Dagblaðið Vísir - DV - 18.09.1987, Blaðsíða 33

FÖSTUDAGUR 18. SEPTEMBER 1987.
45

Merming
Tilraunaleikhús:
Hefðin
liflr
Fröken Júlía var flutt af sænskum
hópi, Institutet för scenkonst. Þau
styttu leikrit Strindbergs nokkuð,
en ekki mikið, og steíndu einkum
að samþjöppun. Aðeins þrjár persón-
ur á sviðinu, aðalsmærin, þjónninn
og þjónustustúlkan. Þjónninn Jean
var hér hafður miklu yngri og fríð-
ari en fröken Júlía, svo að samband
þeirra bar svip þess að húsbóndi
misnoti vald sitt yfir hjúi. En annars
er þetta valdatafl þar sem ýmsir hafa
betur, eins og svo oft hjá Strindberg,
og sterk áhersla lögð á andstæður
losta og lífsfegurðar annarsvegar, en
hinsvegar stéttaskiptingar, sem bæ-
klar alla andlega. Hreyfingar per-
sónanna voru vandlega samdar til
að magna verkið, Jean og fröken
Júlía dansa í kringum Kristínu grát-
andi, án þess að veita henni meiri
athygli en stofuborði. Þegar parið
segir táknræna drauma sína - Jean
dreymir að hann klifri upp tré, en
Júlíu dreymir að hún sökkvi í jörð-
ina - þá liggur Júlía fyrst á gólfinu,
en læsir sig svo hægt og lostafengið
upp eftir líkama Jean.
Norski leikhópurinn Grenland
Friteater er með þeim eldri á þessari
hátíð, ellefu ára. Hann flutti klukku-
tíma sýningu, Vákenatt, þar sem
tveir karlar og tvær konur vöktu
yfir líki. Búningar og húsmunir
bentu til að þetta væri norrænt
sveitafólk á 19. öld. Það kyrjaði fað-
irvor og sálma á latínu. Sú mennt
stakk nokkuð í stúf við háttalag
þess að öðru leyti, því hver einasta
persóna hegðaði sér eins og þorps-
fífl. Ekki veit ég hversvegna, og ekki
öðlaðist ég neina ánægju né skilning
af að horfa á þessar afkáralegu fett-
ur og brettur, gaul og ánahátt.
Kvöldið eftir var frægur velskur
hópur, Brith Gof, og flutti sýningu
sem byggð var á myndum Goya,
Hörmungar stríðsins, sem birtust í
Þjóðviljanum fyrir um áratug með
skýringum og hugleiðingum Guð-
bergs Bergssonar. Og í vetur sýndi
íslenska sjónvarpið framhaldsvellu
um Goya þar sem þetta myndefni
birtist; hermenn Napóleons myrða
spænska andspymumenn. Sýning
þessi var þannig, að kona sat við
borð og flutti spænska texta, sem ég
fékk ekkert samhengi í, einnig söng
hún fallega flamenco. En tveir karl-
menn í vinnugalla görguðu hvor á
annan, hristu hvor annan, kefluðu,
lömdu og föðmuðust. Hefði ekki ver-
ið heiti verksins og hljóð konunnar,
þá hefðu þetta alveg eins getað verið
tveir fullir kallar, hvar sem var í
heiminum. Og ekkert samhengi í
þessum uppstillingum, sem mér
þættu betur nefndar Hörmungar
leikhússins. Þó gátu þessir leikarar
mætavel leikið, það sýndu þeir í
pyntingaatriðum, þar sem fimm
metrar vom á milli leikara: einn
karlinn kleip spýtu með töng, hinn
engdist, en konan hljóðaði. Þetta var
óhugnanlegt. En annars fannst mér
þetta vera tilraunaleikhús í sinni
verstu, stöðluðustu mynd.
Samhentir hópar
Átta Sikileyingar, Actores Alidos,
sýndu verk sem hét Allt er of rólegt.
Sviðsmyndin var biðsalur í jám-
brautarstöð. Þar stóð æskufólk í
biðröð, klætt eins og nú er algengt.
En stöðvarstjórinn klappaði skyndi-
lega saman höndum, og þá fraus
fólkið, en starfsmaður lét það fá
gamlar ferðatöskur fyrir nýjar, og
upp úr þeim tók það föt frá 3. ára-
tugnum og klæddist. Þá birtust
þama týpur: Fasistinn, Presturinn,
Gljátík, Sjóliði, Sveitakona, Bjálfi.
