Alþýðublaðið - 15.12.1968, Qupperneq 7

„Jólin hafa veríð og eru enn
einhver dýrlegasta hátíðin á ár-
inu, og er ekki að uhdra, þó
að margt sé ,þá á hreyfingu. —
Einna merkilegastir eru jóla-
sveinarnir. Flestir segja þeir séu
13; byrji ,þeir að koma 13 dögum
fyrir jól, og bætist svo eihn við,
þangað til 13 eru komnir á
sjálfa jólanóttina. Svo fara þeir
að tínast burt, þangað til þeir
eru horfnir, 1 á dag og sá síðasti
á þrettánda. Þeir eru krakkar
Grýlu og Leppalúða og koma af
fjöllum o'fan, bæði til að stela
keipóttum börnurh og skælóttum,
og svo til þess að ná sér í eitt.
hvað af jólagæðunum, þó að ær-
ið virðist þeir smálátir eftir
nöfnunum að dæma. Þeir heita:
Stekkjarstaur,
Giljagaur,
Stúfur — eða
Pönnusleikir,
Þvörusleikir,
Pottasleikir — eða
Pottaskefill,
Askasleikir,
Faldafeykir,
Skyrgámur,
Bjúgnakrækir,
Gluggagægir,
Gáttaþefur,
Ketkrókur — og
Kertasníkir — eða
Kertasleikir.
. -i-
A Austurlandi var önnur sögn
um jólasveinana: er þeim þar
svo lýst, að þeir séu áð vísu
í mannsmynd, nema þeir séu
klofnir upp í háls, en því mið-
Ur man ég ekki um uppruna
þejrra og ekki heldur um hvað
þeir eiga að gera. En allar líkur
eru til, að það séu eldri sagnir
en hinar. Annars er það margra
manna mál, að þeir eigi ekkert
skylt vig Grýlu eða hennar
hyski. Sumir segja þeir séu ekki
nema níu, og bendir til þess
þula þessi:
„Jólasyéinar einn og átta
ofan koniu af fjöllunum”
o. s. frv.”
(Jónas frá Hrafnagili).
„Sumir segja, að jólasvein-
arnjr séu að koma alla jólaföst-
una (aðrir segja, að þeir komi
með jólaföstu), en annars mun
það réttara, að þeir séu 13. Þeir
koma utan af hafi og fara allir
aftur á .aðfangadaginn. Eh hitt
mun vera eldra, að þeir séu 13
og komi einn á dag til jóla og
faiS SVO pinn á dag ng hinh
stðast; á br«ttáhdn. Þn,v eru
ofórv ng ]ín+'-r. luraleff'r, en
pVV; kpmnr mnnnum saman |im
hað, hve’rnig heir eru vaxnir. Al-
mennt er álitíð evstra, að þeir
séu klofnir upp í háls og fæt-
urnir séu kringlóttir (Múlas., líka
Húhavatnss.), en sumir hafá
aftur sagt. að þeir væru tómur
búkur niður úr gegn (eystra).
Þeir eru í röndóttum fötum með
stóra gráa húfu á höfði og hafa
með sér gráan poka. Þeir lifa
mest á því, sem talað er ljótt um
jólaleytið, en annars benda nöfn
þeirra á það, sem þeir girhast
mest, og hvernig þeir haga sér.
Svo hættir þeim við að vilja fara
í jólamatinn fólksins, einkum
barnanna, og éta hann eða spilla
honum (að austan). Þeir eru
mjög meinlausir og gera engum
illt, nema helzt að þeir hrekki
löt og óþæg börn.”
(Jónas frá Hrafnagili).
„Þótt mikil glaðværð sé um
jólin og spil og ýmis konar leik-
ir hafi þá mjög tíðkazt, hefur
það ávallt þótt ósæmilegt að
hafa mikinn gáska og glaðværð
á sjálfa jólanóttina. Þá er sem
einhver ólýsanleg og óendan-
leg helgi hafi gagntekið allt. •—
Jólanóttin er því kölluð nótt.
i n h e 1 g a , svo sem hún ein sé
heilög framar öllum öðrum helg-
um nóttum. Um miðnætti er
helgin mest, því þá ætluðu menn,
að frelsarinn væri fæddur. Eft-
ir almennrj trú verða ótal tákn
og stórmerki í það mund, sem
frelsari mannanna fæddist. Það
er sem öll náttúran fái nýtt líf.
Þá fá mállaus dýrin mál og jafn-
vel hinjr dauðu rísa úr gröfun-
um. Það er sem allt losiþ úr
fjötrum og allt verði lifandi,
fagni og gleðjist. Á einu augna-
bliki breytist þá allt vatn í vín.
