Dagblaðið Vísir - DV - 05.05.1989, Blaðsíða 25

FÖSTUDAGUR 5. MAÍ 1989.
41
Meiming
Allt hafði annan róm
áður í páfadóm
Komin er út bók Önnu Sigurðar-
dóttur, Allt hafði annan róm áður
í páfadóm, sem er saga nunnu-
klaustranna tveggja á íslandi á
miðöldum og brot úr kristnisögu.
Anna hefur ekki setið auðum hönd-
um undanfarin ár. Árið 1984 sendi
hún frá sér Úr veröld kvenna -
Barnsburður, sem birtist í II. bindi
ritsins Ljósmæður á íslandi og ári
síðar kom út rit Önnu, Vinna
kvenna á fslandi í 1100 ár. Slíkum
afköstum hæfir ekki annað orð en
afreksverk. Anna er löngu þjóð-
kunn fyrir ritstörf sín og afskipti
af kvenfrelsisbaráttu síðustu ára-
tuga. Hún stofnaði Kvennasögu-
safn íslands 1. janúar 1975 og hefur
veitt safninu forstöðu frá stofnun,
lagt því til húsnæði á heimili sínu
og lagt af mörkum ómælda vinnu
í þágu þess endurgjaldslaust. Eng-
inn hefur lagt eins mikinn skerf til
rannsókna á sögu íslenskra kvenna
og Anna og þar með ómetanlegan
skerf til sögu íslensku þjóðarinnar.
Hún var gerð að heiðursdoktor við
Heimspekideild Háskóla íslands
1986.
Bókinni skiptir Anna í ijóra sjálf-
stæða þætti eða bækur, eins og hún
nefnir þá. I. bók nefnist Kirkjubæj-
arklaustur, II. bók nefnist Reyni-
staðarklaustur, III. bók Allt hafði
annan róm áður í páfadóm og IV.
bók María Guðsmóðir og helgar
meyjar á íslenskum slóðum. Meg-
intexta fylgir heimildaskrá og
nafnaskrá - mannanöfn og staða-
heiti. Anna gefur skýringu á skipt-
ingunni: „í fjórum sjálfstæðum
bókum, þó samanbundnar séu, er
hægt að geta um sömu atriðin svo
oft sem efni standa til.“ Eins og
Anna getur í formála er saga
klaustranna ekki fyrirferðarmikil
í íslandssögubókum. Stundum þeg-
ar sagt er frá klaustrunum á ís-
landi er bætt við: „Auk þess voru
tvö nunnuklaustur.“ Það þarf því
ekki að draga í efa, að mikil vinna
við leit að heimildum liggur hér að
baki.
Tvö nunnuklaustur á íslandi
Kirkjubæjarklaustur af reglu
heilags Benedikts var sett á stofn
1186 af Þorláki, biskupi i Skálholti,
og þremur árum síðar var ííalldóra
Eyjólfsdóttir vígð abbadís. Rekur
Anna sögu klaustursins þar til það
var lagt af 1554. Nefnir hún til sögu
13 abbadísir og príora og nafn-
greinir að auki 19 aðrar systur. Í
lok þáttarins er kaíli um örnefni
og þjóðsögur, sem fylgt hafa
Kirkjubæjarklaustri. Auk boðorðs
heilags Benedikts um klausturlíf:
Að biðja og vinna eru klaustur-
heitin þrjú: Hlýðni, skírlífi.og fá-
tækt. Hvaða konur gengust undir
slík heit? Því svarar Anna svo, að
þær hafi flestar verið af höfðingja-
ættum og ekki komið tómhentar í
klaustrin. Oft gengu líka efnaðar
ekkjur í klaustur. Abbadísir nutu
valda og virðingar, þær þurftu að
vera vel menntaðar í kristilegum
fræðum til aö geta veitt klaustur-
systrum tilhlýðilega uppfræðslu.
Að auki stjórnaði abbadísin dag-
legu lffi í klaustrinu, jafnt bæna-
haldi sem vinnu. Lesandi undrast
geysileg afköst nunnanna í handa-
vinnu þegar þess er gætt hve mik-
ill tími fór í bænagjörðir á degi
hverjum. í máldaga Kirkjubæjar-
klausturs 1397, sem Vilkin biskup
lét gera, kemur fram hve ótrúlega
mikið var til af biskups- og presta-
skrúðum, altarisklæðum og dúk-
um. Systurnar hafa ekki slegið
slöku við hannyrðir. Þær gerðu
t.a.m. 1400 refla í stóru stofuna í
Skálholti fyrir Vilkin biskup. Bæk-
urnar, sem til voru í klaustrinu,
voru líka handaverk systranna,
sem hafa sjálfar skafið kálfskinnið
og mýkt og skrifað á. Einn þáttur
í klausturstarfmu var að tekin
voru börn og unghngar til upp-
fræðslu. Gissur Einarsson, síðar
biskup, fékk t.a.m. sína fyrstu upp-
fræðslu hjá fóðursystur sinni sem
var síðasta abbadís í Kirkjubæjar-
klaustri.
