Alþýðublaðið - 30.01.1968, Blaðsíða 6

I
I ■
| Þorsteinn Thorarensen:
EI.DUR í ÆÐUM
! Myndir úr lífi og viðhorf-
um þeirra sem voru uppi
um aldamót
Eokaútgáfan Fjölvi, Reykja-
'vík 1967. 456 bls.
M
B * yndir úr lífi og viðhorfum
þeirra sem uppi voru um clda-
mótin Þorsteinn Thorarer.sen
veitir sér meira en nóg svigrúm
til að segja sögu sína af síð-
asfa áfanga sjálfstæðisbarátt-
;unnar við Dani, upphafi nýrr-
ar aldar á íslandi. Innan þess
, ramma sem henni er settur
rúmast nánast hvaða efni sem
er frá þessum tíma. Af bók
Þorsteins frá í fyrra, í fótspor
feðranna, var reyndar að ráða
að þótt frásögnin væri yfir-
gripsmikil og rúmgóð væri
henni þó ætlað að fylgja að
meginstefnu hinni sögulegu
atburðarás; að lokinni frásögn
bókarinnar af uppkasfsbarátt-
unni, kosningasigri, ráðherra-
dómi og falli Björns Jónssonar
mátti ætla, að í framhaldi
verksins yrði lýst framhaldi
sögunnar, stjórnmálabarátt-
unni fram til 1918, stjórnmála-
mönnum og hreyfingum þessa
tíma, við bakgrunn ýtariegrar
aldarfarslýsingar. En ný bók
hans, Eldur í æðum sem kom
út skömmu fyrir jól, leiSir í
ljós að Þorsteinn Thorarensen
ætlar sér miklu yfirgripsmeiri
sögugerð. Eldur í æðum færir
ekki söguna feti framar en hún
var komin í fyrra; þvert á móti
lýkur henni áður en heima-
stjórn er fengin, hvað bá farið
að berjast um uppkastið; hún
er saga þeirra sem urðu undir
í valdabaráttu þessara ára,
„saga íslenzkra uppreisnar-
manna um aldamótin,” og eins
konar forspjall að sögu land-
varnarmanna sem ætla má að
fylgi að ári. En engum getum
skal að því leitt hvaða stefnu
rit Þorsteins Thorarensens taki
að þeirri sögu sagðri. Hitt. er
Ijóst að verkið eykst allt og
tognar í meðförum hans. í fyrra
sagði hann sögu fyrstu ráðherr-
anna tveggja, Hannesar Haf-
stein og Björns Jónssonar,
stjórnmála- og ævisögu þeirra,
I tiltölulega stuttu máli, 115 og
92 bls. í nýju bókinni er saga
Skúla Thoroddsen, höfuðkempu
„uppreisnarmanna” um alda-
mótin, ekki nema hálfsögð á
255 bls. Bók hans í vetur segir
mun skemmri sögu en bókin í
fyrra og er þó rúmum 60 bls.
stærri en hún, — en hver blað-
síða hjá Þorsteini svarar all-
ténd til tveggja hjá venjulég-
um rithöfundum.
S
aga Skúla Thoroddsen er
meginefni hinnar nýju bókar,
og ýtarleg frásögn hinna nafn-
kenndu Skúlamála á ísafirði
kjarni þess, en sögu Skúla fylg-
ir inngangur um bræður hans
þrjá, Þorvald, Þórð og Sigurð.