í öðrum löndum er það víða al-
menn trú, að ýmis dýr fáj mál á
jólanóttina, en hér á landi er
sú trú almennust um kýrnar,
að þær taíi á Þrcttándanótt, —
hina síðustu jólanótt. Á jólanótt-
ina er þáð, að k i r k'j u g a r ð -
ur rís, en það er í því falið, að
aliir hinjr daíiðu í kirkjugarðin.
um rísa úr gröfunum og koma
saman í kirkjunni og halda þar
guðsl: | mustu. Á jóljlinótt^na
verða seljrnir að mönnum, svo
sem þeir voru upphaflega, því
þeíi- eru allir komnir af Faraó
og hans liði, er varð að selum
í Hafinu raúða.”
(Sæmuhdur Eyjólfsson).
„A aðfangadág jóla eða það
kvöld var hafður grjónavelling-
ur með kanel, rúsíhum og sykri,
— þannig var einhig á fyrsta
sumardag og daginn, sem tún-
gjöldin vorú, en aldrei endra-
iiær, —- og þá mátti enginn fara
neitt frá bænum, enginn hreyfa
spíl eða neitt það, er raskað
gæti helgiró þeirri, ér rikja varð
með öllum heimilismönnum.
Þá mátti aðeihs lesa í góðum
bókom. helzt guðsorðabókum,
skrifa bréf bg annað þess hátt-
ar, þa‘r til lésínn var jólakvöld-
lesturinn eða farjð var til
kirkju til kvöldsöngva og komið
þaðan, en kvöldsöngvarnir þar
evstra komust fyrst á árið 1874
á St.okkseyri bæð; á aðfangadags
kvöid og á gamlaárskvöld. Man
ég enn, hve hrifinn ég var, þá
á 9. ári, er ég heyrðí lögin: Við
sérhver takmörk tíða eftír J. A.
Þ. Sehultz — og nú sefur grund
og bjarkablómi éftir N. W. Gade,
sem ávallt voru sungnir á gamla
árskvöld.
Á aðfahgadagskvöld jóla að
ies(r; loknum eða heimkomu frá
ki’rkiu tók faðir minn upp úr
dragkistu sinni öíl þau sendi-
bréf, er honum höfðu borizt á
árinu, og þau voru mörg. Las
hann þaú öll yfir og reif það
frá. sem óskrífað var, og skipti
því rnilli' okkar. Sat ‘ þá hver
drengur á ’sínú rúmi með .kjst-
ilinn sinn eða púltið á kné sér,
hver með sína forskrift, sem
hann hafði sjálfur skrifað, og
skrifaði nú hvér okkar eftir
henni. Þeir, sem lengra voru
komnir. skrifuðu bréf eða þá
kvæði úr bókum, sögubrot eða
annað, og var alger kyrrð og
bögn þetta kvöld, unz gengið
var til hvílu klukkan 10 og
hverium heimilismanni boðin
Gleðiieg jól í Jesú nafni með,
kossi og handabandi. Var þessi
siður endurtekinn aftur jnæsta
morgun, jóladagsmorguninn mti:.
ieið og kaffið m.eð liinum lost-
ætu, svkruðu lummum var fært
hverjum og einum í rúmið, væri.
hann þá eigj kominn á fætur
og farinn til morgunverka. Væri
hann það, þá var kallað á hann
inn, svo að allir gætu sýnt þenn-
an gamla sið og fagnað- jóla-
deginum í sameiningu.”
(Jón Pálsson, bankaféhirðir).
„Auk þessára kaupstaðarferða
(vor og haust) var sjálfsögð
jólaferð méð þunga smábands.
böggla, og eigi léttarj jólavarn-
ingsbagga heim. Ejna slíka för
man Páll glöggt. Með honum
fór Súeinn Kristjánsson á
Bjarnastöðum (bóndi þar 1867
— 1883). Páll var þá innan við
tvítugt. Ekkert gerðist sögulegt
á leíð til Akureyrar, en þungir
voru smábandsbaggamir og
brekkur erfiðar. Mörgu var safn-
að í malinn til heimferðar. —
Kaffi, sykur og vín var sjálfsagt
í jóiabaggana, og svo jólakak.
an, sem jafnan var bökuð í
Möllerhúsi fyrir Stóruvalla-
heimilið. í mal sínum átti Sveinn
tveggja pottá rommkút. Með full-
búinn malpoka leita þeir gisting.
ar hjá Ólafi „vert”. En að
morgni þykir Sveinj léttur mal-
ur sinn. Er þá tæmdur kútur-
inn og gutlar enginn dropi í
lögg. Þeii- félagar hitta Ólaf
og krefjast bóta. Hann bregzt
vel við og segist þá hafa gátu
leysta. í gærkveldi hafi hann
heyrt drykkjulæti pilta sinna og
ekki skilið, hvar þeir hefðu
vín fengið. Pilta þessa lætur
Ólafur síðan kaup.a af sér romm
í staupatali og liella í kútinn,
unz fullur varð. Enga refsingu
hlutú þeir aðra.
