Dagur - 08.12.1920, Blaðsíða 1

DAGUR
kcmur úi á hverjum miðvikuá.
Kostar kr. 4.50 til áramóta.
Gjalddagi fyrir 1. ágúst.
AFGREIÐSLAN
er hjá Jótii P. Pór.
Norðurgötu 3. Talsimi 112.
Innheirntuna annast ritstjórinn.
III. ár.
Akureyri, 8. desember 1920.
33. blað.
Sijartanlegt þakklæti
vottum við undirrituð öllum þeim ótal mörgu fjær og nær, sem
sýndu okkur hluttekningu við frófall og greftrun
síra Matthíasar Jochumssonar.
Sérstaklega þökkum við bæjarstjórn Akureyrar, sem sá um og
kostaði hina veglegu títför.
Akureyri 5. des. 1920..
Ekkja og börn bins látna.
Skipulag
Kaupfélags Þingeyinga.
Eftir Benedikt Jónsson frá Auðiium.
(Tekið upp úr ársriti K. Þ. 1920).
(Framh.)
Hvort sem nú þessi almennu sann-
indi verða með fullum rétti heimfærð
til þeirra skipulagsatriða K. Þ., sem ó-
högguð hafa staðið frá byrjun, þá er
þó það víst, að þau hafa til þessa stað-
ist tönn tímans, þótt annað hafi orðið
að víkja fyrir nýjum kröfum. Þau hafa
reynst félaginu sú undirstaða, sem marg-
víslegar nýmyndanir hafa verið bygðar
ofan á, án þess að þau högguðust, eða
grunnurinn reyndist of þröngur. Og
enn er með öllu óreynt, hve hátimbr-
aða skipulagsbyggingu hægt er að reisa
á þessari undirstöðu.
Þetta munu nú þykja nokkuð alrnenn
og óákveðin ummæli, sem skorti heim-
færslu. Hér verður því minst á nokkur
skipulagsatriði í K. Þ. og athugað,
hvort þau komi í bág við það, sem að
framan hefir verið sagt, án þess farið
verði út í nokkurn samanburð eða met-
ing við annarskonar skipulag. Það er
líka nauðsynlegt að kaupfélagsmenn geri
sér Ijósa kosti og lesti þess skipulags,
sem þeir hafa sett sér, og það áður en
farið er út í nokkurn samanburð við
annað; án þess er samanburðurinn mark-
Iaus. Þeir verða að gera sér fyrst og
fremst ljóst, hvort skipulagið er í sam-
ræmi eða ósamræmi við hina almennu
réttarmeðvituud þeirra og mannréttinda-
kröfur, og jafnframt hvort það er hent-
ugt í framkvæmd og fjárhagslega ör-
ugt. Að rannsaka þetta til fullnuslu
og rökræða, er lengra mál en svo rúm-
ast fái í þessu litla riti, og verður að-
eins stiklað á örfáum atriðum, sem
skoðanir eru skiftar um, en það eru
einkum þrjú atriði f skipulagi K. Þ.
nefnil. deildaskfpulagið, pöntunarréttur-
inn og pöntunarverðlag varanna. Það
eru þessi skipulagsatriði, sem eru fr|-
brugðin því, sem almennast gerist í
öðrum kaupfélögum, og alls ekki þekkj-
ast í erlendum félögum, að minsta kosti
þeím, sem hér á landi hafa verið tekin
til fyrirmyndar.
Þetta skipulag er því frumhugsað af
stofnendum K. Þ., sem er elzt kaup-
félag hér á landi. Fyrsta myndun K. Þ.