Og þau biðu nú eftir lestum sem aldr-
ei komu. Ef til vill hefur þetta tákn
verið valið til að svara gorti Mússó-
línis um að hann hafi séð til þess að
á Ítalíu fóm lestimar loksins að
ganga eftir áætlun. Nema hvað fólk-
ið sýnir alls konar viðbrögð; foður-
landsstolt og hrifningu undir
útvörpuðum ræðum leiðtogans, síð-
an skiptist grimmileg samkeppni
allra á við staðlað daður. Það sem
ég nam af orðræðum var klisjur ein-
ar eins og háttalagið, enda hefur
þetta átt að sýna að fólk komist
ekkert á venjubundnum viðbrögð-
um. Þetta var allt heldur skoplegt,
en loks örvæntir fólkið, rífur farmið-
ana og myndar sjálft einhverskonar
jámbrautarlest, en sýningunni lauk
á stílrofi, fólkið tíndi af sér spjarim-
ar í einhverju örvæntingarfullu
kapphlaupi. Ágæt sýning, en ekki
fannst mér hún rista djúpt, kannski
meðfram af því að fólkið hegðar sér
allt eins, svo sem einn gagnrýnandi
benti á.
Tukak
Tukak heitir hópur Grænlendinga,
nú aukinn Dönum, sem starfað hefur
síðan 1975 og víða getið sér frægð.
Hann flutti sýningu upp úr ljóða-
bálki William Blake; Himinn tengist
helvíti. I þeim ljóðum snýr Blake
baki við kristindóminum sem lífs-
hatursstefhu, en dýrkar satanisma
sem tákn losta og lífsunaðar. Og
vissulega var þessi sýning á þeim
nótum. Þrír Grænlendingar sýndu
Satan og ára hans, auk aðalpersónu,
sem er ungur maður í leit að til-
gangi í lífinu, sá gengur í gegnum æ
fegri dýrðarheima í sölum Heljar.
Ljóshærður bláeygur Dani lék and-
herja hans, heldur einfaldan engil.
En texti Blake var aðeins hluti hrá-
efnis sýningarinnar, auk hans vom
ýmis skopleg atriði úr hversdagslíf-
inu.
Þessi sýnjng leiddi hugann að því
hvernig listamenn skapa úr stöðluð-
um einingum, sem oft em kallaðar
tuggur eða klisjur, svo sem „villir
hann, stillir hann“ í þjóðkvæðunum
og sérstakur andlitssvipur og stafa-
gerð í veggjakroti hvers tíma. Allir
þekkja þetta úr kúrekamyndum og
reyfurum. Hér vom allar klisjur
nútíma tilraimaleikhúss og sýndu
hve stöðluð stefha þetta er, hver fylg-
ir öðrum i því að láta leikarana æla
á sviðinu, sóða hver annan út í tóm-
atssósu, sinnepi og hráum eggjum,
ákafar líkamshreyfingar sýna geðs-
hræringar af ýmsu tagi. Svo þegar
fjöldi manns er búinn að japla á
þessum tuggum langtímum saman,
gerist það oft, að sannur listamaður
tengir þessar stöðluðu einingar sam-
an í áhrifamikla heild. Kannski
hefur listamaðurinn ömgg tök á
efhiviðinum einmitt vegna þess hve
þaulkannaður hann er af ótal and-
leysingjum. Þannig var það víst um
Passíusálma Hallgríms Péturssonar,
Actores Alidos sýndu verk sitt „Allt er of rólegt".
og þetta sá ég í sýningu Tukaks.
Ljósaspil, diskódans, látbragðsleikur
og hefðbundinn karakterleikur
tengdist léttilega í áhrifamikla heild,
iðandi af lífi,_skopi og fegurð. Það
vona ég að íslendingar megi sem
fyrst fá þennan hóp í heimsókn og
að sjónvarpið taki hann upp og sýni
öllum landslýð.
Leiklist
Örn Ólafsson
Pólverjar
Akademia Ruchu frá Póllandi
sýndi hálftíma þátt: Enskutíma.
