aö mýrlendi og mun þaö
meðal annars hafa orðið átylla til aö
leggja þinghald þar niður áriö 1800. Má
segja, aö þessir skjálftar hafi orðið af-
drifaríkir í sögu landsins, svipt Skál-
holt biskupi sínum og skóla og Þing-
veUiþinginu.
Fjallið hristi sig
„eins og hundur
kominn afsundi"
Fimmskjálftar hafa riðiö yfir Suöur-
land eftir aldamótin 1800. Þeir gerðust
1829, 1876, 1889, 1896 og 1912. Sex Is-
lendingar biöu bana í þessum náttúra-
hamföram, þar af fjórir í skjálftunum
miklu 1896 sem voru mikilvirkastir
þessara skjálfta. Afleiöingum þeirra
veröur því lýst hér á eftir. Nokkur
gögn era til um þessa skjálfta hjá
erlendum jarðskjálftastöðvum. Af
þeim má ráöa tíma skjálftanna og aö
nokkra stærö þeirra, en þeir mældust
suður um alla Evrópu og austur til
Rússlands.
Fyrsti skjálftinn kom tuttugasta og
sjötta ágúst rétt fyrir klukkan tíu um
kvöldið. Suöurland hristist allt, en þó
langmest Rangárvellir, Land, Upp-
Holt og Gnúpverjahreppur. Stærð
skjálftans hefur veriö áætluö 7 til 7,5
stig á Richterskvarða og áhrif hans
voru eyðileggjandi þar sem mest gekk
á. I Landsveit gjörféllu öll hús á tutt-
ugu og átta bæjum af þrjátíu og fimm
sem þar vora, en aörir bæir stór-
skemmdust. Jarörask varö mikiö,
sprungur komu í jörö og jarðvegur um-
hverfðist. SkarösfjaU á Landi klofnaöi
aUt og sprakk, fjalUð hristi sig „eins og
hundur nýkominn af sundi”.
Morguninn eftir, þann tuttugasta og
sjöunda ágúst, kom nýr kippur. Var
hann svo harður á Landi, aö allt fólk
sem úti var gat ekki ráöiö hreyfingum
sínum, en steyptist niður og veltist um
jöröina. Um svipaö leyti kom harður
kippur í Vestmannaeyjum, hrandi
grjót á menn viö fýlatekju í Heima-
kletti og slasaðist einn þeirra svo
alvarlega aö hann lést síöar af þeim
völdum.
Bær sem hrundi í landskjálftun-
um miklu á Suðurlandi árið 1896.
Skemmdir urðu gífurlegar i
þeim náttúruhamförum, fjórir
menn létust og rúmlega hundrað
bæir eyðilögðust eða skemmdust
illa.