Thoroddsen-bræður telur höf-
undur um skeið liafa stefnt til
eins konar alræðisvalds í þjóð-
félaginu: „Þarna var Sigurður
orðinn nokkúrs konar einvald-
ur yfir vegamálum landsins,
Þórður gerði sér miklar vonir
um að verða bankastjóri við
fjársterkasta banka landsins,
og Skúli var einn álrrifamesti
maðurinn í þeim stjómmála-
flokki, sem virtist vera að því
kominn að taka við völdunum
í iandinu. Þorvaldur sat úti í
Kaupmannahöfn sem þekktasti
vísindamaður þjóðarinnar og
reiðubúinn, ef á þyrfti að
halda, að gæta þar hagsmuna
bræðra sinna. .. Það er víst að
sjaldan hafa fjórir myndarleg-
ir bræður komizt svo hátt, og
verður þá' líka að líta á það,
hve lítið þjóðfélagið var á
þessum tíma og hve hópur
mennta- og embættismanna var
þrengri en í nútímanum. Það
var enginn vafi á því, að
Thoroddsenar voru á hraðri
leið að verða stórveldi í land-
inu.” En þessari „valdasókn”
var hnekkt fyrr en varði: Sig-
urður hrökklaðist úr embætti
landsverkfræðings; Þórði var
bægt frá bankastjóraembætt-
inu; Skúli varð að vísu „þjóð-
hetja” vegna ofsókna lands-
höíðingja og vegna uppreisnar
sinnar í sambandslagauefnd-
inni 1908, en það var Björn
Jónsson sem leiddi baráttuna
gegn uppkastinu til sigurs og
hreppti ráðherradóm sjálf-
stæðisflokksins. Þetta er saga
þeirra sem „urðu undir” í
valdabaráttu aldamótanna, og
Þorsteinn Thorarensen fellir
all-harðan dóm um þau póli-
tísku áhrif sem barátta þeirra
hafði. Bók hans hefst með köfl-
um um upphaf landvarnar-
hreyfingarinnar meðal skóla-
pilta og í þjóðræknisstefnu
Jóns Ólafssonar á ungum aldri:
Þ
að er um orsakir og i æt-
ur þessarar uppreisnargjörnu
æsku sem frásögnin í þessari
bók mun snúast. Hún mun f jalla
um tíðaránda þegar gömul
bönd voru að bresta og upp-
reisnarhúgur kúgaðrar nýlendu-
þjóðar loksins gat brotizt út
eins og stórelfur í vorleysingu
.... Nú dró æskan að húni
íslenzkan fána og spurði engan
leyfis. Hún valdi sér hvítan
frelsiskross í bláum feldi, sem
varð í sjálfu sér andstæða hins
rauða litar danska fánans,” seg-
ir Þorsteinn í upphafi. „Ég hef
áður lýst þeirri sögulegu skoð-
un minni, að allur hamagang-
ur landvarnarmanna hafi verið
þarflaust og tilgangslaust æs-
ingafálm út í loftið. Þegar lit-
ið er yfir farinn veg stranda
öll þeirra rök og miklu öfgar
á því skeri að Danir urðu aldr-
ei þvílíkir kúgarar og ófreskj-
ur sem þeir ímynduðu sér og
byggðu alla sína stefnu á. Þeir
gáðu eigi nægilega að því að
úti í sjálfri Danmörku höfðu
riú orðið róttæk straumhvörf
.... Héðan í frá var frelsis-
baráttan einungis fólgin í raun-
hæfu verki, að sýna það og
sanna að við gætum verið sjálf-
slæð þjóð. Og þannig má leiða
líkur að því að landvarnar-
stt’fnan hafi fremur spillt fyr-
ir. Ef rétt hefði verið farið að,
var hægt að fá Dani til að
gera ennþá miklu betur við
okkur, njóta frekari aðstoðar
þeirra við uppbyggingu at-
vinnulífsins. Og jafnframt
þessu varð sundrung þjóðar-
innar vegna ásóknar landvarn-
armanna nú stærsta spurning-
armerkið, þegar liugleitt var
hvort við værum færir um að
