Dagur - 03.01.1935, Blaðsíða 3

1. tbl.
DAGUR
3
slíkimi híbýlum. »Rakinn var aðir á ölmusubænum. Séra Jónas
verstur, svo að allt rann út í segir frá karli einum vestur undir
slaga, einkum þar sem rigninga- Jökli, sem var bjargálnabóndi í
samt var. Láku húsin eins og sinni sveit. Hann flakkaði um
hrip í rigningum«. — — »Þetta Húnavatnssýslu ummiðbik síðustu
gerði allt megnasta óloft í bæina, aldar. Hann haföi reiðingshest í
enda verður útlendingum jafn- togi og jafnvel tvo síðustu árin,
tíðræddast um það í bókum sín- og »bað beininga og aflaði vel«.
um, sem von var til. Rakinn »Hann þáði bæði ull, smér, vað-
feygði og ýldi loftið. Þá bætti það mál og peninga«.Hann þuldi raun-
ekki til, sem sumstaðar var siður, ir sínar og fátækt fyrir Húnvetn-
að hafa forir á hlaðinu, nálægt ingum, kvað konuna í rúminu,
bæjardyrum, og ræsi fram öll
göngin og út í forina, til aö flytja
lekavatn, og svo var þá hellt í
ræsiö því, sem til féllst í bænum
og út átti að fara. Það var nú tíð-
ast sunnanlands. Þá var og títt
við sjóinn að hafa tunnur í bæj-
ardyrum með lifur og grút og
slógi«. óloftið varð óskaplegt
»sumstaðar í baðstofunum«, enda
voru þær oftast heldur lágar, og
brast því mikið loftrúm. »Þar
sem kýr voru inni eða sauðkind-
ur, bætti það ekki um, einkum
kindurnar«. Ljósreykur var mik-
ill, »svo að baðstofur voru allar
svartar uppi í, og blátt hryðjað-
ist upp frá brjósti þeirra, er inni
voru, enda var oft eins og þoka
í baðstofum uppi af reyk. Svo
barst fúaloftið, rakt og rotnað,
framan úr göngunum, og þegar
kalt var inni, rann allt út í slaga.
Aldrei var hægt að opna glugga,
nema þegar skjánum var kippt
úr til þess að hrinda út snjó« o.
s. frv.
Þessi sýnishorn úr bók séra
Jónasar ættu að duga til þess, að
lesendur sjái, að hún flytur ekki
dauðan fróðleik á blaðsíðum sín-
um. En áður en ég lítilsháttar
ber saman liðnar tíðir og líðandi
tíð, vík ég að,,hversu ráðið var
fram úr atvinnuleysi fyrri alda.
Atvinmdeysingjar voru látnir
flakka. Er kaflinn um orlofsferð-
ir og flökkulýð einkar-skýr og
lifandi. Hefði þó átt að segja
miklu gerr frá þessum mikla
vandræðalýð og drottins ölmus-
um. Hér bíður skemmtilegt verk-
efni listræns rithöfundar, að taka
þar við, er séra Jónas Jónasson
þraut. »Kóngsins flækingar« var
í raun réttri löghelgað heiti á
þessum fóstrum volæðis, virðinga-
leysis og allsleysis, því að Krist-
ján konungur 3. skipaði svo fyr-
ir, að snauðir menn yrðu að vera
á flækingi. Þótt þessir atvinnu-
leysingjar ættu ekki eins mikið
undir sér og þeir eiga, sem betur
fer, nú á dögum, áttu þeir það til,
aö gerast bæði hortugir og
heimtufrekir. Þessir förumenn
voru geysi-ólíkir, enda fóru þeir
á verðgang af næsta ólíkum hvöt-
um og ástæðum. Sumir voru hin-
ir þörfustu, t. d. bóksalar. Af því
að þeir buðu bækur til kaups, að
kalla, á hverjum bæ, var miklu
meir keypt af bókum en gert
hefði verið án þessara einkenni-
legu verzlunarferða. Sumir voru
letingjar og dáðleysingjar, sem
engu nenntu.brast sómatilfinning,
og kusu sér því flakkið eður sjálft
iðjuleysið að atvinnu. Þeir voru
og ekki allir blá-snauðir, sem
flakk og fjárbænir veittu lífsvið-
urværi. Sumir urðu jafnvel efn-
»börnin sjö, sitt á hverju árinu
og ekkert til að klæða þau eða
fæða«. »Hann endaði með (ís-
lenzkulegra: á) því, að kaupa
jörðina, sem hann bjó á«. At-
vinnuleysisstyrkurinn mikli, verð-
gangur og förumennska, hefir
verið mis-notaður þá sem nú.
