Dagur - 09.04.1921, Síða 2

58
DAGUR
15. tbl.
til rótar í áöurnefndum andstæðum.
— Auövaldi í höndum einstaklinga
standa altaf opnar leiðir til margs
konar öfga. Reynslan ber því hörmu-
Iegt vitni, hversu sú aðstaða hefir
verið misnotuð. Ýmsar undantekn-
ingar eru þó í þvf efni. Góðir
drengir, sem unna náungum sínum
góðs hlutar. En misbeitingin gerir
erfiði fjöldans vonlaust og viðleitn-
ina árangurslausa. Slíkt vald er því
sjálfkjörinn andstæöingur allrar ai-
þýðu, hvort heldur það eru bænd-
ur eða vinnulýður. Leið auðvalds-
ins Iiggur um hlaðið hjá hvorum-
tveggja. Nábúakriturinn hjaðnar,
þegar sýnilega á að bera hlut hvors-
tveggja fyrir borð. Þá eiga þeir
samleið. Pá sættast þeir Heródes
og PÍIatus. Og sú sætt leiðir að
lokum til friðsamlegra úrslita á
þeirra eigin ágreiningsefnum.
Hér á landi er bráttan siður háð
gegn auðvaldi en gegn þeirri að-
stöðu, sem skapar auðvald. Þess-
vegna er deilt um skipulag. Nú
dregur smátt og smátt til úrslita í
þeirri baráttu sem háð hefir verið
á landi hér um verzlunararðinn.
Það er deiit um það, hvort veltu-
féð, sem safnað er á leiðum við-
skiftanna, eigi að vera í höndum
fárra manna eða í eigu og umráð-
um alþýðunnar.
Ennfremur er deilt um það, hvort
einstaklingarnir eigi að njóta fullra
ávaxta erfiðis síns eða ekki. Misnotað
auðvald hefir jafnan skamtað erfiðis-
Iaunin tii hnífs og skeiðar. Þrosk-
aðir samvinnumenn og jafnaöar-
menn gera hvorttveggja að heimta
hlut sinn óskertan og að unna hvor
öðrum hins saina. Það eitt stefnir
til almennrar hagsældar. En það er
takmarkið. Er þá komið að kjarna
málsins, hversvegna samvinnumenn
og jafnaðarmenn eiga samleið. Tak-
markið er það sama. Þá greinir á
um leiðir að takmarkinu. Jafnaðar-
menn vilja knýja fram þjóðskipulag,
sem tryggi almenna hagsæld. Sam-
vinnumenn vilja það sama; aðeins
með annari aðferð. Þeir vilja byggja
skipulagið upp með frjálsum, fé-
lagslegum samtökum einstakling-
anna. Þeirra stefna er því enn rót-
tækari og meira »demokratisk“,
þegar djúpt er skoðað. En markið
er eigi að síður hið sama.
Þessar tvær stefnur eru gróður-
öflin í þjóðlífinu, sem hlúa að ný-
græðingnum við veginn. Hvorug
stefnan er var.burða fædd. Þær bera
í skauti sér framtíðarheill þessarar
þjóðar. íhaldið tálmar ofvexti og
gönuskeiðum og er þess vegna
fullrar viðurkenningarvert. En þeir
sem hvoruga stefnuna skilja, verða
að gjalti á almanna færi. Þeir sem
ekki skilja, að báðar stefnurnar hljóta
að standa saman gegn þeim öflutn
er leitast við að sveigja báðar út af
þeim leiðum, sem liggja að takmark-
inu, eru pólitískir. píslarvottar eigin
þröngsýni, sem vita ekki hvað er
aö gerast í þjóðlífinu. Og þeir sem
ekki gera annað, en að standa með
steytta hnefa og ókvæðisorðum
frammi fyrir báðum, ávinna sér síð-
ar virðingu en meðaunkvun góð-
hjartaðra manna.
Þeirrar meðaumkvunar mun enn
verða Iengi þörf, því þegar stundir
líða, verður einmanalegt og hljótt
um pólitísku saltstólpana, sem þjóð-
in hefir skilið eftir við vegirin —
langt að baki.
Símskeyti
Reykjavík 8. apr.
Rússar hafa samið frið við
Persa og dregið her sinn heim.
Her Wrangals er nú tvistrað-
ur. Frakkar hafa eitt 200 mill-
jónum franka til þessara flótta-
manna síðustu mánuðina.
Samband norskra verkamanna
er nú fyrir fult og alt gengið í
3. alþjóðabandalag jafnaðar-
manna í Moskva.
Karl fyrrum keisari í Aust-
urríki gerði árangurslausa til-
raun að brjótast til valda í Ung-
verjalandi og er nú landrækur
þaðan.
Allsherjar verkfall kolanámu-
manna dunið yfir í Englandi.