Leikarar sátu á bekkjum með sterk
ljós og hlýddu á segulband, ensk orð
fyrir algeng pólsk orð: „núna, opinn
gluggi, bandarísk ófrægingarher-
ferð“. Smám saman fór fólkið að
endurtaka og varð úr því hið kátleg-
asta mgl, en æ meir vom Rússar
nefndir í stað Bandaríkjamanna, og
margir fóm að æsast og öskra.
greinilega sundurþykkir. Þá kvikn-
aði sterkt ljós framan í nemendur
að ofan, og þeir hljóðnuðu nema ein-
hveijir þeirra tuldmðu: mistök.
mistök. Augljós var pólitísk merking
þessa. Þriðja atriði sýningarinnar
var með ærandi diskó, en nemendur
stóðu klæddir eins og búðargínur
og hreyfðu sig rykkjótt. allir með
spegla upp í sér. Þá hefur enskunám-
ið verið frillkomnað.
Sami hópur átti siðustu sýninguna:
Kartagó. Framan af var sviðið frem-
ur dimmt, stór fleki skipti því í
tvennt, hallaðist yfir leikarana sem
sátu fjórir í hnapp vinstra megin og
hvísluðu hver upp í annan. Þeir
færðu sig til og urðu æ æstari, ráku
sig loks á flekann. Þá fóm þeir að
hlaupa á hann, skjóta á hann og
berja hausnum við hann, en allt kom
fyrir ekki, hann hnykktist bara nið-
ur á við, og leikaramir hurfu út
baksviðs. Nú hófst diskógarg, og í
góðri birtu kom maður inn frá hægri
og fór að setja niður stengur i flek-
ann, sumar tölusettar. Stúlka í
íþróttagalla sýndi mikla fimleika á
höllum flekanum sem minnti nú á
metorðastiga, og hlaut þetta að leiða
Brith Gof sýndu „Hörmungar stríðsins".
hugann að íþróttaveldum Austur-
Evrópu og stjómmálasögu þeirra
undanfama áratugi. En þá birtust
leikaramir klæddir á vesturevr-
ópska vísu og kollbyltu flekanum,
reistu upp á rönd frá ánorfendum.
Stúlkan málaði einhver ólæsileg vig-
orð á vegginn, en hljóp undan, þegar
hann féll í áttina að áhorfendum.
Ég rek þessa táknrænu sögu ekki
lengra, en eitt glæstasta atriðið var
þegar kastljós kviknaði innst á svið-
inu, en leikarar flettu upp stórum
klippimyndum milli þess og áhorf-
enda, með allskyns táknum: stjömu,
manni með fána, kókakóla, hval, o.
s.frv., en félagar þeirra þeyttu sömu
táknum upp í loftið á bak við þau.
Texti var enginn, en verkið var sam-
hnituð heild. Framan af var það
táknrænt, síðan æ óræðara, en jafri-
framt áhrifameira.
Einleikur kvenna
Tine Madsen frá Cantabile 2 flutti
klukkutíma sýningu um líf Marie
Grubbe, aðalskonu á 17. öld. sem
átti fyrst launson konungs, síðan
aðalsmann, en loks þjón hans. í þess-
ari sýningu var textinn mjög mikil-
vægur. Hann var unninn íir
málsskjölunum, verkum H.C. And-
ersen o.fL Þama kviknaði nokkuð
skörp og eftirminnileg mvnd af þess-
ari sjálfstæðu konu, sem fór að eigin
vilja en ekki að áliti samfélagsins.
Ýmist sagði Tine frá, og þá stundum
í gervi þjónustustúlku sem var
hneyksluð á Marie Gmbbe, eða hún
lék Marie í ýmiskonar tilsvörum og
tók ailan tilfinningaskalann. Auð-
velt var að sjá fyrir sér mótleikarana.
þótt þeir væm ekki á sviðinu nema
elskhuginn rétt í lokin, í fimmlegum
atlotum. Þó held ég að persónusköp-
unin hefði orðið sterkari ef meira
hefði verið tálgað burt af frásögn.
en tilsvör komið í staðinn. Athvgli
vakti finlegur og nákvæmur lima-
burðiu- leikkonunnar, enda æfir hún
indverska dansa daglega til þess eins
að ná sem meðvituðustum tökum á
öllum hreyfingum sínum.