Þennan dag féngu þeir öskr-
andi stórhríð á Vaðlaheiði, en
þeir fóru Bíldsárskarð. Fauk þá
höfuðfatið af Páli. Sveinn er þá
fljótur til ráða, leysir upp fögg-
ur sínár og losar skjóðu litla
og færir á höfuð Páli. Þann veg
búinn kom hann að Fjósa-
tungu”.
(Jón Sigurðsson í Yztafelli
eftir sögn Páís H. Jpnssón.
ar á StóruVöllum í Bárðar-
dal). ' '' '
„Það er nú svo. sem sjálfsagt
að allir halda tíl jólanna sem er
móðir allra hátíða annarra; þá
er ekki lítið um dýrðir fyrir
börnunum sem hlakka til að sjá
svo mörg ljós sem kostur er á
að sjá bæði í kirkjum og lieima-
húsum. Þessi ljósahátíð er þó
ekki aðeins hjá mennskum
mönnum, heldur einnig hjá álf-
um, því þá' voru híbýli þeirra
öll ljósum prýdd og allt lék þá
hjá þeim á alsoddi af dansi og
hljóðfæraslætti.
Hvort sem nú mennskir menn
hafa tekið það upp eftir dans-
ferð álfa að hafa vikivafeana
helzt um jóialeytið sem síðar
mun sagt, þá er það þó víst,
áð jólin voru og eru sannkölluð

ijóshátíð einnig hjá mönnum,
því til forna var það siður að
húsmæður sópuðu allan bæinrt
horna og enda milli bæði á að-
fangadagskvöld og gamlaárs-
kvöld, síðan settu þær ljós í
hvern krók og kima svo hvergi
bær; skugga á, og fögnuðu með
því áifum þeim sem á ferð
kynnu að vera eða flyttu sig bú-
ferium á nýjársnótt. Þegar þær
böfðu sópað bæinn og sett ljós
í hann gengu þær út og í kring
um hann. sumir segja þrisvar,
og „buðu álfum heima,” svo
mælandi: „Komi þeir sem koma
vilja, veri þeir sem vera vilja,
og farj þeir sem farn vilja, mér
og mínum að meinalausu.” —
Þessum formála fylgdi það og
að konur báru stundum vist og
vín á borð í bæjum fyrir álfa,
og segir sagan að vistin væri
jafnan horfin að morgni. Vera
má að meir hafi það tíðkazt að
bjóða álfum heima á gamlárs-
kvöid og að bera mat á borð
fyrir þá en á aðfangadagskvöld-
ið, en ljósagangurinn var engu
minní á jólanóttina en nýjárs-
nótt og begar fólkið fór að hátta
þessi kvöld lvafði húsfreyja jafn-
an gát á því að ekkcrt ljós væri
slökkt og setti þá upp ný ljós
í hverju horni þegar hin voru
farin að loga út eða lét á lamp-
ann aftur svo ljósin skyldu end-
ast alla nóttina þangað til kom-
inn var bjartur dagur daginn
eftir. Það er enn sums staðar
siður hér á landi að láta Ijós
loga í baðstofum yfir fólkinu
þó það sé sofandi, báðar þessar
nætur, og þó ekki sé iengui-
kveikt ljós í hver.iu horni eldir
það enn eftír af ljósaganginum
foma að víða er hverju manns-
barni á heimilinu gefið kerti
bæði þessi kvöld, en einkum á
aðfangadagskvöldið, og kallað
jólakerti og nýjárskerti.
Þó gátu menn ekki notið jóla-
gleðinnar með öllu áhyggjulausir
því auk jólasveinanna sem fyrr
eru nefndir var það trú að sú
óvættur væri þá á ferð sem kall-
aður var jólaköttur. Hann
gerði reyndar engum mein, sem
eignuðust einhverja nýia flík að
fara í á aðfangadagskvöldið, en
hinir sem ekkert nýtt fat fengu
„fóru allir í jólaköttinn,” svo
hann tók (át?) þá eðá’' :að
minnsta. kosti jólaref-
inn beirra og þótti þá góðu fyrir
goldið ef kötturinn gerði sig á-
nægðan með hann. En j ó 1 a -
r e f u r hét það sem hvepjum
heimilismanni var skammtai(5 tíl
jólanna (ket og flot o.s.frv.) á
aðfangadagskvöldið. Af þessu
kepptust allir við, bæði börh og
hjú, að vinna til þess af.hús.
■ i
Framhald á 14. síðu.