Rúm öld leið frá því að Kirkju-
bæjarklaustur var stofnað þar til
nunnuklaustur var reist á Norður-
landi. Það var Reynistaðarklaust-
ur, sett 1295, einnig af reglu heilags
Benedikts. Á tímabilinu, sem
klaustrið var við lýði, voru þar níu
abbadísir eða príorissur auk þess
sem Anna nafngreinir 17 aðrar
systur. Gissur jarl Þorvaldsson gaf
jörðina Stað til klausturs skömmu
fyrir dauða sinn 1268, en klaustrið
komst ekki á fót fyrr en rúmum
aldarfjórðungi síðar, og var sett af
Jörundi biskupi Þorsteinssyni á
Hólum og Hallberu Þorsteinsdóttur
abbadís. Hallbera var af Oddaverj-
um komin, Sæmundur Jónsson í
Odda var langafi hennar. Hún var
abbadís í þrjá áratugi og naut mik-
illar virðingar. Nuhnurnar hafa
orðið skáldum yrkisefni. Davíð,
skáld frá Fagraskógi, orti um Hall-
beru og Guðmundur Ingi Kristj-
ánsson, skáld frá Kirkjubóli, orti
um lögmannsdótturina Solveigu
Hrafnsdóttur sem var síðasta abba-
dís í Reynistaðarklaustri. Hún
gerðist nunna til að „frelsa for-
dæmda sál“ föður síns, sem látist
hafði í banni nokkrum árum fyrr.
Anna getur þess í formála að auk
biskupasagna sé íslenskt fo'rn-
bréfasafn . aðalheimildin um
klaustrin. Notar hún oft orðrétt
bréf eða bréfkafla og tilvitnanir.
Allt hafði annan
róm áður í páfadóm
í III. bók, Allt hafði annan róm
áður í páfadóm, er víða komið við
og margt „fróðlegt og forvitnilegt
klaustur- og kirkjuefni". í upphafi
er fjallað um einsetu og suður-
göngu og við tekur kafli um klaust-
ur utan íslands, á Bretlandseyjum,
Norðurlöndum og Ungverjalandi.
Heilög Birgitta stofnaði reglu og
klaustur í Vadstena á 14. öld, en
hún hefur verið nefnd fyrsta kven-
frelsiskona Svíþjóðar og mikið
skrifað um hana hin síðari ár. í
Danmörku voru stofnuð tvö Birg-
ittuklaustur og eitt í Noregi og
Finnlandi. Þangað lögðu leið sína
íslenskir höfðingjar, því að Þorleif-
ur, sonur Ólafar ríku Loftsdóttur
og Björns Þorleifssonar, dvaldi i
klaustrinu í Noregi og Ögmundur
Pálsson Skálholtsbiskup var þar
meðan hann beið vígslu. Fróðlegt
er að heyra um menntun kvenna á
miðöldum og hinn fræga nunnu-
klausturskóla í Herfurðu, þar sem
Skálholtsbiskuparnir ísleifur Giss-
urarson og Gissur sonur hans
fengu prestsmenntun sína. Á slík-
um menntastofnunum kvenna á
miðöldum voru skrifaðar bækur
og af þeim lærði fólk að lesa. í
klaustrunum varð til kirkjutónlist
og sálmar ortir og sungnir. Anna
greinir frá Ingunni Arnórsdóttur,
nemanda og kennara í Hólaskóla,
sem kenndi mörgum, sem urðu
„vel menntir undir hennar hendi“.
Og hún nefnir tíu kvenrithöfunda
í Evrópu, sem uppi voru frá því á
10. öld og fram á 16. öld, sem allar
höfðu verið í klaustri einhvern
tíma á ævinni. Hugleiðingar sínar
um störf klaustursystra byggir
Anna á jarteinasögum í Biskupa-
sögum. Abbadísir voru valdamiklir
stjórnendur, sem höfðu- með hönd-
um umfangsmikil stjórnarstörf
vegna jarðeigna sem klaustrin áttu.