Námueigendur vildu Iækka kaup-
ið. Búist við að járnbrauta og
flutningsverkamenn geri sam-
úðarverkfall og að alt geti leitt
til byltingar.
Talbot lávarður hinn kaþólski
er orðinn landsstjóri á írlandi.
Einhver von um að styrjöld þar
sloti í bráðina.
Fréttaritari Dags.
Ritfregn
Fylkir, V. árg., 1920.
Rit'-tj. og eigandi :
F. B. Arngrímsson.
Þessi árgangur ritsins er að mjög
miklu leyti helgaður öðru aðal hugðar-
máli höf., rafmagnsmálinu. Hitt aðál-
áhugamálið er rannsóknir á steinum
íslands; leit eftir fslenzku byggingar-
efni og rannsóknir á gildi þess og
nothæfi. Að vísu eru þetta aðeins leiðir,
sem stefna í áttina til þeirrar hug-
sjónar, sem Frfmann lifir og starfar
fyrir. En sú hugsjón er, að á íslandi
búi f framtfðinni framtakssöm, starf-
andi, hraust og gáfuð þjóð f góðum
húsakynnum, upplýstum og hituðum
með raforku. Líklega eigum við fáa
eða engan íslending nú lifandi, sem
fórnar sér jafn einhuga fyrir heill
þessarar þjóðar. Að vísu ber ekkert
að þakka honum fyrir það, því það
er ekki annað en skylda hans, úr þvf
að gæfan hefir gefið honum fórnfýsina
og gáfurnar.
Fyrstu tvær ritgerðirnar eru um
steina íslands. Skýrsla til stjórnarráðs-
ins um söfnun á steina- og leirteg-
undum og ferðasaga og um bygging-
arelni. Þá taka við greinar um raf-
veitumálið, sem heita: RafveUumálið
og rafljós, Húshitun með rafmagni,
Orkulindir íslands, Fossabrall Islands.
Er rafmagnsmálið rætt f greinum þess-
um frá ýmsum hliðum. Fyrst rafveitu-
mál Akureyrar sérstaklega, þá ritgerð
um húshitun með rafmagni, þar sem
höf. rökstyður þá skoðun sfna, að
hún sé framkvæmanleg og arðvænleg.
Er það gagnstætt þvf, sem allmargir
sérfræðingar halda fram, þar sem þeir
lfta svo á, að hún geti þvf aðeins
komið til mála, að stórvirkjun yrði
komið á fót. Síðari tvær greinarnar
eru útdráttur og yfirlit álita beggja
hluta fossanefndarinnar. Næst kemur:
Island í stríði. Það er löng og ftar-
leg grein, þjóðhagsfræðislegs efnis, og
er vfða gripið niðri. Þá er Hringsjá.
Hugleiðingar um styrjöldina, friðar-
samningana o fl. Akureyri og Norð-
urland er næst. Grein um rafmagns-
málið Yfirlit yfir horfur til raforku-
nýtingar á ýmsum stöðum. Þá kemur
Ritsjá, Hvítt og svart, margskonar
samtíningur: Bækur og bókmentir.
Nýjustu tfðindi. Brot úr æfisögu. Hvers
vegna er ísland f kröggumf Meðalhiti
og kuldi á íslandi f sfðustu 13 ár.
Vísur o. fl.
Rúmið leyfir ekki að þetta langa
rit sé gagnrýnt að neinu ráði, enda
meginið af efni þess á þeim svið-
um, sem blaðið telur sér ekki fært
að dæma um. Ritið mælir með sér
sjálft. Fjölbreytni þess er mikil, enda
höfundurinn fjölbreyttur, að gáfum og
þekkingu. Stfllinn alstaðar fjörmikill
og tilþrif ágæt, en ekki að sama
skapi heflaður og hnitmiðaður. Vfða eru
ákaflega langar málsgreinar, þar sem
mjög inörgum aukasetningum er krækt
saman rneð samtengingum, þó betur
færi á, að punktur væri og ný máls-
grein. Höf. er svo margt innan brjósts,
sem hann þarf að segja mönnum, að
búningurinn virðist vera aukaatriði f aug-
um hans. Sumstaðar er því hroðvirkn-
isblær á fráganginum. Þetta rýrir ekki
gildi þess, sem sagt er, en það er
samt galli. Kemur lfka undarlega
fyrir sjónir, þar sem vitanlegt er, að
Frfmann er einn af lærðustu málfræð-
ingum landsins og mjög eftirgangs-
samur við aðra. í ritsjá sinni, bls.
133 um Nýal fettir hann fingur út f
þessa setningu, meðal annars hjá dr.
Helga Péturss: »Þegar þetta verður
vitað,« og spyr: »Hefir sögnin vita
þá þolmynd?* Helgi mundi ef til vill
svara: Það er auðvitað! eða hann
mundi vfsa f Sturlungu III., bls. 141.
