Alþýðublaðið - 07.05.1967, Blaðsíða 7

Sunnudags ALÞÝÐUBLAÐIÐ
7. maí 1967
7
,K‘ eins og ,kafka‘
Sigríður Hagalín og Pétur Einarsson
Leikfélag Reykjavíkur
Máissóknin.
eftir Franz Kafka.
Leikritsgerð eftir André
Gide og Jean-Louis Barr-
ault.
Leikstjóri: Helgi Skúlason.
Leikmyndir: Magnús Pálss.
Þýðandi: Bjarni Benedikts-
son.
Málsóknin, Der Prozess, er áð
líkindum aðgengilegust af íhin-
um stóru sögum Franz Kafka.
Höfundurinn lauk henni að vísu
aldrei frekar en öðrum skáldsög
um sínum, Das Schloss, Ameri-
ka; en hann gekk frá niðurlagi
bókarinnar, og iesendur hafa
orð útgefandans, Max Brod, fyr-
ir því að málið hafi ekki átt að
komast ýkja miklu lengra en
raun ber vitni í bókinni; ósömdu
kaflarnir áttu einungis að lýsa
nýjum þáttum hinnar einkenni-
legu málsóknar á hliðstæðan
hátt við þá sem til eru. Segja
mætti að slík saga gæti haldið
áfram óendanlega, en á sama
hátt má segja að sagan sé heil
eins og frá henni er gengið af
•því að henni tekst að láta þenn-
an „óendanleika“ uppi til fulln-
ustu. Ef til vill mætti taka dýpra
í árinni og segja að verk Kafka
verði yfirleitt ekki leidd til
lykta, þau séu eðli sínu sam-
kvæmt opin og ólokin; og hefði
ekki orðið skáldsögunum til
neins framdráttar þótt höfund-
urinn hefði formlega lagt á þær
síðustu hönd. Sjálfur staðfesti
Kafka þetta viðhorf með sínum
hætti þótt dómur hans um verk
sín væri til muna þyngri en
annarra gagnrýnenda hans:
hann gekk frá skáldsögunum
ófullgerðum, taldi þær mis-
heppnaðar og lagði svo fyrir að
handrit þeirra yrðu eyðilögð að
sér látnum.
Atburðarásin í Málsókninni
er raunverulega ofur einfökh
ungur rnaður, Jósef K., er liand-
tekinn óforvarandis, leiddur fyr
ir ókunnan rétt, borinn óskilj-
anlegum sökum, drepinn eins
og hundur að lokum. Franz Kaf-
ka skrifaði ekki um tima þeirra
Hitlers og Stalíns. En atburðir
seinni tíma hafa gert frásögn
hans tímabæra, óhugnanlega ná
komna ótölulegum lesendum;
það er eins og veruleikinn hafi
kostað kapps um að tileinka sér
andrúmsloftið úr sögum Kafka.
Án efa á þetta mestan þátt í að
viðhalda almennum áhuga á
Málsókninni — sem einna síðast
birtist af lcvikmynd Orson
Welles eftir sögunni og nú hefur
leitt til þessarar sýningar Leik-
félagsins. Og í þann streng tek-
ur Jean—Louis Barrault, annar
höfundur leikgerðarinnar sem
samin var 1947 þegar styrjöld-
inni var nýlokið en kalda stríð-
ið I uppgangi. Leikskrá Leik-
félagsins (sem nú virðist farin
að keppa í stílsnilli við stöllu
sína í Þjóðleikhúsinu) hefur
eftir honum að Kafka sé „hinn
sanni spámaður okkar tíma^
Hinn venjulegi maður sem átti
að heita frjáls, bjó við minna
og minna frelsi í sinni borg, sér
hver var undir niðri sekur. Kaf-
ka einn þorði að bera brigður á
réttvísina, og í heimi sem var
til hlítar skipulagður til þess
að koma manninum niður á
stig dýranna, þá þorði hann að
taka til meðferðar manninn í
sínu eigin frelsi og sem sam-
runa efnis og anda, náttúruleg-
an og yfirnáttúrlegan, raun-
verulegan og súrrealistiskan.
Maðurinn stóð ákærður, en á-
kærður fyrir hvað frammi fyrir
Guði og mönnum, eða öllu held-
ur ekki frammi fyrir Guði,
frammi fyrir kirkjum, það er
að segja því, sem menn hafa af
Guðunum?! Kafka gaf frá sér
ópið, sem við þorðum ekki að
gefa frá okkur, og hann gerði
það af einstakri samvizkusemi;
hetjan hjá honum, Jósef K. er
enginn dýrlingur, hann er rétt
eins og hver og einn af okkur og
hann lýsir honum fyrir okkur á
raunsannan hátt. Guð gaf okk-
ur galla svo við mættum halda
áfram að vera menn, sagði
Shakespeare." .