Ýmsir þessara flækinga voru
aumingjar eður á einhverja lund
vankaðir, kunnu enga vinnu eða
gátu ekki unnið, sökum heilsubil-
unar, eður enginn fékk, sökum
örðugra skapsmuna, tjónkað við
þá né tætt. Örðug æskukjör og
illt uppeldi hafa oft átt sök á
slíku, svo að, ef til vill, má kalla
ömurlegt hlutskipti þeirra og ó-
hamingju þjóðfélagsins sök. Þess
þarf naumast að geta, að eg tel
þessi úrræði liðinna alda á at-
vinnuleysi og böli, sem því ávallt
fylgir, enga fyrirmynd.
Eg gat þess, að »lslenzkir þjóð-
hættir« ýttu til samahburðar á
þjóðfélagi voru áður og nú. Þá
er eg hljóp fyrst yfir þá, flugu
mér í hug orð Wagners í Faust
eftir Goethe, að gaman væri að
renna sér ofan í anda liðinna
tíma til þess að skoða, »wie wir’s
dann zuletzt so herrlich weit ge-
bracht« (o: hve langt vér erum
nú að síðustu komnir áleiðis). En
samanburður á fortíð og samtíð
er næsta varasamur og viðsjáll.
Það er ekki auðvelt verk, að bera
saman líðan manna né kynslóða.
Nákvæm mælitæki vantar og
verða víst seinan fundin. Það
bregzt oftar en varir, að góð lífs-
skilyrði að utan, þægilegur- efna-
hagur og vistleg híbýli veiti njót-
anda sínum sælu hugar og hugar-
ró. Sífellt vaxa þarfir og lífs-
kröfur. Vellíðan manna fer ekki
svo mjög eftir, hvað þeir hafa
efni á og hvað þá skortir, sem
eftir hinu, hve hann er langur eða
skammur, spölurinn í milli óska
þeirra og langana annars vegar og
raunverulegs hags þeirra og að-
búnaðar hins vegar, og hve sterk-
lega þeir finna til slíks. Því er
vel hugsanlegt, að karl og kerling
í koti sínu eigi meiri vellíðan að
fagna, njóti dýpri lífsgleði og á-
nægju heldur en kóngur og
drottning í ríki sínu og háreystri
höll. Það er engan veginn víst, að
eftirsóknarvert sé, að koma kot-
ungsdótturinni í drottningarsess.
, En hvað sem líður lögum hugar-
sælu vorrar, verður að telja
það víst, að fullnæging á nokkr-
um frumþörfum mannlegs lífs
sé óhjákvæmilegt vellíðunarskil-
yrði. Svangur og kaldur getur
tæpast látið sér vel líða. Þarfir á
fæði og klæðnaði, hita og húsa-
skjóli, nokkurri gleði og nægum
svefni verða ekki niður þaggaðar,
Hið mikla
Ijósmagn
hefir geri
OSRAM-lampann
heimsfrægan.
hinn
Ijósskæri.
Biðjið þess vegna um
gasfylta OSRAM-lampa.

