Dagur - 03.01.1935, Blaðsíða 2

2
DAGUR
1. tbl.
íslendingar, á kaf ofan í fræði
þjóðar vorrar og fortíð. En í
fræðistundan sinni er hann ó-
venju lifandi. Hann eyðir ekki
tíma sínum í skýringar á ómerki-
legum kveðskap né smámunalegar
handrita rannsóknir. Hann kýs
sér að viðfangsefni líf þjóðar
vorrar, sem almenningur lifði
því, rannsakar gervalla menning
vora og siðu. Hann ætlar sér að
semja á slíku í'ækilega lýsing og
forða þannig deyjandi þjóðmenn-
ingu vorri frá dauða gleymskunn-
ar. Var þar mikið færzt í fang,
eftir því sem háttað var vinnu-
skilyrðum hans, þar sem hann
bjó fjarri Landsbókasafni voru
og var lýjandi skyldustörfum
hlaðinn. Er nú svo komið, að
þjóðleg vísindi verða naumast
stunduð að gagni á voru landi
nema í Reykjavík eða, að minnsta
kosti, ekki án langdvalar þar. Eg
kalla rit hans, hið mikla og ný-
útkomna, lýsing, en ekki sögu, af
því að slíkt þykir mér betur eiga
við. Við lausleg kynni á þessari
löngu bók hans virðist mér hann
aðallega lýsa þjóðmenning vorri,
sem hún var í bernsku hans, og
rekja síðan nokkuð aftur, fi'am
á 18. öld, stundum skemmra,
stundum lengra, eftir því sem
hann hefir heimildir til. Heitið á
bók hans, »fslenzkir þjóðhættir«,
er ágætlega valið, af því að menn-
ing hverrar þóðar er að mestu
fólgin í háttum hennar, siðum og
venjum. Og hann sá og skildi
réttilega, að ekki mátti dragast
að semja slíkt verk.
Vér lifum nú hið mesta menn-
ingarrót, sem þjóð vor hefir
nokkru sinni stýrt karfa sínum
í. Allt breytist og byltist:
verkfæri og venjur, siðferði og
trú. Þar sem mannshöndin hélt
áður um orfhælinn, draga nú
hestar sláttuvélar. í stað hesta
og handa vinna vélarnar sífellt
meir og meir. Eitt hið skýrasta
einkenni þessara miklu breytinga
verður að telja það,að meiri hraði
hefir færzt í líf og störf en áður.
Dagleiðin gamla er orðin að
klukkustundarferð. Núlifandi
kynslóð hefir, sem viðurkennt er,
meira gert fyrir land vort en
allar kynslóðir hafa að saman-
lögðu unnið fyrir það, síðan það
var byggt. Táknræna mynd af
slíku má sjá á sumum jörðum
vorum, er setnar eru með fram-
kvæmd og framtaki, t. d. á einu
helzta höfuðbóli og elzta menn-
ingarsetri Eyjafjarðar, Munka-
Þverá. Núverandi ábúandi henn-
ar og eigandi, Stefán Jónsson,
hefir án efa bætt þetta forna
stórbýli meir heldur en þeir hafa
gert með tíu alda iðju og yrkju
samanlagðri, allir höfðingjarnir,
goðar, ábótar, sýslumenn, lög-
menn og klausturhaldarar, sem
þar hafa búið síðan á dögum
Ingjalds Helgasonar magra, sem
þar nam land. óðalsbóndinn á
Munka-Þverá nýtur nú meiri
þæginda á þessu forna fræða-óð-
ali, með símstöð þess og útvarps-
tækjum, bílveg heim í hlað og
storkureistu íbúðarhúsi, raflýstu,
rafhituðu, björtu vg loftgððu,
heldur en mesti auðmaður lands-
ins og einn æðsti embættismaður
þess, Magnús lögmaður Björns-
son, faðir Vísa-Gísla, bjó þar við
á sinni tíð.
Séra Jónas Jónasson skiptir
bók sinni í kafla, sem lög gera
ráð fyrir. Sú flokkun fer
eftir skipting á menning og
hversdagslífi þjóðar vorrar í
þáttu eður atriði. Hver menning-
arþáttur er fólginn í venjum, sem
á var minnzt, starfsvenjum,
nautnaven j um, hvíldarven j um,
hugsunarvenjum, trúarvenjum o.s.
frv. Hann hefur fyrsta kafla á
daglegu lífi og byrjar á fótaferð.