stjórna okkur sjólfir. Því að
ekki var nóg með að þcssar
frelsishetjur sundruðu þjóð-
inni í tvær íjandsamlegar
í'Ikingar heldur urðu þeir
sjálfir sundrungunni að bráð
innbyrðis við lok þessa tíma-
bils, klofnuðu í ótal flokksbrot
þar sem hver höndin var upp
á móti annarri unz hreyfing-
in var ekki lengur til, þó
straumar frá henni gengju upp
í önnur flokkasamtök. — Þann-
ig virðist mér, að dómur eftir-
komendanna yfir þessu stjórn-
máiafyrirbæri verði harður, eii
þ má ekki gleyma því að þeir
höfðu líka margt sér til máls-
bóta. .. Sannleikurinn er sá,
að það var útilokað annað, eft-
ir aldalanga nýlendukúgun og
einræði Kaupmannaha.tnar-
valdsins, en að Danahatrið bryt-
ist út meðal þjóðarinnar með
ofsa og öfgum. Það er varla
hægt að finna gleggra dæmi um
sögulega nauðsyn, strax og slak-
að var á böndunum leysfist
þessi innibyrgði kraftur úr !æð-
ingi. Að vísu var ekki lengur
þörf fyrir slíka pólitíska
sprengingu, og þó hafði hún
öðru hlutverki að gegna. Með
nýrri frelsisöld var nauðsyn-
legt að umbylta okkar eigin ís-
lenzka þjóðfélagi sem var meira
og minna mótað í formi ein-
ræðissinnaðs og miðaldalegs
nýlenduskipulags. . . Til þess
að vinna bug á þessum vanda-
málum var vissulega þörf fyr-
ir unga óróaseggi til að hrista
upp í þjóðfélagspokanum. Þá
komu landvarnarmenn fram
á sviðið og stóð stormurinn af
þeim. Margir þeirra höfðu þeg-
ar kynnzt kenningum sósíalism-
ans, en komizt á þá skoðun að
hann ætti ekki við hér á landi
vegna þess að hér var ekkert
eiginlegt auðvald til. Þeir
beittu því fremur öðrum vopn-
um, og hin beittustu þsirra
voru ættjarðarástin og Dana-
hatrið. .. Og um það er lauk.íi
þá var það skemmtileg reynsla
fyrir þjóðina okkar, að finna
storminn sem fylgdi landvarn-
arstrákunum. Það var í öðru
ánægjulegt að eiga æsku sem
gat sungið að hún ætti nógan
eldinn. Þrátt fyrir óbilgirni og
órökvísi, þá voru þeir fegursta
fyrirheit landsins.”
T
ilvitnun þessi, fáar stfjálar
setningar úr inngangskafhi Elds
í æðum, þó hún virðist iöng og
ströng, lýsir í stytztu máli við-
horfi Þorsteins Thorarensen við
landvarnarhreyfingunni, og hún
kemur mætavel heim við sögu-
skoðun hans í bókinni í fyrra;
í fótspor feðranna, þar sem^
lýst var átökum hægfara um-
bótamanna, arftaka gamla emb-
ættisvaldsins, undir forustu
Hannesar Hafstein, og róttækr-
ar þjóðernissinnaðrar alþýðú-
hreyfingar með ísafold og
Björn Jónsson í fylkingar-
broddi; landvarnax-hreyfingin
varð róttækasti armur hennar.
Þessi hreyfing beið tvívegis ó-
sigur, fyrst með valtýskunni,
síðan sjálfum pyri*husar-sigri
sínum 1908 og því þráteíli sem
af honura leiddi í íslenzkum
stjói’nmálum næstu tíu árin.
Svo einföld, skematísk sem
þessi lýsing gefur til kynna er
sagan vitanlega ekki, né reynir •
Þorsteinn Thorarensen til að
lýsa henni svo; viðleitni hans
er einmitt að gera sjónarmið-
um beggja aðilja jafn-hátt
undir höfði, segja söguna af
hlutlægni og leggja á hana
raunhæft mat af sjónarhóli
seinni tíma; hann leggur á það
áherzlu hvernig sjónanmð og

0 30. janúar 1968
ALÞÝÐUBLAÐID