nema með nokkru eftirlæti við
þær. Því verður naumast með
rökum neitað, að þessum megin-
þörfum er nú almennt ríkulegar
fullnægt en nokkru sinni fyrr í
sögu lands vors. Að vísu brjótast
gömul mein út annarstaðar á
þjóð-líkamanum, er þau eru skor-
in af einu líffæri hans. Nýrri
menningu fylgja, sem dauðinn og
skugginn mönnunum, nýir félags-
sjúkdómar. Lækninga-tilraunir á
þeim virðast margar harla tví-
sýnar, er til lengdar lætur. Samt
er almenn vellíðan vor á meðal
meiri en dæmi eru til áður á
voru landi. Meinin gerast vægari
en fyrrum, þótt illa verki í
þau enn. Það er ótrúlegt, að
nokkur kunnugur óskaði sér aft-
ur liðinna alda og lífsskilyrða eða
vildi skipta á nútíð þjóðar vorr-
ar og fortíð. Vér verðum að
nokkru að taka hér undir með
Matthíasi:
»Andinn sér, aö verki lífsins munar,
sér hann þynnast, þennan kynjavak.
Mikil bók og long, sem »íslenzk-
ir þjóðhættir«, er unnið hefir ver-
ið að f jölda ára, verður eigi rétti-
lega rýnd né metin, nema menn
hafi notað hana langan tíma, eða
þeir séu því sérfróðari um efni
hennar, sem hana meta. En slíku
er ekki fyrir aö fara, þar sem eg
er. Grein minni er og aðallegaætl-
að að vera ritfregn, en ekki rit-
rýni. En sitthvað kannast eg þar
viðfrá æskudögum, og virðist mér
höf. segja þar skýrt og rétt frá
venjum og verkfærum. Þó hnaut
eg um eitt atriði, nauða smávægi-
legt að vísu, svo að nær engu
skiptir. Höf. minnist á klukku-
leysið.1) Hér í Saurbæjarhreppi
atti enginn úr milli 1860 og 1870
’) Eg þekki embættismarm, sem enn
er nokkuð innan við sextugt, er
eignaðist ekki vasa-úr fyrr en
\
skömmu síðar en hann lauk háskóla-
prófi í JCawpmannahöfn,
nema presturinn og Páll bóndi
Steinsson á Tjörnum í Eyjafjarð-
ardal (faðir Pálma Pálssonar, yf-
irkennara). En eg efa, að menn
hafi verið svo naskir að vita,hvað
tímanum leið, sem mér virðist
höf láta í veðri vaka. Að minnsta
kosti var smölum ekki alltaf trú-
að til slíks í bernsku minni. Hvít
línvoð var breidd á baðstofuþak-
ið, þáer smali skyldi halda af stað
úr hjásetunni með kví-ær heim til
mjalta. Og sama segir granni
minn, Snorri skólastjóri Sigfús-
son, að verið hafi siðvenja í
Svarfaðardal. En ekki hefi eg
fundið, að höf. geti þessa í bók
sinni. Stafar ekki óstundvísin, ís-
lenzka og alkunna, með fram af
klukkuleysinu, og af því að mönn-
um varð skotaskuld úr að finna
af brjóstviti sínu, hve framorðið
var? En sleppum slíkum hégóma.
Höfuðgildi bókarinnar er fólgið í
því, að hún geymir stórmerkileg-
an fróðleik um liðið þjóðlíf vort
og skýrir hugmyndir vorar um
horfna menning vora eða hverf-
andi. í henni má finna óvenju lif-
andi skýringar og glöggvar á
ýmsum orðum og- orðtækjum
tungu vorrar. Enginn móðurmáls-
kennari má vera án »fslenzkra
þjóðhátta«. Því er samt ekki að
leyna, að víða er fljótt yfir ,sögu
farið, einkum í seinni hlutanum,
er mér virðist hafa að mun verr
tekizt en fyrri hálfa hennar.
Stafar slíkt, ef til vill, af því, að
þar hefir verkinu verið lengra á
veg komið. Kunnugir láta mjög af
vitsmunum séra Jónasar, og hann
hefir áreiðanlega verið raun-
gleggri á mannlegt líf en gengur
og gerist. Því hefði mátt búast
við spaklegri hugleiðingum í þess-
um þáttum en þar verða fundnar.
En allt af ber að hafa í huga, að
hér ræðir, af höfundar hálfu, um
ófullnað verk.
Bókin er í því ólík ýmsurn
fræðibókum vorum, að hún er
víða skemmtileg. Höf hefir verið
skopvís, sem ráða má af sögum