var ekki að neinu leyti gerð eftir er-
lendum fyrirmyndum, sem þá voru hér
óþektar með öllu, þótt einstöku maður
hefði heyrt nefnda »Cooperation« og
»Trades Unions*. En við stofnun fé-
lagsins var reynt að sníða skipulagið
sembezt eftir staðháttutium hér ogafstöðu
vorri til umheimsins, en jafnframt haft
í huga að byggja fyrirkomulagið á hug-
myndum stofnendanna um lýðstjórn
(demokrati) með þingbundnu (parla-
mentarisku) skipulagi. Menn víluðu ekki
svo mjög fyrir sér, þótt skipulagið yrði
nokkuð margþætt, og gerði talsvert víð-
tækar kröfur til þátt-töku allra félags-
manna í sjálfu framkvæmdarstarfinu eða
kostaði hvern og einn nokkur umsvif
og tímaeyðslu, því stofnendunum var
vel ljóst, að virkilegri lýðstjórn, með
sem rýmstu einstaklingsfrelsi og full-
komnastri einstaklingsábyrgð, er ómögu-
Iegt að finna jafn einföld og fljótvirk
form sem einveldi með ómyndugleika
og ábyrgðarleysi einstaklinganna. Slíkt
liggur í hlutarins eðli. Vilji menn hafa
virkilega sjálfstjórn, verða menn að
sætta sig við nokkuð margþætt og þung-
lamalegt skipulag.
A þessum forsendum var deildarskip-
un K. Þ. bygð, og deildunum fengin
sem allra rýmst sjálfstjórn, sjálfsábyrgð
og sjálfsákvörðunarréttur í öllum fjár-
málum, og um alt það, er ekki varð-
aði heildarskipulagið, eða reið í bág
við sama rétt annara deilda. Þetta gafst
vel, og náði tilgangi sínum. Það þok-
aði nábúunum í hverju bygðarlagi, sem
ætíð eru kunnugastir högum hver ann-
ars, og hafa flest sameiginlegt, fyrst og
fremst til náinnar samvinnu um sam-
eiginleg hagsmunamál,‘og til samábyrgð-
ar um fjármál sín, þvingunarlaust utan
frá, en með ákveðnum rétti og skyld-
um í félagsheildinni. Mest áhersla var
lögð á sjálfsábyrgðina, og sjálfsákvörð-
unarréttinn, heimfært til hvers einstakl-
ings, með tilsvarandi skyldum fyrst og
fremst í deildinni, og þar næst í fé-
lagsheildinni. Þetta skipulag héfir nú
verkað þannig, að deildirnar hafa orðið
einskonar sveitaskólar í samvinnumál-
um. Deildarmenn hafa lært að þekkja
og meta réttindi sín, skyldur og ábyrgð,
fyrst og fremst innandeildar. Til þess
að gæta rétiar síns, og svara til skyldna
sinna, þarf hver og einn ekki lengra
en til síns deildarstjóra eða samdeild-
unga sinna á fundi, og þar á hann ein-
mitt við þá menn, sem þekkja alla
hagi hans beit, og líklegastir eru til
samúðar með honum. Reynslan hefir
sýnt, að þetta hefir sjaldan brugðist
þeim, sem sjálfir eru félagshæfir. Deild-
armenn standa oftast sem einn maður,
og bera biak hver af öðrum, ' og það
er afar sjaldgæft, að þcir beri hver
annan út á hræsibrekkur. Hin fjárhigs-
lega samábyrgð og reikningsfærsla inn-
andeildar hefir tengt deildarmenn nán-
um samvinnuböndum, og jafnframt
reynst lang öflugasti og tryggasti þátt-
urinn í samábyrgð allrar félagsheildar-
innar; það hefir gert félagsstjórninni
auðgengara eftir samábygðinni, en hitt
er þó máske mest um vert, hversu
þetta skipulag auðveldir einstaklingnum
að gæta réttar síns, og félagsheildinni
að vernda rétt einstaklingsins. Þetta hef-
ir þráfaldlega sannast, t. d. þegar góðir
deildarstjórar bera fram hagsmunamál
einhverra lítilmagna, sem annars hefði
engin eftirtekt verið veitt, annaðhvort
við félagsstjórnina eða á fulltrúafundum
félagsins, og hafa þannig vakið samúð
félagsheildariunar með hinum bágstöddu,
svo þeir hafa á einhvern hátt verið
styrktir, án þess það hafi orðið þeim
nokkur mannréttinda skerðing.
Deildirnar eru útbú K. Þ. í sveitun-
um, og deildarstjórarnir eru útbússtjór-
ar með fjárhagslegri ábyrgð, bæði gagn-
vart félagsheildinni og deildarmönnum.