Því næst lýsir hann kvöldvökun-
um og ljósmeti. Kveldvökur vor-
ar hafa áreiðanlega verið ein hin
frjóasta menningarvenja vor,
þótt ég hyggi, að menning sú, er
þær gróðursettu, hafi ekki rist
eins djúpt og margir virðast ætla.
Þá er gerð grein fyrir rúmföt-
um og fatnaði karla og kvenna,
æðri og óæðri. Höf. skýrir frá
hreinlætisvenjum — eða öllu held-
ur þeim hinum ótrúlega óþrifn-
aöi og sóðaskap, sem íslendingar
höfðu vanizt og þeir undu við
öld eftir öld. Þá er greint frá
matarhæfi, á hvaða fæðutegund-
um alþýða nærðist, hve mikið var
skammtað, hvernig háttað var
þeim ílátum, er menn snæddu úr,
hvernig maturinn var soðinn
eða tilbúinn o. s. frv. Vér
erum fræddir um gömul húsgögn
og búsáhöld, og flytur bókin
myndir af þeim, t. d. mjólkur-
byttu, strokk, bullu, keraldi,
ausu, sleif o. fl. Talin eru vinnu-
brögð manna vetur, sumar, vor
og haust, og þar sögð deili á
sauðburði, fráfærum, seljum og
seljavist, kaupstaðaferðum og
slætti, rakstri, heyþurrk og hey-
bandi. Þá koma haustannir' og
vetrarstörf. Þar skiptir höf.
vetrarvinnu í fjárhirðing og tó-
vinnu. í þeim kafla eru ágætar
myndir, t. d. af lyppandi konu,
af lárum o. fl. Höf. gleymir ekki
skepnunum né meðferð lands-
manna á þeim né nytjum þeirra
af þeim. Er kaflinn um sauðféð
einna gleggstur og nákvæmastur,
að mér viröist. Þar eru líka frá-
sagnir af stekk, réttum, nátthaga,
færikvíum, sem nú er flest horfið,
nema ef til vill á afskekktustu
stöðum. í siðari hluta bókar
sveiflar höf. sér upp í æðra veldi
og leiðir lesendum fyrir sjónir
hátíðir og tyllidaga, eða leitíist
við það. Hann hermir frá venjum
við íæðingar, uppeldi á börnum
og uppfræðing sem hann kallar
svo. Þá fjallar þessi mikla bók
um meðferð á líkum, um jarðar-
farir, trúarlíf, siðgæði og hug-
myndir um annað líf. Auðvitað
hafa klerkinum Jónasi Jónassyni
ekki gleymzt trúlofanir, brúð-
kaupsveizlur né hjónavígslur.
Einn síðasti þátturinn rekur og
rannsakar ,»heiðnar menjar«, er
enn má finna í hugsanafari al-
þýðu. Þar eru nokkur skil gerð
forlagatrú þjóðar vorrar, sem
drottnar í fomsögum vorum og
hvað mest í þeim, sem af mestri
íþrótt eru samdar og skrásettar.
Lifir hún enn, að einhverju leyti,
í oss flestum, ef vér höfum
nokkra trú. Loks er drepið á hjá-
trú á ýmsum stöðum, sem eigi
verður vítalaust farið fram hjá,
nema eitthvað sérstakt sé þar
að hafzt, sem vera á varnarráð
gegn slysum og óhöppum. Ber
margt furðulegt og íaránlegt á
góma, þar sem sagt er frá hjá-
trú fólksins og hugarburði þess
og draumórum um annað líf.
Það má marka af þessu efnis-
yfirliti, þurru og lauslegu, að
það er um auðugan garð að gresja
í þessari miklu bók. Og fróðleik-
ur hennar er þroskavænlegur, af
því að hann með þægilegu móti
laðar til samanburðar á æfi þjóð-
ar vorrar, kjörum hennar og líð-
an, fyrr og nú. Á öllum miðöld-
um og myrköldum hafa menn
gert sér margt til gamans »geöi
þungu að kasta«. Þó að mikill
væri þrældómurinn á heimilunum,
þá skemmtu menn sér á vökun-
um, sögðu sögur, draugasögur,
huldufólkssögur, útilegumanna-
sögur og æfintýr af kóngi og
drottning-u í ríki sínu. Slíkir ljúf-
lingsdraumar í æfintýragervi sýna,
að þau sönnuðust í dimmustu
moldarkofunum á drungalegustu
draugatímum þjóðar vorrar, þessi
vorbjörtu vonarmál Davíðs Stef-
ánssonar:
»Hjartað á sinn helgilund,
hugurinn blá og opin sund«.