Fróðlegur kafli er um söng, helgar
tíðir og prócessíur. Anna bendir á
að hljóðfæri voru ekki notuö í
kirkjum lengi fram eftir öldum og
nunnuklaustrin á íslandi eignuð-
ust aldrei orgel eða annað hljóð-
færi. Þess vegna byggðist guðs-
Bókmenntir
Sigríður M. Erlendsdóttir
þjónustan á söng systranna.
Elliheimili eru nútímafyrirbæri,
en Anna greinir frá þvi hvernig
klaustrin voru heimili af því tagi -
athvarf fyrir gamalt fólk sem gat
gefið því eignir gegn samastað og
umönnun til æviloka. Það var nefnt
próventa, og segir Anna að þessi
siður að gefa próventu sína hafi
haldist fram undir síðustu alda-
mót. Á biskupssetrunum var margt
um próventufólk og venjuleg heim-
ili tóku líka próventufólk, aðallega
eftir að klaustrin voru lögð niður
um miðja 16. öld.
Þriggjaaida hlé
í síðasta kafla þessa þáttar hverf-
ur Anna frá miðöldum og fjallar
um nunnur á íslandi á 20. öld.
Meira en þrjár aldir liðu þar til
aftur voru nunnur á íslandi, en
Úórar systur fluttu til íslands
skömmu fyrir aldamótin síðustu.
Þær voru af reglu heilags Jósefs. í
rúm 75 ár ráku St. Jósefssystur
Landakotsspítala, en þær voru um
40 talsins þegar þær voru flestar.
St. Jósefssystur ráku líka sjúkra-
hús í Hafnarfirði og fjórar systur
komu til Stykkishólms 1935 af reglu
heilags Franciskusar og reka þar
sjúkrahús, leikskóla, sumardvalar-
heimili og prentsmiðju, þar sem
prentað er allt sem kaþólska kirkj-
Anna Sigurðardóttir.
an þarf að láta prenta. Karmel-
klaustur var stofnaö í Hafnarfirði
1939 og var starfrækt þar til 1983,
þegar systurnar yfirgáfu klaustrið
og settust að í klaustri í Hollandi.
Pólskar systur komu þangað
skömmu síðar af skipun heilagrar
Theresu. Loks er kafli um fjórar
íslenskar nunnur.
IV. bók fjallar um Maríu Guðs-
móður og helgar meyjar á íslensk-
um slóðum. Þar greinir m.a. frá
heilagri Barböru og kapellunni og
fleiri verndardýrlingum. Anna
birtir þar ennfremur þrjú gömul
kvæði um helgar meyjar, sem
óvíða er að finna á prenti. í bókar-
lok eru Maríukvæði ort á ýmsum
tímum frá 13. öld til 20. aldar.
Anna vitnar vel til heimilda og
tilvísanir eru í lok hvers kafla fyrir
sig. Heimildaskrá ber vott um hve
víða hún hefur leitað fanga. Gott
myndefni gefur bókinni aukið gildi
og nákvæm myndaskrá fylgir. Það
koma margir við sögu eins og skrá
á níunda hundrað mannanafna er
til marks um. Og það er áleitið
umhugsunarefni, hve margar kon-
ur, innlendar jafnt sem erlendar,
eiga sín athafnaár í ritstörfum og
útgáfu á efri árum.
Anna Sigurðardóttir:
Allt hafði annan róm áður i páfadóm.
Nunnuklaustrin tvö á íslandi á miðöld-
um og brot úr kristnisögu.
Kvennasögusafn íslands, Reykjavík,
1988, 412 bls. Nafnaskrá og myndir.
Sigríður Th. Erlendsdóttir

0i'*aglinga
SmS ættar
þuað gera í sumar?
Nú slendur yfir dreifing á sumarstarfs-
bæklingi íþrótta- og tómstundaráðs Reykjavíkur.
Að vanda er í bæklingnum að finna
upplýsingar um nánast alla þá starfsemi
sem félög, samtök og stofnanir í Reykjavík
gangast fyrir nú í sumar.
Bæklingnum er
dreift til allra nemenda grunnskólanna í
borginni og eru foreldrar hvattir til að kynna
sér vel ásamf börnum sínum þá möguleika
sem þar er að finna.
Innritun í starf á
vegum íþrótta- og tómstundaráös hefst á
sérstakri innritunarhátíð í Laugardalshöll
laugardaginn 20. maí kl. 13.00-17.00.