Hvað sem þessi einkennilega
klausa kann helzt að merkja
er allténd ljóst af höfundinum
er fjarska mikið niðri fyrir;
hann lítur á Málsóknina sem
einhverskonar dæmi upp á
,,stöðu mannsins“ í heiminum
og nútímanum. Með slíku lagi
er líka venja að lesa Kafka, sjá
í verkum hans stöðugar táknlík-
ingar, lesa duldar merkingar,
háspekilegar, trúarlegar, félags-
legar, bak við hvert viðvik frá-
sögunnar; og eflaust hefur þetta
lestrarlag mikið til síns máls.
Það er að minnsta kosti misskiln
ingur, sem einnig ber fyrir, að
vísa verkum Kafka á bug sem
einkamálum, sjúku hugarfóstri
sem einungis 'sé til vitnis um
hugarástand, einkalíf höfundar
síns. En hvaða skýi'ingu sem
menn aðhyllast á þessum verk-
um og uppruna þeirra, heim-
spekilega eða sálfræðilega,
kann að vera vert að leggjá á-
herzlu :á bókstaflega merkingu
þeirra til jafns við hina tákn-
le«u. Máisóknin gegn Jósef K.
kann að hafa djúptæka andlega
merkingu sem að einhverju leyti
skýri hinn sívaxandi hljómgrunn
sem sagan hefur fundið hjá les-
endum; martröðin sem er and-
rúmsloft sögunnar kann á ein-
hvern hátt að samsvara almenn-
ri andlegri reynslu nú á tímum.
En það sem gerir þessa martröð,
þetta andrúm, alla táknvizku
sögunnar, verulega fyrir lesand
anum er fyrst og fremst raun-
sæisleg, natúralisk frásagnarað-
ferð hennar, nákvæmislega og
smámunasöm staðfesting henn-
ar í þekkjanlegu og skiljanlegu
umhverfi; sagan er öll gegnsýrð
slíkum áþreifanlegum, raunhæf
um efnisatriðum sem raunar
eru þær efniseiningar sem
byggja upp táknkerfi verksins
unz það hverfur í óendanlegan
fjarskann. Þessi náni samruni
hins venjulega, hversdagslega
og áþreifanlega hinu hugvitaða,
dularfulla og óskiljanlega, sem
hvorttveggja gengur upp í einni
mynd eins og ofskynjanir tauga
bilaðra manna raunveruleikan-
um sjálfum, er meginatriði í
allri list Franz Kafka.
Það er að vísu einkennilegt
tiltæki að reyna að flytja þenn-
an hugarheim yfir á leiksvið.
Augljóslega er útilokað að gera
öllum efnismassa skáldsögunnar
skil á sviðinu, viðhalda þar á-
þreifanlega fótfestu hennar í
pensjónati frú Grubach, bank-
anum þar sem K. vinnur, leigu-
kumböldum úthverfanna þar
sem rétturinn er til húsa upp á
háalofti, borginni þar sem K
býr og hversdagslífi hans i
skugga málsóknarinnar. Án þess
arar fótfestu er hætt við að
leikurinn hverfist í „absúrda“ til
burði, leikhústilgerð sem ekkert
á skylt við grimma nauðhyggju.
sögunnar. Ekki komst sýning
Leikfélagsins með öllu undan
slíkum áföllum; dæmi þeirra
eru t.a.m. fyrsta atriði í bank-
anum, K í leit að réttinum, sak-
borningar úti fyrir dyrum rétt-
vísinnar. En það eru engir auk-
visar sem standa að leikgerð
sögunnar, rithöfundurinn André
Gide og leikarinn og leikstjór-
inn Jean Louis Barrault, og það
er raunverulega mesta furða
hve miklu þeir koma til skila af
efni sögunnar og hve nákvæm-
lega þeim auðnast með köflum
að fylgja texta hennar. Þeir
•gera að vísu allmiklar breyting-
ar og auka nokkru við textann
til vafasamra bóta (sbr. biblíu-
staði í upphafi leiksins og dóm
kirkjuatriðinu, hugleiðing K
um ,,frelsi“ á pensjónatinu);
textaaukinn er vísast fróðlegur
um tilgang þeirra með verki
sínu ekki siður en úrfellingar,
en ég verð 'að jála að 1 ég hcf
ekki kynnt mér leiktextann sér-
staklega. Veigamesta bréytingin
er þó sú að dómstólsatriðið er
flutt úr fyrri hluta sögunnar í
seinni hluta leiksins og kaflarn-
ir um lögfræðinginn, Leni og
Block kaupmann stórlega dregn
ir saman sem breytir hlutföll-
um verksins til æðjmikilla
muna. Umfram allt > stuðla
breytingarnar að því aði ,,loka“
verkinu, gera úr því „heila
sögu“ sem visast er nauðsyn-
legt fyrir leiksviðið, en; sviptir
verkið um leið fjarvídd „óend-
anleikans" sem er einn þáttur
Framhald á 13. síðu.
Guðmundur Pálson og Bjarni Steingrímsson.