Bandaríska leikkonan María Lexa
mun hafa komið fram á íslandi. Hún
var hér með hálfs annars tíma sýn-
ingu úr Odysseifskviðu og fylgdi rás
hennar í stórum dráttum. Hún rakti
nokkur meginatriði söguþráðar ann-
að veifið á dönsku, en lék á ensku
ýmsar persónur; Helenu fögm, Odys-
seif, svínahirði hans, Polvfemos,
Circe o.s.frv. Hún náði vel sérkenn-
um í hreyfingum og tali. Þetta vom
mest skopstælingar, nema Penelópa,
kona Odysseifs. María notaði ýmis-
konar gervi og búninga, leikbrúður
og kínverskar skuggabrúður, það
em einskonar sprellikallar, hálf-
gagnsæir, sem hreyfðir em á prikum
framan við tjald, en ljós bakvið. Allt
flutti hún þetta af hraða og öryggi,
og varð ágæt skopsýning.
Grimmdarleiklist
I lok hátíðarinnar úrskurðaði
dómnefnd verðlaunahafa, og varð
það ítalski hópurinn Fiat Teatro
Settimo fyrir sýninguna „Risö am-
aro“, sem ég missti af. Academia
Ruchu kom og sterklega til greina,
en Kimbri fékk sérstaka viðurkenn-
ingu fyrir Pétur Gaut.
Sýningar vom ekki nema tvær á
hveiju verki, í litlum sölum, og að-
sóknin samanlagt lítil. Ekki hafði
neinn fyrir því að taka þetta upp.
Það er í sarmleika leitt að sjá svo
merkilegar sýningar fara framhjá
almenningi, skyldi hann fá nasasjón
af því eftir 30 ár eða 40? Það er svo
sannarlega á ábyrgð opinberra fjöl-
miðla hve mikil seinkun verður oft
á menningamýjungum. Dagblöðin
skrifuðu hinsvegar öll um sýning-
amar.
Ég hefi hér fundið að mörgum sýn-
ingum, og vissulega finnst mér þær
misgóðar. En í heild vom þær þó
merkilegar tilraunir, hátt hafiiar vfir
t.d. það athæfi að klippa sundur vin-
sælar skáldsögur og skipta niður á
leikara að þylja það sem tilheyrir
eirrni persónu - bæði það sem hún
sjálf segir og það sem sagt er um
hana af sögumanni sem hæðist að
henni. Það er von að útkoman úr
slíku verði bara flattur þorskur á
Granda.
Flestar sýninganna á þessari hátíð
mörkuðust af mjög ákveðinni stefnu,
sem Antonin Artaud setti fram á 4.
áratugnum undir heitinu: grimmdar-
leiklist. Með því meinti hann: skefja-
laus leiklist. án málamiðlana. Á 3.
áratugnum var Artaud einn virkustu
surrealistanna og leiklistarkenning-
ar hans mótast af andúð þeirra á
„skáldverkum'1 þar sem ríkja rök-
ræður og lágkúra svo sem peninga-
mál, metorðagimd. einföld ástamál
án dulúðar o.s.frv: Stofudrama og
sálfræðileg leikrit af þessum toga
kallaði Artaud vændi leiklistar og
afneitaði því að leiklist væri undir-
deild bókmennta. Hún átti að vera
sjáfstæð listgrein, og því boðaði
hann leiksýningar að asískri fyrir-
m>nd, svo sem tíðkast á Balí, án
ritaðs leiktexta, sýningar sem bvggð-
ust á skáldskap hreyfinga, ljósa, á
grímum, fögrum og óvenjulegum
búningum, hljómi o.s.frv.. þær áttu
að höfða til skynjunar og ímyndun-
arafls áhorfenda fremur en til skiln-
ings þeirra. Hann kallaði þetta líka
frumspekilega leiklist og átti með
því við að hún ætti að beinast að
kjamanum í tilveru fólks en ekki
að atburðum eða tilviljunarkennd-
um ytri aðstæðum. „Við erum ekki
frjáls. Og himinninn getur hmnið
yfir okkur. Og til þess er leiklist að
sýna okkur þetta." Kunni almenn-
ingur ekki að meta leikrit Sófóklesar
og annarra slíkra, þá er það ekki
almenningi að kenna, heldur hinu,
að menn kunna ekki lengur að leika,
heldur flyfja bara texta.
Ýmislegt hefur bæst við á hálfri
öld, en það er einkennilegt að enginn
leikhópur á íslandi skuli leggja
stund á leiklist af þessu tagi. Von-
andi gefur litla leiksviðið í Borgar-
leikhúsinu færi á slíkum tilraunum.
En fyrst þyrfti að bjóða til íslands
einhverjum hópi sem af ber á því
sviði, t.d. Academia Ruchu.