Og menn kváðu vísur og rímur
og skanderuðust. Og án efa hefir
æskan, bæði meyjar og sveinar,
skemmt sér dátt á vikivökunum.
Þar voru, ásamt dönsum og söng-
um, leiknir margvíslegustu leik-
ar, einkum hjúskaparleikar. Og
mikið var um veizlur, bæði brúð-
kaupsveizlur og erfidrykkjur.
Veizlurnar hafa án efa með fram
sprottið af því, hve »fölvar
nauðir« og skortur surfu fast að
og héngu jafnan sem brugðinn
brandur yfir öllu lífi og lands-
lýð. Þessar miklu samdrykkjur
voru . lifsvarnarráð, hjartastyrk-
ing í hinni ótrúlegnstu eymd og
ánauð. í bók séra Jónasar má sjá,
að margt hefir verið um fagnað
og dýrðir í veizlum þessum, þótt
ekki væri þær fágaðar, er vér
virðum þær fyrir oss á sjónarhól
vorra daga. Brúðkaupsveizlur
voru vanalega nokkra daga. En á
milli þessara ■ hvíldar- og gleði-
stunda er lífið óslitin harka, bæði
við menn og málleysingja, börn
og fullorðna. Og lægsti lýðurinn
— og hann var fjöhnennur —
vinnuhjú, beiningamenn og niður-
setningar, hafa að líkindum öðl-
azt litla hlutdeild í þessum fagn-
aði. Fátt blöskrar manni meir á
lestri bókar þessarar en meðferð
á hvítvoðungum. »Húðleysur hafa
víða kvalið börnin ákaflega, eink-
um þar sem sóðar áttu í hlut og
mikið var að gera. Enda varð
kerlingunni, sem var að þvo barn-
inu, ekki annað að orði en: »fúið
er þetta«, þegar hún var að
myndast við að þvo því við eyrað,
og eyrað valt upp í lófann á
henni (munnmælasaga)«. Börn-
in hrundu líka niður í hrönnum,
og fólkið trúði því, að slíkt væri
eðlilegt, »væri hlutur, sem ekki
yrði við ráðið« (bls. 269). Og
vinnuharkan var afskapleg, ekki
eingöngu um sláttinn, heldur og
að vetrarlagi. Þá urðu margir
að leggja á sig vökur við prjóna-
skapinn. »En aldrei var þó ham-
azt eins og vikuna næstu fyrir
jólin, því að bæði var þá hvíldin
í vonum, og svo þurfti að koma
svo miklu í kaupstaðinn, sem
hægt var, til þess að skuldin í
búðinni stæði ekki fram yfir ný-
árið«. Þá setti fólk »vökustaura«,
sem kallaðir voru, á augnalokin
»til þess að sofna ekki út af.
Staurarnir eða augnateprurnar
voru gerðar úr smá-spýtum
ámóta stórum og eldspýtur gerast
nú á dögum. Stundum voru og
notuð baulubaun úr þorskhöfði
cða eyruggabein úr fiski. Var
skorið inn í beinið eða spýtuna
til hálfs, en haft heilt hinum meg-
in, og gerð á lítil brotalöm og
skinninu á augnalokinu smeygt
inn í lömina. Stóðu þá endarnir í
skinnið, og var þá mjög sárt að
láta aftur augun« (bls. 118). Er
slíkt eitt dæmi þess, hvílíkt harð-
ræði og kvalræði landsbúar á
fyrri öldum bjuggu við. Og önn-
ur aðbúð var víða að sama skapi.
»Hálfgerður eða algerður sultur
var þá svo almenn lenzka, að það
" var ekki tekið til þess« (bls. 129).
Og kaupið var lágt, bæði að fornu
og nýju. Og húsakynni og óþrifn-
aður voru óskapleg, og áttu húsa-
kynnin að nokkru sök á því.
Menn dæi nú á dögum, ef þeir
ættu að hafast við að staðaldri í
Nýju
Rósarsápa, Möndlusápa, Baðsápa, Pálma-
sápa, jafnast fyllilega á við beztu erlendar
sápur. — Biðjið um Sjafnar handsápur.