Þar segir: »En um haustit, þá er
skipagangur var reyndur, og vitat var,
at Gizurr kom eigi út, — —.« Segja
má, að hér sé um annað að ræða,
þar sem séu rangar orðmyndir. En
stfllinn er engu að síður mikils verð-
ur. í honum er engu að síður fólg-
inn styrkur tungunnar, göfgi hennar
og snilli.
Þrátt fyrir þenna agnúa, er rit
Frímanns merkilegt og lærdómsrfkt.
Mann stórfurðar á fróðleiknum, sem
þarna er saman kominn. Ritið er ein3
konar alfræðileg orðabók. Það er grip-
ið niður f steinafræði, rafmagnsfræði,
hagfræði og stjórnmálum, heimspóli-
tfk og bókmentum, veðuríræði, skáld-
skap 0. fl
Það er enginn tvfveðrungsháttur í
skrifum Frfmanns. Hann tæpir ekki á
því, sem hann vill 3egja, heldurkveð-
ur hispurslaust að. Hann leggur sig
alhuga fram við viðfangsefnið og kem-
ur til dyra eins og hann er klæddur.
Fjölbreytt rit, sem þetta, er því skugg-
sjá höfundar sfns; sýnir innræti hans
og skoðanir f sterku ljósi og dómur
um það gæti ekki orðið annað en
dómur um höfundina.
Draumur og von Frfmanns um að
hér búi í framtfðinni tápmikil og göf-
ug þjóð f vel bygðu landi, er honum
ekki hégómamál. Sú staðreynd og
vissa, að hann geti ekki lifað það,
að sjá þær vonir rætast, dregur ekki
úr ábuga hans og viðleitni. Hann
gæti ekki iagt sig meira fram, eða
með meiri einbeitni, þó hann væri
rétt við markið. Alt, sem honum virð-
ist vera hindranir í vegi þessarar þró-
unar, veldur honum hugrauna. Þess-
vegna er það, að þegar gjálífið, eyðslu-
semin, iðjuleysi og stefnuleysi æsku-
lýð3iqs verður á vegi hans, verður
honum að örvænta. En hann örvæntir
ekki til íulls. Ýmislegt glæðir vonina.
í sveitum landsins hefir hann séð
»margan dugandi dreng og marga af-
brags konu og stúlku og það á mörg-
um kotbænum, búin líkt og siður var
fyrir meira en 40 árum sfðan, við
algeng sveitastörf, með sömu ró og
staðfestu og trausti á framtíðinni, eins
og margir höfðu þá« og þá þykist
hann sjá bjarma betri daga (bls. 117),
Stefna Fritaanns er þessi: Fyrst af
öllu að leggja hönd á plóginn, vinna
ósleitilega að efnalegum framförum.
Fyrst orkunýting, heimatekið bygg-
ingarefni, hagnýting allra gæða lands-
ins, til almennra þrifa og hagsældar,
— þá blómgast hér andleg og siðleg
menning. At þessu leiðir, að hann af-
neitar öllu, sem á einhvern hátt tefur
fyrir; dæmir hart því nær allar skemt-
anir og þolir illa alt, sem ber vott
um skort á alvöru, í fari yngri jafnt
og eldri.
Þessi einbeitni höf. mun í augum
sumra manna stappa nærri öfgum.
Vegna þess, hvað hann horfir fast á
þær leiðir, sem hann hefir kjörið fyr-
ir þjóðina, vill hann ekki viðurkenna
þær leiðir, sem honum virðast liggja
fjær og ekki að markinu. Fyrst það
sem hendi er næst, jyrst að gerast
herrar jarðarinnar og sjálfra okkar,
»ekki að elta skuggann sinn út yfir
gröf og dauða* (Ritsjá bl3. 134). Það
virðist bóla á þröngsýni mitt f allri
vlðsýninni. Morgun, Sambýli og Nýall
eiga ekki upp á pallborðið. Jafnvel
bólar á tilhneiging til þess, að for-
dæma kenningar Einsteins. En gamla
setningin f »Maðurinn lifir ekki á einu
saman brauði*, er enn í gildi. Fram-
sókn mannkynsins hefir altaf verið
tvfþátta; andleg og verkleg. Það lög-
mál verður ekki rofið.
Svipað mú segja um suma dómana
og kaldyrðin í garð æskulýðsins. Heit-
ustu vinum þjóðarinnar og þjóðlegrar
menningar, eins og Frfmanni og Guð-
mundi á Sandi, verður það á, að
dæma æskulýðinn of hart. Gera sömu
kröfur til hans og gera ber til full-
þroskaðra manna, Slfkt eru öfgar.
Menn fæðast ekki fullir af Iffsalvöru,