Er auðsætt hverja þýðingu slíkt skipu-
lag hefir fyrir fjárhagslegt sjálfstæði
sveitanna og bygðarlaganna, ef starfið
er vei af hendi ieyst, og hvílíka fjár-
hágslega æfingu og uppeldi þetta veitir,
eigi aðeins deildarstjórunum heldur og
öllum deildarmönnum.
Þetta sýnir að í skipuiagi K. Þ. er
fólgin meiri og víðtækari sjálfstjórn og
sjálfsábyrgð, sannari lýðstjórn (demo-
krati) en í nokkru erlendu kaupfélagi;
með öðrutn orðum, að skipulagið er
fullkomnara.
Pöntunarrétturinn er bygður á sömu
forsendum sem deildaskipunin, hann er
hugsanrétt framhald þeirrar meginreglu
sem deildaskipunin er bygð á, dreifsla
sjálfsákvörðunarréttarins, og 6jálfsábyrgð-
arinnar niður tii einstaklinganna. Hann
tryggir hverjum félagsmanni eitt af hin-
um dýrmætustu mannréttindum, sjálfs-
ákvörðunarréttinn, og sömuleiðis hitt,
að eign víst sem sína frjálsu eign alt
þaö, sem liann getur veitt sér af að-
keyptum lífsnauðsynjum, gegn árlegum
atvinnuafurðum sínum, eða hverjum
öðrum tryggingum, sem har.n getur
sett, þar á meðal samábyrgð samdeild-
unga sinna og sjóðeignum sínum í K.
Þ. Það er ekki þýðingarlítið fyrir sjálf-
stæði hvers manns, að eiga þannig kost
á, að tryggja sér fyrirfram allar fyrir-
sjáanlegar lífsnauðsynjar, og geta, þeg-
ar þar að kemur, gengið eftir þeim. sem
sinni eign, án þess að þurfa nokkurn
mann að biðja, eða að lifa í ótta fyrir
því, að verða hornreka annara yfirsterk-
ari manna. Það eru ekki litlar áhyggjur,
sem félagsmenn losna við á þennan
hátt. Það getur ekki heldur oft að Iíta
glaðari hóp af mönnum, en samdeild-
unga, sem sammælst hafa flestir eða
allir til þess að sækja »pöntunina sína*
í vöruskála K. Þ. Það liggur ekki held-
ur fyrir þeim að staulast inn að búðar-
borði nokkurs haupmanns, og spyrja
þar, hvort þeir geti fengið meira eða
minna af nauðsynjura sínum, eða að
hröklast búð úr búð til þess að leita
þær uppi, án þess oft og tíðum að
gera sér nægilega Ijósa grein fyrir hve-
nær og hvernig þeir fái greitt andvirð-
ið. Nei, þeir fara til afgreiðslumanns K. Þ.
og segja honum, að nú séu þeir komn-
ir til að sækja pöntunina sfna, og óski
nú að fá hana afgreidda eftir afgreiðslu-
skránni frá deildarstjóranum. Óg af-
greiðslumaðurinn hefir engan rétt til, að
neita nokkrum um það, sem þar stend-
ur við nafn hans. Einmitt þessi fyrir-
fram vissa, þessi réttur til vörunnar,
hefir gert margan lítilsigldan mann upp-
litsdjarfari og öruggari, hefir hreint og
beint mannað hann upp.*) Og trygg-
ingar þær, sem félagsmenn verða að
setja fyrir pöntun sinni, kanna mönn-
um að hafa gát á efnahag sínum og
sníða sér stakk eftir vexti; alþýða manna
hefir lengi verið borin þeim brigslum,
að það kynni hún ekki, en félagsmenn
í K. Þ. hafa nú sýnt að þeir hafa kunn-
að að meta, og getað lært þessa gullnu
lífsreglu og að beita henni.
Ekki hefir fyrirfram pöntunin minni
þýðingu fyrir framkvæmdarstjórn félags-
*) Gamall, fátækur kaupfélagsmaður, sem
var í kaupstaðarferð í einum slíkurn hóp,
sein hér var nefndur. sagði, þegar hon-
um fanst að einhver gárungi gera dár
að erindi hans í kaupstaðinn: »Eg ætla
ekki að b'iðja þig eða neinn annan um
neitt; eg er að sækja eign mína og gæta
réttar míns gegn gárungum og glópöld-
um eins og þér.«